Idioma nogai
El nogai ye un idioma faláu polos nogayos, un pueblu túrquico qu'habita anguaño'l Cáucasu. Pertenez a les llingües túrquiques y estrémase en tres dialeutos: el nogai septentrional, faláu na república rusa de Daguestán; el nogai faláu en Stavropol y el nogai occidental, faláu na zona axacente al ríu Kubán y los sos tributarios na república de Karachay-Circasia. D'estos, la llingua occidental ye la qu'amuesa mayores diferencies con al respective de los otros dos dialeutos.
| Nogayşa y Ногайша | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Faláu en | |||||||||||
| Faláu en | Rusia | ||||||||||
| Númberu de falantes | |||||||||||
| |||||||||||
| Datos | |||||||||||
| Familia | Llingües Kazakh-Nogai | ||||||||||
| Sistema d'escritura |
alfabetu cirílicu, alfabetu llatín y Perso-Arabic script (en)  | ||||||||||
| Códigos | |||||||||||
| ISO 639-2 | nog | ||||||||||
| ISO 639-3 | nog | ||||||||||
 | |||||||||||
El nogai clasifícase dientro de la caña túrquica septentrional. La familia llingüística a la que pertenez entiende otres llingües tales como'l tártaru crimeo, el karakalpako, el kazaquistanín y el kirguís.
Historia
editarLos nogayos baxen d'antiguos pobladores de la Horda d'Oru. El nome del so pueblu y de la so llingua provienen de Nogay Kan, nietu de Gengis Kan, quien dirixó a los sos huestes nómades escontra l'oeste del Danubiu a fines del sieglu XIII. Los antepasaos direutos de los nogayos actuales finalmente estableceríense más tarde a lo llargo de la mariña del mar Negru no que güei correspuende na so mayor parte a Ucrania.
La espulsión de los nogayos d'Ucraína, nel sieglu XIX, dixebró a los falantes d'esta llingua en dellos grupos aisllaos xeográficamente. Dalgunos fueron a Rumanía o a Turquía, ente qu'otros permanecieron nel interior del Imperiu rusu, asitiándose na rexón norte de Daguestán y les vecines Chechenia y Stavropol, onde moren hasta l'actualidá.
De primeres, los nogayos usaben l'alfabetu árabe pa escribir la so propia llingua, pero en 1928 introducióse l'usu del alfabetu llatín. Un académicu nogai, A. Dzhanibekov (Canibek), foi quien compiló el so sistema ortográficu, siguiendo los principios adoptaos pa toles llingües túrquiques. Más tarde, en 1938, les autoridaes soviétiques, aduciendo que l'usu del alfabetu llatín yera una torga p'aprender rusu, fixeron obligatoriu l'usu del alfabetu cirílicu.
En 1973, dos pequeños periódicos en nogai empezaron a ser publicaos, unu en Karachay-Circasia y otru na República Socialista Soviética Autónoma de Daguestán, pero por cuenta del escasu espardimientu d'estos diarios, nun llegaron a los pequeños pueblos nogayos.
Polítiques d'asimilación y d'instrucción pública dieron por resultancia una rápida diminución del númberu de falantes de nogai en Turquía; talmente que anguaño'l nogai solo ye faláu na so mayoría por persones d'edá avanzada. Na Xunión Soviética la llingua d'instrucción nes escueles yera'l rusu y el númberu de falantes tamién s'amenorgó por ello mientres esa etapa. Según estimaciones recién, el númberu total de falantes de llingua nogaya ye d'unos 80 000.
El nogai ye anguaño parte del currículu escolar dende'l primer añu, hasta'l décimu, nel Distritu Nogai de Daguestán. Tamién s'enseña na Escuela Pedagóxica de Karachay-Circasia y na seición nacional del Institutu Pedagóxicu.
Escritura
editarAlfabeto árabe
editarAntes de 1928 utilizábase l'alfabetu árabe pa la escritura del nogai. Incluyía tolos signos del alfabetu árabe tradicional más los símbolos adicionales:
ڮ, ۇ, ۋ, پ, ںُ, چ, ژ , گ
Pa los soníos propios del nogai. L'usu d'esti alfabetu nun foi xeneralizáu.
Alfabetu llatín
editarEn 1928, la escritura del nogai foi camudada a calteres llatinos como parte d'una amplia campaña de llatinización soviética. A. Sh. Dzhanibekov, un maestru d'escuela foi autor d'esti alfabetu.
| A a | B в | Ç ç | D d | E e | Ә ә | G g | Ƣ ƣ |
| I i | K k | L l | M m | N n | N̡ n̡ | O o | Ө ө |
| P p | Q q | R r | S s | Ş ş | T t | O o | Y y |
| J j | Ь ь | Z z | V v |
Les lletres C, c, I̡ ı ̡, M f, h H, X x, Ƶ ƶ añader en 1931, y la lletra S̷ s̷ en 1933. En 1936 les lletres Ç ç, Ә ә, H H, I ̡ ı ̡ fueron escluyíes del alfabetu.
Alfabetu cirílicu
editarL'alfabetu nogai basáu nel cirílicu foi creáu en 1938. Incluyéronse toles lletres del alfabetu rusu sacante la Ё ё y los dígrafos Гъ гъ, Къ къ, Нъ нъ. Los dígrafos Оь оь, Уь уь añader nel mesmu añu. En 1944, los dígrafos Гъ гъ, Къ къ fueron escluyíos del alfabetu. La última reforma del alfabetu nogai tuvo llugar en 1950, cuando adquirió la so forma actual.
| А а | Аь аь | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м | Н н |
| Нъ нъ | О о | Оь оь | П п | Р р | С с | Т т | У у |
| Уь уь | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ |
| Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Ver tamién
editarReferencies
editarEnllaces esternos
editar
Datos: Q33871
