Wikipedia

Llingües macro-ye

Macro-Ye (tamién escritu como macro-Gê y macro-Jê) ye un conxuntu de llingües d'América del Sur que na opinión de los especialistes formen macrofamilia, qu'inclúi a la familia de llingües ye (jê) y otres llingües de Brasil. Como unidá filoxenética esti grupu foi propuestu per primer vegada en 1926 por W. Schmidt, y foi caltenida dempués con cambeos que varien d'un autor a otru. Kaufman (1990) atopa la hipótesis de parentescu filoxenéticu como "probable".

Llingües macro-ye
Distribución xeográfica Ecorrexón del Cerrado
Países

Bandera de Brasil Brasil

Bandera de Bolivia Bolivia
Falantes ~48900 (1999)
~41100 (2009)[1]
Filiación xenética Yê-tupí-caribe (?)
Subdivisiones Yê
Kamakã
Maxakalí
Krenák
Purí
Karirí-Xocó
Fulniô-Yatê
Karayá
Ofayé
Borôro
Guató
Rikbaktsá
Yabutí
Ver tamién
Idioma - Families - Clasificación de llingües
[editar datos en Wikidata]

Clasificación

editar

El nome macro-Jê foi propuestu per primer vegada por J. A. Mason[2] pa referise a un ampliu grupu de llingües de Brasil, que suponíen rellacionaes coles llingües Jê. W. Schmidt emplegara primeramente'l nome Gues-Tapuya,[3] y C. Loukotka el nome Tapuya-žé,[4] nel mesmu sentíu. El que tolos subgrupos incluyíos so dicha denominación formen una macrofamilia ye una hipótesis de trabayu que difier d'un autor a otru nos sos detalles:

  • C. Loukotka (1942) incluyó 8 families dientro de la macrofamilia Tapuya-žé: Žé (Yê), Opaie (Ofayé), Kaigán (Kaingáng), Coroado (Purí), Mašakali (Maxakalí), Patašó (Pataxó), Botokudo (Krenák) y Kamakan (Kamakã).
  • C. Nimuendajú (1946) consideró'l Malalí una familia independiente *

Mason (1950) añadió'l Malalí y el Coropó (Koropó) al Macro-Yê, pero dexó fora al Ofayé y al Iaté (Yatê).

  • Davis (1966) sobre una bona base comparativa demostró que'l Kaingnáng ye de fechu un miembru de la familia yê. Y en otru artículu (1968) apurrió evidencia de correspondencies regulares ente les llingües Yê y el Maxakalí según ente'l Yê y el Karajá mentando posibles conexones del Macro-Yê col Boróro, el Tupí y el Fulnió (Yatê).
  • Guérios (1939) presentara evidencies del parentescu del Boróro oriental y dos llingües Yê septentrionales, el Timbíra (Canela) y el Kayapó.
  • Gudschinsky (1971) comparando'l Ofayé cola reconstrucción de Davis del proto-Yê amosó que probablemente dichu grupu yera parte del Macro-Yê.
  • Boswood (1973) apurrió dalguna evidencia léxica en favor de la pertenencia del Rikbaktsá al Macro-Yê.
  • A. Rodrigues (1986) incluyó'l Karirí y el Guató, y consideró que'l Pataxó y el Malalí teníen de ser parte de la familia Maxakalí.
  • J. Greenberg (1987) consideró que tolos grupos mentaos sacante'l Karirí formaben parte del Macro-Yê, añadiendo amás el Chiquito, el Oti y y Yabutí (Jabutí). Y anque Greenberg considera a estos trés últimos grupos "tan válidamente Macro-Yê como los otros", la magra evidencia que presenta nun prueba dicha afirmación.
  • Kaufmann (1994) dexa fora al Yabutí y el Oti, según al Karirí, pero caltién dientro del Macro-Yê al Chiquito.
  • Eduardo Ribeiro, de la Universidá de Chicago, reparó l'ausencia d'evidencies que dexen clasificar el fulniô (Yatê) o'l guató como parte del Macro-Yê, según facer Kaufman pal otí y el chiquitano.

Llingües de la familia

editar
 
Cañes de les llingües macro-yê.

Gran parte de les llingües arreyaes na hipótesis Macro-Yê son llingües muertes ruinamente documentaes. Eso fai que sía difícil precisar les sos rellaciones dientro de la macrofamilia Macro-Yê. La clasificación propuesta por A. Rodrigues (1999)[5] y, ampliada por Y. Ribeiro y H. Van der Voort (2010):[6]

  1. Llingües yê, 13 llingües en tres rames:
    1. Yê septentrional
      1. Yaikó (†, SE Piauí)
      2. Timbíra (Pará, Tocantins) variantes: Canela 1.800 (2001);[7] Gavião 811 (2005);[8] Krinkatí 420 (1995);[9] Krahô 2.000 (1999);[10] Krenjé 30 (1995).[11]
      3. Apinajé (N Tocantins) 1.260 (2003)[12]
      4. Kayapó (Y. Mato Grosso, S Pará) 2.200 (1986);[13] 7.100 (2003),[14] variantes: A'ukré, Gorotíre, Kararaô, Kikretum, Menkrangnotí, Xikrin.
      5. Panará (Kren-akarôre) (N. Mato Grosso, SO Pará) 250 (2004)[15]
      6. Suyá (Mato Grosso) 330 (2002);[16] variantes: Tapuyana (tapayúna), Suyá
    2. Yê central, ###

Xavánte (SE Mato Grosso, enantes tamién N Goiás) 10.000 (2000);[17] 7.000 (2002)[18]

      1. Xerénte (Tocantins) 1.810 (2000)[19]
      2. Xakriabá (Mines Geraís) ¿?[20]
    2. Yê meridional
      1. Kaingáng (São Paulo, Santa Catarina, Paraná, Rio Grande do Sul)[21] 20.000 (2002);[18] 18.000 (2003);[22] 21.000 (2008)[23]
      2. Xokléng (Santa Catarina) 760 (1995)[24]
  2. Llingües kamakã [estinguíes]
    1. Kamakã (†, SE Bahia, NE Espírito Santo)
    2. Mongoyó (†, SE Bahia)
    3. Menién (†, SE Bahia)
    4. Kotoxó (†, SE Bahia)
    5. Masakará (†, SE Bahia)
  3. Llingües maxakalí
    1. Maxakalí (NE Minas Gerais, N Espírito Santo) 800 (1997)[25]
    2. Kapoxó (†, variantes: Kumanaxó, Panháme; NE Minas Gerais, SE Bahia)
    3. Monoxó (†, NE Minas Gerais, SE Bahia)
    4. Makoní (†, NE Minas Gerais)
    5. Malalí (†, NE Minas Gerais)
    6. Pataxó (†, 4600 (grupu étnicu), variantes: Hãhãhãy; SE Bahia)
  4. Llingües krenak
    1. Krenák (Botocudo) (NE Minas Gerais, N y C Espírito Santo, enantes SE Bahia) 150 (1997);[26] variantes: Nakrehé, Nakpié, Nakyanúk, Nakyapmã, Nyepnyep, Etwet, Minyãyirún, Yiporók, Pojitxá, Potén, Krekmún, Bakuén, Arenã.
    2. Guerén (†, SE Bahia)
  5. Llingües purí [estinguíes]
    1. Purí (†, Espírito Santo, Rio de Janeiro, NE São Paulo, SE Minas Gerais)
    2. Koropó (†, Espírito Santo)
    3. Coroado (†, Espírito Santo)
  6. Llingües karirí [estinguíes]
    1. Kipeá (Kirirí) (†, 1830 (grupu étnicu), NE Bahia, Sergipe)
    2. Dzubukuá (†, islles del ríu São Francisco en N Bahia)
    3. Sabuyá o Sapoyá (†, C Bahia)
    4. Kamurú (Pedra Blanca) (†, Y Bahia)
  7. Idioma yatê (fulniô o carnijó, Pernambuco) 2.930 (1999);[27] 2.788 (2006)[28]
  8. Idioma karayá (Y Mato Grosso, W Tocantins) 2.700 (1988);[13] 3.600 (1999),[29] variantes: Karayá, Yavaé, Xambiwá.
  9. Ofayé (Opaié) (Y Mato Grosso do Sul) 15 (2005)[30] variantes: Ivinheima, Vacaria.
  10. Llingües bororo (Boróro)
    1. Boróro oriental (S Mato Grosso) 1.020 (1997)[31]
    2. Boróro occidental (†, Y Mato Grosso)
    3. Umutina (W Mato Grosso) ¿?[32]
    4. Otúke (†, Y Bolivia) variantes: Kovare[ka], Kurumina[ka]
  11. Guató (SO Mato Grosso) 40 (1995)[33]
  12. Rikbaktsá (N Mato Grosso) 910 (2001)[34]
  13. Yabutí (Jabutí)
    1. Arikapú (o Mashubi, Rondônia) 6 (1998)[35]
    2. Yeoromichí o Djeoromitxí (Rondônia) 5 (1990)[36]

La cifra ente paréntesis indica'l númberu averáu de falantes, les llingües estinguíes marcáronse col signu (†).

Similaridad léxica

editar

Esiste una gran disparidad léxica na familia macro-yê, razón pola cual distintos autores difieren sobre'l númberu de cañes que compondríen la familia. El proyeutu comparativu ASJP basáu namái en comparances de vocabulariu, nun puede establecer la rellación exacta ente dellos grupos y el árbol filoxenéticu que propón pa estes llingües consta 9 partes,[37][38] ensin que se puede explicitar sobre la base de la información disponible la rellación ente elles. Nel siguiente esquema amuésense les 9 cañes que se llogren a partir de la comparanza léxica:

Yê-Karayá-Mašakalí

Yê-Karayá


Karayá


Yê

Yê central


Xavante



Xerente



Yê septentrional





Apinayé



Kayapó




Timbíra (Canela)




So




Panará





Mašakalí


Mašakalí



Patašó





Yê meridional


Kaignang



Xokleng



Yabutí


Arikapú



Djeoromitxi (Yabutí)





Rikbaktsá



Fulniô-Yatê



Krenak




Boróro



Umotina




Purí



Guató



Ofayé (Opaié)



Karirí


Rellaciones con otres families

editar

Les llingües macro-yê comparten una morfoloxía irregular coles families tupí y caribe, y Rodrigues (2000) y Ribeiro conecten toes como una familia Ye-Tupí-Caribe.

Igualmente Viegas Barros atopó una serie de semeyances ente'l sistema pronominal de les llingües macro-yê y les llingües mataco-guaicurú,[39] similares a les similaridades qu'otru autores señalaron ente'l macro-yê y el chiquitano.

Distribución xeográfica ya historia

editar

Distribución xeográfica

editar

Anque munches llingües macro-yê falar na Amazonia brasilana, la distribución xeográfica ye más circunamazónica, arrodiando l'Amazonia pel este y el sur. La mayoría de llingües concentrar nel este y nordeste de Brasil, anque dellos pocos grupos habiten el centru y el suroeste de Brasil. La única llingua macro-yê conocida falada fora del actual Brasil ye'l Otúke que se falaba al este del ríu Paraguay en Bolivia. Dende un puntu de vista xeográficu'l dominiu de les llingües macro-yê puede estremase en tres árees: oriental, central y orccidental que s'estienden diagonalmente a lo llargo de les tierres baxes de Suramérica dende l'este y nordés atlánticu hasta'l cursu altu del ríu Paraguay:

  • El grupu central inclúi al karayá y a les llingües yê, estendiéndose esta postrera al norte y al sur a lo llargo de les llanures de la sabana (zarraos y campos) hasta Piauí y Maranhão al norte, y hasta Rio Grande do Sul al sur. El Karayá se exteinde tamién a lo llargo d'una exa norte-sur, pero ta llindáu al valle del ríu Araguaia, incluyendo la isla Bananal.
  • El grupu oriental taría formáu pol Purí, el Krenák, el Maxakalí, el Kamakã, el Karirí y el Yatê. El Purí estender en tou la llongura del ríu Paraíba do Sul y espandíase al norte hasta'l ríu Dolce. El krenák estender dende'l ríu Dolce al ríu Paraguaçu nel NE de Minas Gerais, el centru y N de Espírito Santo y el SE de Bahia. La familia Maxakalí diba dende los ríos Sapucaí y São Mateus hasta'l ríu Jequitinhonha nel Y de Minas Gerais, N de Espírito Santo y SE de Bahia. El Kamakã atopar ente los ríos Jequitinhonha y Contas nel SE de Bahia. El Karirí asitiábase principalmente ente'l Itapicuru y el cursu medio y baxo del São Francisco nel centru y Ne de Bahia y el S de Sergipe. El Yatê asitiar al norte del baxu São Francisco en Pernambuco.
  • El grupu occidental inclúi'l Boróro, el Ofayé, el Rikbaktsá y el Guató. El Boróro se exteinde dende la nacencia del Araguaia en Bolivia empobina y el Guató atopar nel cursu altu del Paraguay, darréu al sureste del Bororó. El Ofayé ocupaba una franxa del altu Paraná dende la dedembocadura del Tietê escontra baxo, pasando pola desemocadura del Pranapanema. El Rikbaktsá alcuéntrase lloñe escontra'l norte sobre'l ríu Juruena, unu de los principales centros de los Tapajós; el rikbaktsá ye l'únicu grupu macro-yê que s'atopa puramente dientro de l'Amazonia (anque delles etnies d'otros grupos tamién ocupen l'Amazonia: los Panará, los Suyá, los Tapayuna y los Kayapó). Ye probable que toos estos grupos entraren tardíamente na Amazonia pola presión de los portugueses.

Historia

editar

Nel sieglu XVI cuando los europeos, principalmente portugueses y franceses, llegaron a la mariña oriental de Suramérica, la mayor parte de les árees costeres taba ocupada por etnies que falaben llingües tupí-guaraníes, anque en dellos llugares etnies macro-yê vijaban estacionalmente a la mariña pa llograr recursos del mar. Este yera'l casu por casu de los Maromomim o Guarulho y de los Waitaká que les sos llingües nun tán bien documentaes, anque s'abarrunta pudieron ser del grupu purí.

La mayoría de pueblos macro-yê ocupen tierres na sabana oriental de Brasil, y bien poques etnies viven na Amazonia puramente dicha. Ye posible qu'estos grupos anguaño na Amazonia entraren ellí tardíamente pola presión de los portugueses sobre les tierres cultibables de la sabana. Mientres el sieglu XVIII los Panará vivíen principalmente na cuenca del ríu Panará, nel sur de l'actual Goiás, onde se-yos conocía como Kayapó. Tres la so desapaición por causa de la guerra contra ellos el mesmu nome aplicar a otros grupos yê que la so llingua yera similar, pero non la mesma que la de los Panará. Bien apocayá (1968) atopóse una gran población de Panará foi atopada nel ríu Peixoto de Azevedo, onde buscara abellugu y iguáren-ylo pa vivir mientres más de dos sieglos en paz y llibertá. Poco tiempu dempués la población de Panará menguó drásticamente por culpa de les epidemies.

Un númberu significativu de llingües macro-yê sumió de resultes del asentamientu européu en Brasil. Los pueblos más afeutaos fueron los de la parte oriental del país. Mientres el sieglu XIX entá había pequeños grupos que falaben llingües macro-yê na rexón.

Descripción llingüística

editar

Les llingües macro-yê son aglutinantes y llixeramente sintétiques, combinando elementos de marcaje de nucleu y marcaje de modificador.

Morfoloxía

editar

Los paradigmes morfolóxicos de les llingües macro-yê nun ye bien complexa. Les clases de pallabres estrémense más por procedimientos sintácticos que pola presencia d'afixos. Una carauterística peculiar de les llingües macro-yê de casi toles cañes ye'l marcaje del nucleu sintácticu d'un sintagma nominal, verbal o postposicional, según faya contiguïdad testual del complementu qu'acompaña a dichu nucleu. Por casu cuando nun sintagma nominal nel que'l nucleu ta teníu, esti nucleu va llevar un prefixu distintu si'l posesor apaez nel mesmu sintagma o si nun apaez.

Esta peculiaridá puede ser bien antiguu nes llingües macro-yê, remontándose posiblemente al proto-macro-yê. Incidentalmente'l mesmu procedimientu apaecen en delles llingües tupí y en delles llingua caribe, lo cual podría indicar que se trata d'una traza d'área que se xeneralizó a los trés families o podría ser una evidencia indireuta más de la validades de la macrofamilia yê-tupí-caribe.

Los posesivos xeneralmente apaecen como pronomes proclíticos (como nes llingües romániques), anque delles llingües como'l Yatê usen prefixos posesivos. El númberu gramatical polo xeneral nun s'espresa morfolóxicamente por aciu un afixu, y cada sufamilia usa procedimientos distintos: nes llingües bororo úsense tantu la adición de sufixos como'l truncamiento, otres llingües nun tienen marques de plural nos nomes, anque tien pronomes distintos pa les formes de plural. N'otres llingües como'l kaingáng el verbu tien formes distintes pa singular y plural, llograes a partir de prefixación, infijación, reduplicación o una combinación d'estos procedimientos.

Munches llingües macro-yê escarecen de concordanza gramatical col verbu. Sicasí les cañes Yatê, Karayá y Guató tienen morfoloxíes verbales complexes y concordanza tantu col suxetu como col oxetu.

Sintaxis

editar

Les llingües de la subfamilia Yê tien un orde SV n'oraciones intransitives y SOV n'oraciones transitives, na mayoría d'oraciones declarativas. Los siguientes exemplos procedentes del dialeutu Canela del Timbira ilustren esti orde nuna oración intransitiva (1) y nuna oración transitiva (2):

(1) kapi jʌpir
Capi xubir
'Capi xubió'
(2) i kʰɾa tɛ ɾɔpti pupun
1ª fíu ERG.PAS xaguar ver
'El mio fíu vio un xaguar'

El mesmu orde prevalez en Maxakalí, Krenák, Yatê, Karayá, Boróro y Rikbaktsá. Los datos sobre'l Kamakã, el Purí y el Ofayé son tan llindaos que nun ye posible conocer cual ye l'orde preferíu. Sicasí'l Karirí y el Guató allóñense notablemente d'esi orde sintácticu, nes oraciones intransitives dambos empleguen l'orde VS ente que nes transitives en Kipeá (Karirí) úsase VOS, los dos exemplos siguientes (3) y (4) ilustren esti orde:

(3) si-te karai
3ª-venir home.blancu :'L'home blancu vinu'
(4) si-pa kradzo non karai
3ª-matar vaca ERG home.blancu :'L'home blancu mató la vaca'

Por otru en Guató úsase VSO n'oraciones transitives, los dos siguientes exemplos provienen d'esta llingua:

(4) na-kɨnin g-eti
INDC-dormir DET-mozu :'El

mozu duerme'

(5) ma-ɛ-ɾo g-ɛpagu g-ɛki
IMPERFV-3ª-comer DET-xaguar DET-coneyu :'El

xaguar comer al coneyu'

Amás toles llingües macro-yê sacante'l Karirí y el Guató son consistentemente postposicionales. El Karirí y el Guató tienen tanto preposiciones como postposiciones.

Igualmente en toles llingües sacante'l Guató y el Karirí el posesor preciede al teníu.

Comparanza léxica

editar

Mientres enforma tiempu'l parentescu de les llingües macro-yê ente sigo foi namái una conxetura o un conxuntu de conxetures plausibles. La distribución xeográfica ye bien amplia y la diferenciación léxica ente estes llingües ye bien marcada polo que nun resulta fácil afayar series amplies de cognaos que dexen reconstruyir fácilmente'l proto-macro-yê. Rodrigues (2000) da delles decenes de cogandos y amuesa dalgunes correspondencies fonétiques regulares como les que se resumen na siguiente tabla:[40][41]

Correspondencies fonétiques regulares en macro-yê
I
Caña Yê 		II
Kamakã 		III
Maxakalí 		IV
Krenák 		V
Purí 		VI
Karirí 		VII
Yatê 		VIII
Karayá 		IX
Ofayé 		X
Bororo 		XI
Guató 		XII
Rikbaktsá 		XIII
Yabutí 		proto-MG Númberu de
cognáu
p w p p b f w p b p p p, m *p 1, 2, 12, 34
m, p w m, p p b p, w w p m *mp 3, 4, 16, 17, 21, 26
m m m m m b m b m *m 35, 36, 37
k, kʰ k k, ʧ k, ʧ k, ʧ kʰ k k k k k *k 7, 14, 19, 31, 33
kɾ heɾ pt kɾ ɾ kɨt haiɾ *kɾ 15, 25
ŋɾ gɾ kt ŋɾ ŋɾ kɾ kʰl θ kɨɾ kɨɾ kʰ kaɾ kaɾ *ŋɾ 8, 10, 30
ɾ ɾ ɾ ɾ/d l ɾ ɾ ɾ ɾ ɾ ɾ *ɾ 4, 8, 20, 22, 26, 27, 29
ɔ o o o o o ɔ o o o o a? *o 1, 4, 11, 34
õ õ õ ũ o o/o o õ o o/o o o/õ/ũ *õ 7, 13, 28, 32
a a ã a y a a ɛ a ɛ a a/ə *a 21, 23, 38, 39
a a a o/ɔ o/i y a ɛ/a i ɔ i a *ɔ 1, 12
ã ẽ ã y a ə/a y y *ã 24, 36

La llista de cognados na que se basa dicha tabla ye:

  1. 'costazu': Ia pã, Ib pa, Ic pa, Id pɛ̃, IV po, VI bo, VII fe 'axila', IX pɛ, XI pɔ, XIII ʧapa
  2. 'flecha': Ic po, Id puŋ, II wãj, III poj, V pan, pun, VI buj-ku, VIII wihi, X bëiga 'arcu' < *bëj-ika 'flecha-arco', VIII mo, XIII mo
  3. 'hachu': Ib kɾʌ-mɛŋ, Id mɛŋ, III ki-pik, IV kɾa-pok, V kɾa-maŋ, #

'llombu': VI woɾo, VIII bɔɾɔ, IX -hoɾ, X poɾi

  1. 'caimán': Ib mĩ-ti, II wɛj-y, III mɑʔãɲ, mãi X wai
  2. 'venir': Ib tẽ, Ic dẽ, Id tĩ 'dir', II nin, III nĩn, IV ne, V nĩ, VI te, VII ʧi
  3. 'beber': Ib kõm, kʰõ, III ʧoʔop, ʧom, IV ʧop, V some, VII kʰo, VIII õ, X ku, XI ókí, XII ku, XIII o
  4. 'secu': Ib ŋɾə, Ic ʔɾɛ, VI kɾa, X xiɾewë, XII kaɾo
  5. 'comer': Id ɾɔŋ 'tragar', VI do, VIII ɾo 'comer carne', IX ɾõ, XI ɾo, XIII ɲ-õ 'comida'
  6. 'güevu': Ib ŋɾɛ, Ic ʔɾy, Id kɾɛ̃, II sa-kɾy, III kiɾ, VIII θi, IX kite, XI kʰí, XII kaɾy, XIII ɾẽ
  7. 'güeyu': Ib nɔ, tɔ, Ic tɔ, II to, VII tʰo, VIII ɾoɛ
  8. 'pie': Ia pɛnon, Ib paɾ, Ic paɾa, Id pɛ̃n, II wade, III pata, IV pɔ, , VI bi, biɾi, VII fe-he, fet-, VIII wa, IX paɾ, X biɾy, XI àbɔ̀, XII piɾi, XIII pɾaj; proto-MY *paɾi
  9. 'dar': Ib ŋõ, Ic ʦõ, III hõm, IV -ũp, hum, VII ko, VIII õ, IX non, XIII ũ
  10. 'pelo': Ia ʃe, Ib kĩ, kʰĩ, II ke, III ʧy, IV ke, V ke, ʧy, XI ki
  11. 'cabeza': Ia kɾã-, Ib kɾʌ̃, Ic ʔɾã, Id kɾĩ, II heɾo, xaɾo, IV kɾɛn, VIII ɾa, IV kitɛ, XII -haiɾa-; proto-MY *kɾã-
  12. 'oyer': Ib ma, Ic wa-pa, Id mɛ̃ŋ, IV paw, IX paj, X mexa-ɾidi, XIII mə
  13. 'miel': III paŋ, IV pəŋ

Referencies

editar
  1. ↑ Ethnologue:Statistical summaries
  2. ↑ J. Alden Mason, The Languages of South American Indians, 1950, p. 287
  3. ↑ Schmidt, 1926, páxs. 234-8
  4. ↑ Schmidt, 1944, páxs. 2-6
  5. ↑ A. Rodrigues, 1999, páxs. 167-8
  6. ↑ Ribeiro & Van der Voort, 2010, páxs. 517-570.
  7. ↑ Ethnologue report for language code - Canela
  8. ↑ Ethnologue report for language code - Gavião, Pará
  9. ↑ Ethnologue report for language code - Krinkati-Timbira
  10. ↑ Ethnologue report for language code - Krahô
  11. ↑ Ethnologue report for language code - Kreye
  12. ↑ Ethnologue report for language code - Apinayé
  13. ↑ 13,0 13,1 William Bright (1992). International encyclopedia of linguistics. Tomu II. Nueva York: Oxford University Press, páxs. 368. ISBN 978-0-19505-196-4.
  14. ↑ Ethnologue report for language code - Kayapó
  15. ↑ Ethnologue report for language code - Panará
  16. ↑ Ethnologue report for language code - Suyá
  17. ↑ Ethnologue report for language code - Xavánte
  18. ↑ 18,0 18,1 Kenneth Katzner (2002). The languages of the world. Nueva York: Routledge, tercer edición, páxs. 341. ISBN 0-415-25003-X.
  19. ↑ Ethnologue report for language code - Xerénte
  20. ↑ Ethnologue report for language code - Xakriabá
  21. ↑ Ethnologue report for language code - Kaingang
  22. ↑ William Frawley (2003). International encyclopedia of linguistics. Volume I. Oxford: Oxford University Press, páxs. 528. ISBN 0-19-516783-X.
  23. ↑ Peter Austin (2008). One thousand languages: living, endangered, and lost. Los Angeles: University of California Press, páxs. 212, ISBN 978-0-530-25560-9.
  24. ↑ Ethnologue report for language code - Xokleng
  25. ↑ Ethnologue report for language code - Maxakalí
  26. ↑ Ethnologue report for language code - Krenak
  27. ↑ Ethnologue report for language code - Iatê
  28. ↑ Y. K. Brown, R. Y. Asher, J. M. Y. Simpson (2006) [1994]. Encyclopedia of language & linguistics. Tomu II. Boston: Elsevier. ISBN 978-0-08044-299-0.
  29. ↑ Ethnologue report for language code - Karajá
  30. ↑ Ethnologue report for language code - Ofayé
  31. ↑ Ethnologue report for language code - Borôro
  32. ↑ Ethnologue report for language code - Umotína
  33. ↑ Ethnologue report for language code - Guató
  34. ↑ Ethnologue report for language code - Rikbaktsa
  35. ↑ Ethnologue report for language code - Arikapú
  36. ↑ Ethnologue report for language code - Jabutí
  37. ↑ ASJP - World Language Tree
  38. ↑ ASJP - World Language Tree 03
  39. ↑ Delles semeyances gramaticales Macro-guaicurú - Macro-Jê
  40. ↑ Rodrigues, 2000, p. 100-104
  41. ↑ Ribeiro et al., 2010, páxs. 568-70.

Bibliografía

editar
  • Ribeiro, Eduardo & Van der Voort, Hein (2010) “Nimuendajú was right: The inclusion of the Jabuti language family in the Macro-Jê stock”, International Journal of American Linguistics, 76/4.
  • Rodrigues, Ayron D. (1999). «6. Macro-Jê», Alexandra Y. Aikhenvald & R. M. Dixon: [1], 1ª (n'inglés), Cambridge University Press, páx. 165-206. ISBN 0 521 57021 2.
  • Rodrigues A. D., 2000, "'Gue-Pano-Carib' X 'Jê-Tupí-Karib': sobre rellaciones llingüístiques prehistóriques en Suramérica", in L. Miranda (ed.), Actes del I Congresu de Llingües Indíxenes de Suramérica, Tome I, Lima, Universidad Ricardo Palma, Facultá de llingües modernes, p. 95-104.
  • Mason, John Alden, The Languages of South American Indians (Washington, 1950). Call non.: 572.061 Sm6b.



Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Llingües_macro-ye&oldid=4174641»