Gramática del chinu mandarín

La gramática del chinu mandarín ye bien similar al de los otros dialeutos chinos. A pesar de que los dialeutos son en dellos casos tan distintos que son inintelixibles ente sigo,les diferencies atópense fundamentalmente nel vocabulariu y los tonos, compartiendo básicamente la mesma gramática y escritura.

Una carauterística de la gramática china ye que ye altamente aislante, esto ye, les pallabres tienen una única forma morfolóxica. Salvo esceiciones menores, l'idioma escarez de conxugaciones, declinaciones o otru tipu de flexones llingüístiques. Funciones tales como'l númberu, el casu o los tiempos verbales son determinaos al traviés del contestu, de partícules auxiliares, preposiciones, l'orde de les pallabres y otros. L'orde de les pallabres ye bien importante y ta fuertemente determináu poles regles sintáctiques, y les variaciones qu'en llingües sintétiques daríen llugar a un hipérbaton, en chinu, polo xeneral, van aniciar cambeos nel significáu o a cencielles nun van tener sentíu.

Por cuenta de la so falta d'inflexón la gramática china puede suponese simple nel primer aproximamientu, sicasí, en chinu, como en cualesquier otru idioma, pueden tresmitise mensaxes bien sutiles, pa lo cual la so gramática desenvolvió altos niveles de complexidá n'otros aspeutos.

Sintaxis

Orde tarreza-rema

Polo xeneral, el chinu ordena los sintagmes nes oraciones empezando pol tema y avanzando escontra'l comentariu (confróntese tema - rema). Esto ye, que la información más xeneral, presupuesta polos interlocutores o anterior nel tiempu preciede a la información más particular o recién sobre la que se dan novedaes. Asina, por casu, nes siguientes frases el suxetu nun empecipia la oración, dándose preeminencia a una estructura tarreza - rema.

爸爸 狗 蚤 爪。

bàba gǒo zǎo zhǎo.

Lliteralmente: "Pá perru pulga pata".

Significando "la pata de la pulga del perru de pá"

En chinu empezar polo más xeneral y vase acutando hasta llegar a lo particular.

院子 里 停着 一 辆 车。

yuànzi lǐ tíngzhe yī liàng chē.

"Nel patiu ta aparcáu un coche"

Primero cítase l'allugamientu xeneral, dempués encétase lo particular d'ella). En cuenta de "Un coche ta aparcáu nel patiu" (suxetu-verbu-complemento).

今天 爬 山, 明天 露 营。

jīntiān pá shān，míngtiān lù yíng.

Lliteralmente: "Güei xubir monte, mañana acampar aire llibre".

El suxetu d'esta oración ("nós", "yo", "los sos compañeros de clase", etcétera) a cencielles omítese na formación sintáctica de la frase por tar determináu pol contestu.

饭 做 好 了。

fàn zuò hǎo -y.

Lliteralmente: "comida fecha bien yá". Significando "La comida yá ta llista".

Preposiciones y postposiciones

Amás el chinu usa postposiciones en cuenta de preposiciones en munches construcciones, por casu:

桌子 上。 / zhuōzi shàng.

Lliteralmente: "mesa-sobre". Significando: "sobre la mesa".

房子 里面。fángzi lǐmiàn.

Lliteralmente: "casa-interior". Significando: "dientro de la casa".

Orde suxetu-verbu-oxeto

El mandarín ye de cutiu clasificáu como una llingua de tipu SVO, porque'l verbu preciede al oxetu n'oraciones simples, pero'l mandarín tamién tien munches carauterístiques de les llingües SOV. Esto ye más claru nel orde de les pallabres, onde casi tolos modificadores de los sustantivos, verbos y axetivos precieden a la pallabra modificada, como asocede de cutiu nes llingües SOV. Asina:

• Los sintagmes preposicionales precieden al verbu.
• Construcciones de xenitivu precieden al sustantivu.
• Les oraciones de relativu precieden al sustantivu.
• Los axetivos precieden a los sustantivos.
• La partícula de comparanza d'un axetivu preciede al axetivu.

El mandarín tiende a la formación de frases de sintagma axetivu en llugar d'oraciones subordinaes, por casu:

被 我 骑 过 的 马。

bèi wǒ qí guo de mǎ.

Lliteralmente: "El-por-mi-montáu caballu"

Significando: "El caballu que yo monté".

令 人 烦恼 的 事情。

lìng rén fánnǎo de shìqing.

Lliteralmente: "causa-esmoliciones-a-la xente asuntu"

Significando: "L'asuntu qu'esmolez a la xente".

Orde de los complementos

Per otra parte, los sintagmes verbales van a la fin d'una clausa si'l complementu direutu o'l complementu indireutu tán "marcaos" pola partícula "bǎ". Asina, por casu, pueden formase dos tipos d'acusativu en mandarín. Nun casu l'acusativu sigue'l típicu orde suxetu-verbu-oxeto. Nel otru casu l'acusativu utiliza la partícula "bǎ" y sigue l'orde suxetu-oxeto-verbu, semánticamente dase mayor énfasis a que se-y fai daqué al oxetu.

我 打 破 了 一 个 盘子。

wǒ dǎ pò -y yí gè pánzi.

Yo rompí un platu. (SVO).

我 把 盘子 打 破 了。

wǒ bǎ pánzi dǎ pò -y.

Yo (bǎ)-platu rompí. (SOV).

我 打 了 一 个 电话 。

wǒ dǎ -y yí gè diànhuà.

Yo fixi una llamada de teléfonu. (SVO).

我 把 他 打 了 一 顿 。

wǒ bǎ tā dǎ -y yí dùn.

Yo (bǎ)-a-él cutí. (SOV)

De forma análoga, frases que tienen el complementu indireutu marcáu pol dativu 给 gěi o frases pasives (col suxetu precedíu de 被 bèi) siguen l'orde SOV. Exemplos:

不要 给 我 拍 马屁 。

búyào gěi wǒ pāi mǎpì.

Lliteralmente: (Yo) "nun quiero pa mi ser combayáu" (SOV).

Significando: "Nun me combayes".

他 被 我 打 了 一 顿。

tā bèi wǒ dǎ -y yí dùn.

Lliteralmente: "Él por mi foi cutíu" (SOV).

Significando: "Cutílu".

Verbos

Una carauterística destacada de la gramática china ye la serialización verbal, na que dos verbos se concatenan ensin qu'unu quede subordináu a otru. La serialización verbal manifiéstase típicamente de dos maneres: complementos verbales, qu'apaecen tres el verbu principal, y coverbos, qu'apaecen antes del verbu principal.

Aspeutu verbal

L'aspeutu verbal ye la carauterística que da información sobre'l fluxu temporal. El chinu tien un conxuntu únicu d'aspeutos: por casu, hai dos perfectivos (l'aición yá terminó): "了" (--y) y "过" (-guo) que tienen sutiles diferencies semántiques ente sigo. Dellos exemplos con perfectivu "了" -y:

我 当 了 兵。 wǒ dāng -y bīng.

"Yo llegué a soldáu (ya inda lo soi)".

他 看 了 三 场 球 赛。 tā kàn -y sān chǎng qiú sài.

"Él vio trés partíos de pelota (y probablemente vio munchos más mientres la so vida)".

Dellos exemplos col perfectivu experiencial ("过" guo):

我 当 过 兵。 wǒ dāng guo bīng.

"Fui soldáu (pero yá nun lo soi)"

他 看 过 三 场 球 赛。tā kàn guo sān chǎng qiú sài.

"Él vio trés partíos de pelota (y esos son tolos que vio en tola so vida)".

Los dos imperfeutivos, "正在" (zhèngzài-) o "在" (zài-) y "着" (-zhe) tamién difieren en matices. Exemplu con imperfeutivu dinámicu ("正在" zhèngzài/zài):

我 (正)在 挂 画。 wǒ (zhèng)zai guà huà.

"Toi colgando cuadros". Dando la idea de que ye un estáu dinámicu presente.

Exemplu con imperfeutivu estáticu ("着" zhe)):

墙 上 挂 着 一 幅 画。 qiáng shàng guà zhe yī fú huà.

"Un cuadru ta colgando de la paré". Dando la idea de que ye un estáu continuu que se caltién nel presente.

• Doblar el verbu ye un recursu pa indicar que l'aición executar por poco tiempu. Exemplu:

我 到 公 园 走 走。 wǒ dào gōng yuán zǒo zǒo.

Lliteralmente: "Yo hasta parque caminar caminar". Significando: "Voi dar un curtiu paséu pol parque"

Esta frase tamién podría ser formada con "走一走" zǒo yi zǒo, que significa lo mesmo.

Complementos verbales

El chinu ta bien empobináu a indicar un resultáu y direición de los sos verbos, y dispón d'un potente recursu gramatical que facilita esta función, consiste n'añader tres el verbu principal otru que ye l'encargáu d'indicar la resultancia de l'aición o la direición que tomó la tema. Estes construcciones de "verbos dobles" nun son xeneralmente opcionales sinón que ye necesariu siguiles pa formular correutamente la frase.

Complementu de resultancia

Los complementos de resultancia atópase en dos "sabores": Un tipu indica un resultáu absoluta, y l'otru un resultáu posible o probable. Darréu van usase exemplos pa ilustrar lo anterior col verbu "听 tīng" (oyer) actuando como verbu principal y el verbu "懂 dǒng" (entender) actuando como complementu de resultancia.

Exemplos:

我 听 懂. tīng dǒng.

Lliteralmente: "Yo oyer entender".

Significando: "entendí (daqué qu'oyí)". Complementu de resultancia absoluta positivu.

我 没 听 懂. méi tīng dǒng.

Lliteralmente: "Yo nun oyer entender". Significando "nun lo entendí (pero sí lu he oyíu)". :Complementu de resultancia absoluta negativu.

Nótese que la esistencia d'un complementu de resultancia absoluta fuercia al verbu a tomar un aspeutu perfectivu, en cuantes que nun tendría sentíu plantegar la resultancia absoluta d'una aición ensin terminar.

听 得 懂. tīng de dǒng.

Lliteralmente: "Oyer-capacidá entender"

Significando: "Ser capaz d'entender" (por cuenta de les habilidaes personales). Complementu de resultancia posible positivu.

Esta construcción ye equivalente a la que sigue, pero con ciertos matices de significáu:

能 听 懂. néng tīng dǒng.

Lliteralmente: "Poder oyer entender".

Significando "Ser capaz (por razón de la situación, non de les habilidaes personales) d'entender daqué.

听 不 懂. tīng bù dǒng.

Lliteralmente: "oyer nun entender".

Significando:"Ser incapaz d'entender (daqué que s'oyó)". Complementu de resultancia posible negativu.

Nótese que nesta construcción ye'l complementu lo que ta siendo negáu, non el verbu activu.

El complementu de resultancia ye una construcción bien eficiente, capaz de tresmitir muncha información con poques pallabres, y ye un recursu usáu con muncha frecuencia en chinu. Espresiones como "饿死了- è sǐ -y" (lliteralmente: fame-muerte yá) significando "(Toi) que muerro de fame" y "气死了 - qì sǐ -y" (lliteralmente: enoxáu-muerte yá) significando "(toi) terriblemente enoxáu" son exemplos de como'l chinu pueden construyise oraciones con significaos bien completos con unos pocos monosílabos. Ye posible analizar munchos de los sufixos verbales considerándolos dende la perspeutiva d'un complementu de resultancia, por casu, 了 (-y) significa "termináu" o "yá", de manera que al asitialo tres el verbu'l aspeutu camuda del activu al perfectivu. Sicasí un sufixu verbal non siempres va ser un complementu de resultancia, puede a cencielles indicar la imposibilidá de dalgún verbu (por casu, 受不了, ser incapaz de tolerar daqué o a daquién). Esti usu del complementu de resultancia (a cencielles negar al verbu) ye bien frecuente. Amás aquellos verbos que pueden ser negaos con un complementu de resultancia de cutiu deben ser negaos asina.

El complementu de resultancia atópase dacuando en ciertos idiomatismos (espresiones que tomaes lliteralmente paecen nun guardar rellación colo que se ta falando, pero que tienen asitiáu un sentíu figuráu adoptáu de manera convencional y bien conocíu pa los falantes nativos). Por casu, les frases "看不起", "对不起" y "买不起" toes usen "起" (qǐ, llevantase) como complementu de resultancia, pero los sos significaos ("despreciar", "esculpase", "bien pervalible, que nun tien preciu") nun tán rellacionaos de forma evidente col significáu lliteral de la pallabra. Esto ye en parte la resultancia d'una construcción metafórica, onde "看不起" (despreciar) lliteralmente significa "ser incapaz de mirar a (ver embaxo)", "对不起" (¡sentar!) "ser incapaz de faer frente (a daquién)" y "买不起"(bien pervalible) "non (nos) podemos dexar mercar". Otros exemplos:

他 把 盘子 打 破 了。tā bǎ pánzi dǎ pò -y.

Lliteralmente: "Él (bǎ) platu cutir-romper yá".

Significando: "Él cutió (cayóse-y) el platu y romper".

Nótese como equí'l segundu verbu "破" (romper) actúa como sufixu del primeru "打" (cutir) ya indica qué asocede al oxetu como resultáu de l'aición.

这 部 电影 我 看 不 懂。zhè bù diànyǐng wǒ kàn bù dǒng.

Lliteralmente: "Esta [clasificador de película] película yo ver nun entender".

Significando: "Nun entiendo esta película que vi".

Nótese como equí'l segundu verbu "懂" (entender, entender) actúa como sufixu del primeru "看" (ver) y da información sobre la resultancia o ésitu de l'aición.

Complementu de direición

La direición d'una aición qu'implica movimientu tien de ser, polo xeneral, especificada. Asina por casu los dos complementos de direición 去 (qù, dir) y 来 [來] (lái, venir) tienen de ser añadíos tres el verbu pa indicar si'l sentíu del movimientu ye dende o escontra'l falante. Análogamente esta construcción puede faese con otros verbos qu'especifiquen direición, tales como 上去 (shàng qù, xubir), 过来 [過來] (gùo lái, que venga), que s'añedir como sufixos a otros verbos (por casu, 走过去, zǒo gùo qù, caminar [sobre]). De normal solo apaez un sufixu xustu tres el verbu, pero dacuando se concatenan dellos sufixos o s'entrepolen alverbios que modifiquen el complementu. Por casu:

起不来床。

Lliteralmente: "Llevantase-nun venir cama".

Significando: "Ser incapaz de llevantase de la cama".

他走上来了。

Lliteralmente: "Él caminar-xubir-venir termináu".

Significando: "Él xubió caminando escontra mi".

"上"(xubir) y "来"(venir) actúen como sufixos del verbu "走"(caminar) pa indicar la direición del verbu.

Clasificadores

Artículu principal: Clasificador chinu

El clasificadores chinos son aquelles pallabres usar xunto a los numberales pa definir la unidá de midida d'un sustantivu, ye dicir pa poder cuantificarlos. Esti fenómenu ye similar a cuando n'español un sustantivu incontable rique d'otru (contable) para cuantificarlo, por casu: "dos puñaos de sal" o "un vasu d'agua" (onde "puñáu" actúa como clasificador de "sal" y "vasu" como clasificador de "agua"). Sicasí, en chinu, tolos sustantivos son incontables y el clasificadores tán por demás desenvueltos, de manera que tienen una presencia señalada en gramátiques y diccionarios y en munches ocasiones nun hai traducción lliteral posible. Polo xeneral, cada sustantivu en chinu va poder utilizar distintos clasificadores que concuerden con él. La eleición d'unu o otru va depender de les preferencies o matices que quiera dar el falante. Exemplos:

两 头 牛。liǎngtóu niú.

Lliteralmente: "Par cabeza vaca (o toru)".

Significando "Un par de cabeces de ganáu vacuno". Onde "头" (cabeza) ta actuando como clasificador de "牛" (vaca o toru).

一 朵 花。yì duǒ huā.

Lliteralmente: "una (unidá de midida de flor) flor".

Nótese que la pallabra de midida perder na traducción por non haber un equivalente pa la pallabra n'español.

L'usu de los clasificadores que concuerden col sustantivu puede resultar bien pocu intuitivu, arbitrariu ya inclusive antoxadizu nel primer aproximamientu al idioma. Asina por casu "条" tiáo ye un clasificador que s'utiliza con oxetos o animales allargaos, por casu cuerdes, culiebres, pero tamién con pexes ya inclusive perros. Anque nun hai normes fixes, dependiendo de diverses carauterístiques (oxetives o suxetives) d'un oxetu va poder concordar o non con un clasificador: Asina por casu puede utilizase "把 bǎ" pa oxetos que tienen ases o pueden remanase cola mano (por casu cuchiellos o paragües). Pa oxetos planos como les fueyes de papel, o que tienen una parte plana como una mesa puede utilizase el clasificador "张 zhāng". Pa sustantivos que nun desenvolvieron clasificadores específicos utilízase un clasificador xenéricu "个 gè", qu'actúa como comodín.

Construcciones

Genitivo

Pa espresar el xenitivu entrepólase la partícula "的" (de) ente'l sustantivu y el so complementu nominal. Exemplu:

我 的 书。wǒ de shū.

Lliteralmente: "Yo ‘的' llibro".

Significando: "El mio llibru".

Nel casu de que'l xenitivu referir a parientes o conocíos de la materia na oración, suelse omitir el sufixu "的" (de). Exemplu:

我 (的) 妈妈。wǒ (de) māma.

Lliteralmente: "Yo (‘的') ma".

Significando: "La mio ma".

Formes interrogatives

N'otres llingües pa distinción ente una oración afirmativa o interrogativa utilízase la entonación o s'invierte l'orde ente'l suxetu y el verbu. Nel idioma chinu onde per un sitiu l'orde de la frase ye críticu pa ser intelixible, y onde pol otru los cambeos d'entonación, al ser una llingua tonal, podríen llegar a interferir na correuta pronunciación de les pallabres, desenvolvió 3 formes pa crear oraciones interrogatives:

• Puede convertise una frase afirmativa nuna interrogativa añadiendo a la fin la partícula interrogativa "ma". Exemplu:

  你 是 护士。nǐ shì hùshi.

  Lliteralmente: "Tu yes enfermera".

  你 是 护士 吗? nǐ shì hùshi ma?

  Lliteralmente: "Tu yes enfermera (partícula interrogativa "ma").

  Significando: "¿Tu yes enfermera? Nótese que por convención na escritura utiliza'l signu d'interrogación "?", sicasí nun ye necesariu pa la inteligibilidad de la frase nin tampoco ye una señal qu'informe al llector d'un cambéu d'entonación, pos nun lo hai.

• Utilizando un pronome interrogativu. Exemplu:

  谁 是 护士。shéi shì hùshi.

  Lliteralmente: "Quién ye enfermera".

  Significando: "¿Quién ye enfermera?"

• Doblando'l verbu na frase en forma afirmativa y negativa. Exemplu:

  你 是 不 是 护士。nǐ shì bù shì hùshi.

  Lliteralmente: "Tu ser nun ser enfermera".

  Significando. "¿Yes enfermera?

Na llingua informal dacuando sí s'usa la entonación pa crear frases interrogatives, de la mesma manera que les llingües indoeuropees.

Referencies

Enllaces esternos

• Wikillibros tien un cursu de chinu.

• Datos: Q1073914