Idioma chol

L'idioma chol o ch'ol que'l so endónimu ye lakty'añ, ye una llingua mayense de la caña cholana falada pol pueblu chol, qu'habita principalmente los estaos mexicanos de Campeche, Tabasco y Chiapas, siendo Chiapas onde se concentren la mayoría de los falantes, sobremanera nos conceyos de Palenque, Tila, Tumbalá, Sábanu, Saltu d'Agua, Sableres de Catazajá y Yajalón.

Chol 'Ch'ol'
Faláu en	Méxicu
Rexón	Chiapas y Tabasco
Falantes	729 (INEGI,2015)
Puestu	Non nos 100 mayores (Ethnologue 1996)
Familia	Llingües mayenses Occidentales Cholano-tzeltalanas Chol-chontal Idioma chol
Estatus oficial
Oficial en	En Méxicu tien reconocencia como llingua nacional [1]
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	`myn (coleutivu)`
ISO 639-3	`ctu`

El chol estremar en tres dialeuto:

Chol de Tila, faláu por casi 44 000 persones, con un índiz de 25 % de monollingüismu. Esta variedá fálase principalmente nel conceyu de Tila, en Chiapas;
Chol de Tumbalá, faláu por 90 000 persones nel conceyu de Tumbalá, tamién en Chiapas. L'índiz de monollingüismu de los falantes d'esta variedá ye de 30 % aproximao;
Chol de Sábanu.

El grupu cholano de la familia mayense ye consideráu como un conxuntu de llingües bastante conservadores. Sostúvose que les llingües cholanas, esto ye, el chol, el chontal y el chortí, seríen bien cercanes al maya clásicu.^[1]

Morfoloxía y sintaxis

El chol, al igual que les demás llingües mayenses, ye una llingua aglutinante, esto ye, qu'apigura a un radical (verbu, sustantivu o axetivu), marques d'axente (el que realiza l'acción verbal), de suxetu (el posesor del oxetu o rellación personal), al traviés d'un sistema de sufixos y prefixos.

Númberos

El sistema de numberación del chol ye vigesimal (va cuntándose a partir de múltiplos de 20), al igual como asocede coles demás llingües mayenses, y polo xeneral, coles demás llingües mesoamericanes. La razón obecede a qu'estes llingües basen el so sistema numbéricu a partir del númberu de deos que tien el ser humanu. Los venti primeros númberos se enlistan de siguío:

1 jump'ej

2 cha'p'ej

3 uxp'ej

4 chänp'ej

5 jo'p'ej

6 wäkp'ej

7 wukp'ej

8 waxäkp'ej

9 bolomp'ej

10 lujump'ej

11 junlujump'ej

12 cha'lujump'ej

13 uxläjump'e

14 chänlujump'ej

15 jo'lujump'ej

16 wäklujump'ej

17 wuklujump'ej

18 waxäklujump'ej

19 bolomlujump'ej

20 junk'al

Ver tamién

Referencies

Notes

↑ Houston, S., O. Chinchilla, Stuart D. "The Decipherment of Ancient Maya Writing", O. of Oklahoma Press, 2001.

Enllaces esternos

Centro Estatal de Llingua, Arte y Lliteratura Indíagena, Chiapas, Méxicu Páxina Web del CELALI (En castellán)
Centru Estatal de Llingua, Arte y Lliteratura Indíagena, Chiapas, Méxicu Páxina Web del CELALI (N'idioma ch'ol)
Diccionariu Chol de Tumabalá con variaciones dialeutales de Tila y Sábanu 1a. parte (I.L.V.)
Diccionariu Ch'ol de Tumabalá con variaciones dialeutales de Tila y Sábanu 2a. parte (I.L.V.)
Llinguaxe Ritual Chol. Páxina Web de la FAMSI (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
Los Choles. Páxina Web del CIESAS

[1] Houston, S., O. Chinchilla, Stuart D. "The Decipherment of Ancient Maya Writing", O. of Oklahoma Press, 2001.

[1]