Wikipedia

Idioma matlatzinca

El matlatzinca o pirinda (tamién llamáu matlaltzinca y matlazinca) ye'l nome que se suel dar a dos llingües emparentaes anque inintelixibles falaes na parte sur del Estáu de Méxicu. La primera d'estes llingües puramente llamada ocuilteco o tlahuica tien unos 500 falantes qu'habiten principalmente na llocalidá de San Juan Atzingo y Santa Lucía del Progresu, ente que la otra llingua'l matlatzinca puramente dichu ye faláu por unes 700 persones alredor de la llocalidá de San Francisco Oxtotilpan. Dambes llingües pertenecen a la caña oto-pame de la familia otomangueana. El nome autóctonu de la llingua ye pjiekak'joo, "la llingua que yo falo".

Matlatzinca, Pirinda
'Pjiekak'joo'
Faláu en  Méxicu
Rexón Estáu de Méxicu
Falantes 649
Puestu Non nos 100 mayores (Ethnologue 1996)
Familia Otomangueano

  Otomangueano occidental
    Otopameano
      Matlatzinca-Tlahuica
        Idioma matlatzinca

Estatus oficial
Oficial en En Méxicu tien reconocencia como llingua nacional [1]
Reguláu por SEP
Códigos
ISO 639-1 nengún
ISO 639-2 {{{iso2}}}
ISO 639-3 mat

Estensión de les llingües matlatzinca-atzinca-pirinda a principios del sieglu XX, y área d'espansión probable nel sieglu XVI

Nesti artículu describe'l matlatzinca de San Francisco Oxtotilpan.

Historia

editar

En tiempos prehispánicos el dominiu d'estes llingües estender pol valle de Toluca o valle del Matlatzinco, al norte colindaba cola rexón mazahua de Ixtlahuaca. Nes poblaciones como Tejupilco, Tonatico, Amatepec y Tlatlaya los matlazincas cohabitaban colos chontales y mazatecos,[1] polo qu'esta rexón tuvo venceyada col norte de Guerrero onde había Matlatzincas en Colula, Alahuixtlan, Tepecuacuilco y Tlacozahuitlan. Tamién había dellos matlatzincas nel Valle de Méxicu, mayoritariamente nahua, nes cabeceres tepanecas d'Azcapotzalco y Tacuba y llugares como Coyoacán. Nel valle de Morelos alcontrábense falantes de matlatzinca na rexón de Cuernavaca hasta'l sieglu XIX. Al oeste'l dominiu de les llingües matlatzincas estender hasta'l reinu purépecha de Tzintzuntzan nel estáu de Michoacán, de fechu nes llocalidaes Taximaroa, Zitácuaro, Tlalpujahua, Charo, Taymeo y Necotlan esistieron enclaves matlatzincas.

Anguaño debíu al pequeñu númberu de falantes, que la so edá media tiende a aumentar, les llingües matlazincas (ocuilteco y matlazinco puramente) considérense llingües amenaciaes. Aun así estes llingües gocien de reconocencia oficial: en 2001 xunto con otres 62 llingües, reconocióse la so estatus llegal de llingua nacional de Méxicu.[2]

Variantes

editar
Artículu principal: Llingües matlatzinca-tlahuica

El matlatzinca tuvo una gran estensión nel sieglu XV. Falar dende l'oriente de Michoacán, al Valle de Méxicu. Esiste ciertu tracamundiu históricu colos nomes de les diverses variantes que dacuando por referencies confuses conteníes en Bernardino de Sahagún fueron consideraes llingües distintes, pero la meyor evidencia disponible amuesa que les siguientes variedaes son de fechu formes de matlatzinca cercanamente emparentaes:

  • El matlatzinca puramente dichu faláu n'anguaño en San Francisco Oxtotilpan, y tamién mientres la primer metá del sieglu XX en Mexicaltzingo, que cunta con daqué más de mediu millar de falantes.
  • El tlahuica, atzinca (o ocuilteco) faláu en San Juan Atzingo, qu'a principios de sieglu XXI apenes cuntaba con una ventena de falantes.
  • El pirinda, totalmente estinguíu na actualidá y que foi faláu nel oriente de Michoacán. Una de les rexones onde se caltuvo hasta más tarde foi la llocalidá de Charo (Michoacán): el postreru falante competente d'esa variante morrió en 1932.[3]

Descripción llingüística

editar

Fonoloxía

editar

L'inventariu consonánticu d'esta llingua ye abondo simple:

Llabial Alveolar Palatal Velar Llabiu-
velar 		Glotal
Oclusiva p b t k kʷ ʔ
Africada ʦ
Fricativa s ʃ h
Aproximantes l, r y w
Nasal m n

Nes trescripciones frecuentemente atópase <x> pa /ʃ/ y < ' > pa /ʔ/.

A pesar de la simplicidá del sistema consonánticu, la llingua tien grupos consonánticos: consonante + glotal. El sistema vocálicu ye relativamente simple y ta formáu por 7 unidaes básiques, trés vocales altes, /i, i, o/, trés vocales medies / y, ə, o/ y una vocal baxa/a/:

Anterior Central Posterior
Zarrada i i o
Media y ə o
Abierta ɑ

Gramática

editar

El matlatzinca nun tien xéneru gramatical en nenguna categoría. El nome estrema ente formes de singular y plural, y nel verbu y los pronomes se disitingue singular, dual y plural. Por casu el pradigma nominal vien dau por:

Pronomes del matlatzinca
Singular Dual Plural

kakí || kakwéwi || kakhówi

kačʔí || kahčʔewi || kahčówi

retʔiwí || retʔiwewí || retʔiwhə

Esti pardigma ye similar al otomí en cuanto al númberu de formes distinguíes, inclusive'l matlatzinca y el otomí comparten la marca de dual -wi mientres la marca de plural -hə de la tercer persona ye equivalente a la marca del otomí pa esa persona -hi. Amás los pronomes de primera y segunda comparten un prefixu de definíu qu'en matlatzinca ye *ka- y en otomí ye *nu- siendo'l restu de terminaciones similares.

El verbu presenta conxugar por aciu prefixos personales que concuerden col suxetu y sufixos personales que concuerden col primer oxetu. Les marques de suxetu varien d'alcuerdu non yá cola persona, sinón que al igual que n'español diches marques son sincrétiques col tiempu y la manera, ye dicir les mesmes marques qu'espresen la persona gramatical tamién espresen el tiempu gramatical y la manera gramatical, como se ve nos siguientes exemplos:

(1a) Thepapá kučóri bebaáni
the-pá ku-čóri be-báani (1ªSG-pá 3ªSG.PRES-tar en-casa)
'El mio pá ta na casa' (= 'El mio padre ta en casa')
(1b) Thepapá šáwa mučóri bebaáni
the-pá šáwa mu-čóri be-báani (1ªSG-pá NEG 3ªSG.NEG-tar en-casa)
'El mio pá nun ta na casa' (= 'El mio padre nun ta en casa')
(1c) Thepapá mekučóri bebaáni
the-pá me-ku-čóri be-báani (1ªSG-pá HAB-3ªSG.PRES-tar en-casa)
'El mio pá siempres ta na casa' (= 'El mio padre davezu ta en casa')
 
Manuscritu sobre l'idioma escritu in 1640 por Frai Diego Basalenque

Referencies

editar

Notes

editar
  1. ↑ R. Escalante y M. Hernández, 1999, p.7
  2. ↑ La Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes, decretu publicáu'l 13 de marzu de 2003
  3. ↑ J. Soustelle, 1937

Bibliografía

editar

Enllaces esternos

editar


Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Idioma_matlatzinca&oldid=4108296»