Llingües hibito-cholón
Les llingües hibito-cholón son un grupu de dos llingües probablemente emparentaes y anguaño estinguíes falaes en Perú hasta la segunda metá del sieglu XX.[1]
Llingües hibito-cholón | ||
|---|---|---|
| Distribución xeográfica | Dto. de Loreto | |
| Países |
 Perú | |
| Falantes | Estinguíu (?) | |
| Filiación xenética | Familia aisllada | |
| Subdivisiones |
Cholón Hivito | |
| Códigu Glottolog | hibi1242 | |
| Ver tamién Idioma - Families - Clasificación de llingües | ||
| [editar datos en Wikidata] | ||
Documentación editar
El cholón ye la llingua meyor documentada de los dos, conozse un ciertu númberu de fontes útiles pa la descripción del dicha llingua:[2]
- Pedro del Matu, escribió escontra 1748, el Arte de la llingua cholona, el manuscritu foi mercáu pola Biblioteca británica en 1863 y editáu, parcialmente y con munchos problemes de trescripción, por Julio César Tello (1923: 690–750).
- Baltasar Jaime Martínez Compañón (1985 [1782–90]) publicó una llista comparativa de 43 formes léxiques recoyíes con falantes de la conversión de Hivitos. La llista inclúi munches otres llingües amás del hivito y el cholón.
- Günter Tessmann (1930), recoyó una llista de 30 pallabres, pa un estudiu comparativu del nordeste de Perú, basáu nos datos proporcionaos por Harvey Baessler a partir d'un vieyu que vivía en Pachiza.
No que sigue estos trés fontes embrívense como [PM], [MC] y [GT].
Comparanza léxica editar
Anque dellos autores, ente ellos Cerrón Palomino, espresaron duldes sobre'l parentescu ente'l hibito y el cholón les llistes de pallabres esistentes amuesen un claru parentescu, el fechu de qu'esistan correspondencies fonétiques regulares suxure qu'eses coincidencies deber a préstamos, de siguío reprodúcense dellos exemplos:
| GLOSA | árbol | agua | fía | fíu |
|---|---|---|---|---|
| Cholón | mech (PM) mech (MC) meš (TG) |
cot (PM) quõt (MC) köta (TG) |
ñu (PM) -ñu (MC) |
pul (PM) -pul (MC) |
| Hibito | mixs (MC) mitš (GT) |
cachi (MC) otšj (GT) |
ñoo (MC) | pool (MC) |
Descripción llingüística editar
Fonoloxía editar
Anque les fontes contienen abondoses formes léxiques, resulta difícil a partir d'elles reconstruyir dafechu los inventarios fonolóxicos del cholón y el hibito. El cholón ye la llingua meyor documentada pero l'adaptación al español ufierta munches duldes sobre la articuación exacta de dellos soníos y les oposiciones fonémicas esistentes ente ellos. Provisionalmente, l'inventariu fonolóxicu sería más o menos el siguiente:[3]
| Llabial | Alveolar | Palatal | Velar | Glotal | |
|---|---|---|---|---|---|
| Oclusives | p | t | k | ʔ | |
| Africaes | c | č | |||
| Fricatives | s | š | h | ||
| Aproximantes | w | l | ly, y | ||
| Nasal | m | n | ñ | ŋ |
L'inventariu vocálicu tamién ye relativamente simple:
| anterior | central | posterior | |
|---|---|---|---|
| zarraes | i | o | |
| medies | y | o | |
| abiertes | a |
Gramática editar
Una carauterística interesante ye que dellos pronomes personales de segunda persona estremen ente masculín y femenín. Por casu los sufixos posesivos estremen si'l posesor ye home o muyer:
- kacok / a-kcok / el mio-kcok / pi-kcok
- 'caxa' / 'la mio caxa' / 'el to.MASC caxa' / 'el to.FEM caxa'
O nes espresiones:
- inčam-ma '¿qué dices-MASC?' (cuando se fala a un home)
- inčam-pa '¿qué dices-FEM?' (cuando se fala a una muyer)
Tamién hai distinción cuando se fala a una persona según sía home (-ey) o muyer (-pey).
Referencies editar
Bibliografía editar
- Adelaar, Willem (2004). The Languages of the Andes. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-36275-7.
Datos: Q1567924
