Harana
Harana/ Valle de Arana (n'euskera Harana y en castellán, Valle de Arana) ye un conceyu de la provincia d'Álava, País Vascu (España).
 Harana | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
| |||||
| Alministración | |||||
| País |  España | ||||
| Autonomía |  País Vascu | ||||
| Provincia | Álava | ||||
| Comarca | Montaña Alavesa (es)  | ||||
| Tipu d'entidá | conceyu d'España | ||||
| Alcalde de Valle de Arana (es) | Pedro San Vicente Corres | ||||
| Nome oficial |
Harana (eu)[1] Valle de Arana (es)[2] | ||||
| Nome llocal |
Valle de Arana (es) Harana (eu) | ||||
| Códigu postal |
01117 | ||||
| Xeografía | |||||
| Coordenaes | 42°45′24″N 2°19′14″W / 42.7566°N 2.3206°O | ||||
  Harana Harana (España)  | |||||
| Superficie | 39 km² | ||||
| Altitú | 812 m | ||||
| Llenda con |
| ||||
| Demografía | |||||
| Población |
219 hab. (2023) - 124 homes (2019) - 97 muyeres (2019) | ||||
| Porcentaxe |
100% de Montaña Alavesa (es) | ||||
| Densidá | 5,62 hab/km² | ||||
| Más información | |||||
| Fundación | 1940 (Xulianu) | ||||
| Estaya horaria | UTC+01:00 | ||||
| valledearana.net | |||||
 | |||||
.svg)
El conceyu ta formáu por 4 pueblos, que de la mesma formen conceyos:
- Alda, cabecera del conceyu *
Oldea (oficialmente Kontrasta)
- San Vicente de Arana (oficialmente San Vicente de Arana/Done Bikendi Harana), el más pobláu con 105 habitantes.[3]
- Ullíbarri-Arana (oficialmente Ullíbarri-Arana/Uribarri-Harana).
Topónimu
editarEl términu Valle de Arana ye un tautopónimo y paez tener paralelismu col Valle d'Arán. El so significáu sería Valle del Valle, yá que (h)arana significa tamién el valle en llingua vasca.
En 2002 publicóse la carta puebla de fundación de la villa d'Oldea, que permaneciera perdida hasta aquel entós. Nesi documentu indícase qu'Oldea foi fundada sobre una aldega anterior que se llamaba Arana y cabo pensar qu'esta aldega foi la que dio'l nome al valle nel so conxuntu. Nesti casu arana podría tar rellacionáu con valle, pero tamién con ciruela/o.
Historia
editarRestos arqueolóxicos
editarEl conceyu cunta con dellos xacimientos arqueolóxicos que daten del periodu del Edá del Cobre Eneolíticu-Bronce, qu'indiquen que'l valle yá taba pobláu fai miles d'años. Nel términu de Alda atópense los xacimientos de Iturriaga, Salbarte y Pechu Txikito. N'Oldea'l de Lamikela y nel términu de San Vicente de Arana, el de Obenkun. El restu más destacáu de la presencia romana nel territoriu atópase na Ermita de La nuesa Señora de Elizmendi, n'Oldea, que los sos murios fueron construyíos en parte utilizando llábanes romanes. Del Medievu destaca un cercu discoidal que se topa en Irachala, nel términu d'Oldea.
La fundación d'Oldea como villa fronteriza
editarNel documentu de la Rexa de San Millán de 1025, que cita les poblaciones y distritos que formaben el territoriu d'Álava nun figura nenguna de les poblaciones del Valle de Arana, polo que s'infier d'esti fechu que'l valle nun formaba parte del territoriu conocíu como "Álava nuclear", sinón qu'entós daquella yera un territoriu integráu totalmente na corona pamplonesa. El trezu del Valle de Arana a Álava y al Reinu de Castiella producir a partir de la conquista d'Álava y Guipúzcoa en 1200 per parte de Castiella, qu'arrampuña estos territorios al Reinu de Navarra, momentu nel que'l Valle de Arana queda convertíu en contorna fronteriza en manes castellanes.
La población de Oldea asítiase na zona mas estrecha de la entrada oriental del valle de Arana, cerrándolo por esti estremu. Esta emplazada sobre un puexu a unos 825 m. d'altitú nun asentamientu privilexáu, que-y dexa apoderar non solo'l valle de Arana escontra l'oeste, sinón tamién el vecín valle navarru de les Améscoas, escontra l'este. Ye lóxicu pensar que yera l'allugamientu aparente por que los castellanos fundaren una villa que protexera esi lladral de la frontera con Navarra y los caminos que dende Campezo diben escontra Navarra por Larraona y a la llanada alavesa pol puertu de Iturrieta. Como típica villa medieval, Oldea tuvo cercada, con una torre al norte, güei sumida, y una ilesia-fortaleza al sur. El so cascu presentaba trés calles paraleles comunicaes por cantones.
Hasta feches recién saber ensin enforma mayor detalle que Oldea recibiera'l fueru como villa de realengu per parte del rei Alfonsu X na segunda metá del sieglu XIII y la so primer mención escrita yera una carta del obispu Jerónimo Aznar datada en 1257. Nel añu 2002 la investigadora Eider Villanueva sacó a la lluz la carta de fundación d'Oldea, polo que se probaba qu'Oldea recibió'l 12 d'ochobre de 1256 el Fueru de Vitoria, qu'igualaba fiscalmente a llabradores, clérigos y fidalgos. El día de mercáu establecer en miércoles y el rei acutóse'l patronatu eclesiásticu. Tamién se supo qu'Alfonsu X foi quien punxo'l nome a la villa, Oldea, que deriva del llatín (oldea=resistencia) y que la población asitió sobre una aldega anterior que se llamaba Arana; y que presumiblemente dio'l so nome al valle.
So l'autoridá de la villa quedaron les aldegues de Alda y Ulíbarri-Arana.
La fundación de San Vicente de Arana
editarL'orixe de la villa de San Vicente de Arana atopar nun pueblu yá desapaecíu de nome Berberiego, asitiáu a mediu camín ente San Vicente de Arana y Oteo. Berberiego foi una población de cierta importancia ente los sieglos XII y XIII, siendo la cabeza d'unu de los cuatro arcedianaos nos que s'estremaba la diócesis de Calahorra. Los sos habitantes taben sometíos al dominiu señorial y suxetos al pagu de tributos y servidume a los sos señores, polo qu'a finales del sieglu XIII o principios del XIV, pa escapar d'esos abusos, decidieron abandonar en masa la población y establecese unos quilómetros escontra'l norte en territoriu de realengu, onde constituyeron so proteición real una nueva población entorno a una ilesia o ermita prexistente, la ilesia de San Vicente. Esti treslláu foi realizáu cola aquiescencia del rei Fernandu IV mientres el so reináu (1295-1312). Atayaes les sos rentes, los sos antiguos señores acosaron, ensin ésitu, a los llabradores pa forzalos por tolos medios a que tornaren a les sos primitives cortiles, por aciu robos y asesinatos. D'esta forma nació la cuarta población del valle.
La nacencia de San Vicente causó un pleitu xurisdiccional, una y bones la nueva población a pesar de ser de patronalgu real creárase en territoriu qu'Oldea consideraba que-y fuera asignáu como parte de la so xurisdicción na carta de 1256. Hai constancia d'un pleitu ente Oldea y San Vicente, una y bones la primera consideraba que según los sos fueros, San Vicente tába-y subordinada como aldega dependiente y por tanto los sos pleitos tenía de xulgalos l'alcalde de la villa d'Oldea. Los habitantes de San Vicente solicitaron a la corona que-yos concediera'l fueru como villa, en cuenta de cercala a les sos espenses. Anque llograron la carta puebla hacia 1312-1319, siguieron teniendo que pagar dellos tributos a Oldea. Finalmente'l pleitu foi atayáu finalmente en 1326 cuando'l rei Alfonsu XI mandó que San Vicente de Arana tamién se convirtiera en villa independiente col mesmu estatus xurídicu qu'Oldea, axudicándo-y el mesmu fueru de Vitoria.
Dominiu señorial del valle
editarEn 1367 mientres la Primer Guerra Civil Castellana, Oldea volvió mientres un curtiu periodu de tiempu a manes navarres, en cumplimientu d'una promesa de devolución que fixeron los dos contendientes castellanos pa ganase'l sofitu de Carlos II de Navarra. Sicasí, al poco retornó de nuevu a pertenecer al realengu castellanu por un curtiu periodu. Enrique II de Castiella, quien se proclamó vencedor del conflictu civil castellán, apurrió hacia 1370 la villa como señoríu a unu de los sos vasallos, l'alavés Rui Fernández de Gaona. Según una crónica de Pedro López de Ayala, Fernández de Gaona salvaría la vida del rei Enrique II na Batalla de Nájera al empresta-y el so caballu. Dende entós hasta'l sieglu XIX la hestoria del valle tuvo amestáu al dominiu señorial y a los descendientes de Rui Fernández de Gaona.
El sieglu XV tuvo llaráu de lluches ente los señores feudales y ente estos y los sos vasallos, arrexuntaos en hermanades. Nel sieglu XV el señoríu d'Oldea y Arana pasó por matrimoniu al poderosu llinaxe guipuzcoanu de la casa de Lazcano, al casar la señora Elvira de Gauna con Juan López de Lazcano. Escontra 1417 Elvira y Juan López de Lazcano intentaron faese col control de San Vicente de Arana. Aliaos los de San Vicente colos d'Oldea y coles hermandaes d'Álava vencieron a los señores matando al so merín y conquistaron la fortaleza d'Oldea, pero un pleitu posterior confirmó la posesión de los Lazcano sobre Oldea y les sos aldegues, non asina sobre San Vicente. El segundu de los Lazcano nel señoríu, Juan López de Lazcano, d'igual nome que'l so padre, cruel colos sos vasallos y contra otros nobles, tamién tuvo un enfrentamientu armáu contra los sos vasallos y foi cercáu en 1479 na so torre d'Oldea poles Hermandá d'Álava, siendo quemáu al igual que la so fortaleza. A pesar d'esta derrota la corona confirmó de nuevu'l señoríu de los Lazcano sobre Oldea. Estos treslladaron la so residencia a partir de 1479 a Ullíbarri-Arana onde construyeron un palaciu. Los Lazcano trataron nel sieglu XVI d'estender el so dominiu, esta vegada por aciu pleitos llegales, sobre San Vicente de Arana, pero los reis confirmaron siempres los privilexos de San Vicente de Arana y esta villa caltúvose siempres como parte del realengu.
El llinaxe de los Lazcano caltener hasta finales del sieglu XVII en que-y asoceden los Espinar-Lazkano y Arteaga. A finales del sieglu XVII yera señor d'Oldea, Ullibarri y Alda el Marqués de Campovillar.
Ullíbarri-Arana y Alda permanecieron so la xurisdicción d'Oldea hasta mediaos el sieglu XVII, cuando'l rei Felipe IV autorizólos a dixebrase por Real Cédula en 1654, sol títulu de villa, siendo Alda aldega dependiente de Ullíbarri-Arana.
Edá contemporánea
editarNel sieglu XIX esaníciase'l dominiu señorial sobre Oldea, Ullíbarri y Alda; y los pueblos que componen el valle convertir en conceyos constitucionales. Constituyéronse tres municipios nel valle a partir de los trés villes qu'esistíen nel Antiguu Réxime: Oldea, San Vicente de Arana y Alda. Nel últimu casu, anque Alda fuera históricamente una aldega dependiente de Ullíbarri-Arana, al constituyise en conceyu tomó'l so nome por ser la mayor de los dos poblaciones.
L'actual conceyu del Valle de Arana foi fundáu'l 19 de xunetu de 1942 pola fusión de los 3 conceyos. La capitalidad establecer en Alda, yá que ocupa una posición central nel valle y yera de la mesma la cabecera del conceyu más pobláu de los trés que s'integraron nel conceyu.
Demografía
editar| Gráfica d'evolución demográfica de Harana ente 1988 y 2008 |
 |
| Gráfica d'evolución demográfica de Harana ente 1900 y 2000 |
 |
Alministración
editar| Partíu políticu | 2015[4] | 2011[5] | 2007[6] | 2003[7] | 1999[8] | 1995[9] | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Votos % | Conceyales | Votos % | Conceyales | Votos % | Conceyales | Votos % | Conceyales | Votos % | Conceyales | Votos % | Conceyales | |
| Partíu Nacionalista Vascu (EAJ-PNV) | 68,18 | 5 | 71,51 | 5 | 71,07 | 6 | 63,09 | 5 | 42,37 | 3 | 50,59 | 4 |
| Euskal Herria Bildu (EH Bildu) / Bildu | 24,68 | 2 | 12,85 | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Partíu Popular (PP) | 6,49 | 0 | 13,97 | 1 | 23,35 | 1 | 32,02 | 2 | 27,54 | 2 | 24,09 | 2 |
| Partíu Socialista d'Euskadi-Euskadiko Ezkerra (PSE-EE) | - | - | 1,68 | 0 | 3,55 | 0 | 2,93 | 0 | - | - | - | - |
| Unidá Alavesa (UA) | - | - | - | - | - | - | 0,00 | 0 | 16,53 | 1 | 16,21 | 1 |
| Euskal Herritarrok (EH) | - | - | - | - | - | - | - | - | 12,29 | 1 | - | - |
| Herri Batasuna (HB) | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 8,03 | 0 |
Personaxes célebres
editar- Domingo Fernández Medrano (1901-1978): arqueólogu.
- Estefanía Beltrán de Heredia (1960): política del Partíu Nacionalista Vascu. Foi juntera d'Álava y diputada del Parllamentu Vascu en delles ocasiones. Ocupa dende 2012 el cargu de Conseyera de Seguridá del Gobiernu Vascu.
Referencies
editar- ↑ Afirmao en: Llista de Conceyos y los sos Códigos por Provincies a 1 de xineru de 2019. Data d'espublización: 8 febreru 2019. Editorial: Institutu Nacional d'Estadística.
- ↑ Afirmao en: Euskaltzaindia.
- ↑ «Población del Padrón Continuu por Unidá Poblacional en 2015». Consultáu'l 8 de xineru de 2017.
- ↑ ara.cat (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Harana 2015». Consultáu'l 16 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Harana 2011». Consultáu'l 16 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Harana 2007». Consultáu'l 16 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Harana 2003». Consultáu'l 16 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Harana 1999». Consultáu'l 16 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Harana 1995». Consultáu'l 16 d'agostu de 2015.
Enllaces esternos
editar
Datos: Q1382230
Multimedia: Harana-Valle de Arana
