Llingües xudeorromances

Les llingües xudeorromances son les llingües derivaes de les Llingües romániques, falaes por delles comunidaes xudíes, y alteriaes hasta tal puntu que llograron reconocencia como llingües propies, apigurándose nel numberosu grupu de llingües xudíes.

Idiomes

Xudeocatalán

El xudeocatalán (dacuando denomináu tamién catalánico) foi faláu polos emigrantes de 1492 de les comunidaes xudíes del norte y este d'España, en Cataluña, según nes Islles Baleares. Güei escastáu ensin sabese a ciencia cierta cuando dexó de falase.

Xudeoitalianu

Les variedaes de xudeoitalianu (dacuando llamáu Italkiano, un términu acuñáu por Solomon Birnbaum en 1942) son falaes fluidamente por menos de 200 persones. Estos falantes representen l'últimu remanente de l'amplia variedá de dialeutos xudeoitalianos falaos n'Italia, Corfú y sobre les mariñes orientales del Adriáticu y el Mar Xónicu.

Xudeoaragonés

El xudeoaragonés yera faláu nel norte centro d'España alredor de mediaos del sieglu VIII hasta la espulsión de los xudíos d'España en 1492, cuando se fundió colos otros dialeutos xudeoespañoles, o cayó en desusu en favor polos dialeutos xudeoespañoles del sur, que yeren más falaos, especialmente nes árees ocupaes poles actuales Comunidá Valenciana, Rexón de Murcia y Andalucía.

Xudeolatín o La'az

Conocíu como xudeolatín vulgar o xudeoromance, el xudeolatín cubría un ampliu rangu xeográficu y tenía diverses variedaes per cada comunidá específica de comunidaes xudíes nel Imperiu romanu.

Xudeoportugués o Lusitánicu

El xudeoportugués ye l'idioma faláu pola pequeñu población criptojudía de Portugal. Como munches de les llingües xudíes, caltién dellos arcaísmos que yá nun esisten nel idioma portugués. Entá esiste, principalmente en forma vestigial, nel llinguaxe de comunidaes criptojudías en Portugal continental, principalmente en Belmonte nel norte, y en Algarve.

Xudeoespañol o Ladín

Conocíu por munchos nomes y con una gran variedá de dialeutos, el xudeoespañol ye'l descendiente modernu del idioma español faláu polos sefardinos, descendientes d'una grande ya influyente población xudía n'España, antes de la so espulsión en 1492.

Xudeoespañol calcu

El Xudeoespañol calcu ye una llingua d'usu puramente escritu emplegada na traducción de testos sagraos.

Xudeoprovenzal o Shuadit

El shuadit o xudeoprovenzal yera l'idioma occitanu influyíu pol idioma hebréu que s'estendía non yá en Provenza, sinón nel sur de Francia na Edá Media. Exhibía un númberu únicu de cambeos en fonemes de pallabres tomaes del hebréu.

Xudeofrancés o Zarfático

El zarfático o xudeofrancés, yera una llingua xudía falada nel norte de Francia, los Países Baxos y l'oeste d'Alemaña.

Fraylescano o Ladinio

El fraylescano o ladinio, yera una llingua hispanu xudía falada en Chiapas, Méxicu, foi introducida polos descendientes de sefardinos y los flaires evanxelizadores escontra los pueblos indíxenes, el nome deriva de la rexón de la Fraylesca.

Historia y evolución

La evolución exacta de les llingües xudeorromances nun ye clara. Una teoría suxer que toles llingües fueron descendientes del xudeolatín, y que se desenvolvieron de manera paralela a les llingües derivaes del llatín o que son ramificaciones independientes de cada comunidá llingüística. Otra teoría suxer que delles llingües xudeorromances como'l zarfático, el shuadit, italkiano y catalánico son descendientes del xudeolatín, pero qu'otros como'l zarfático, catalánico, ladín y xudeoportugués son productu d'una evolución independiente.

Estáu actual

El xudeolatín, zarfático, shuadit, xudeocatalán y xudeoaragonés son agora llingües muertes. El xudeolatín sumió dende tiempos antiguos, el zarfático y xudeoaragonés na Edá Media, y el shuadit sumió en 1977 cola muerte del so postreru falante. Nun ta claro cuándo sumió'l xudeocatalán.

El xudeoportugués permanez principalmente como muerte nel llinguaxe de pequeñes comunidaes criptojudías de la Península Ibérica, anque según el puntu de vista llingüísticu podría considerase tamién una llingua muerta.

El italkiano, que yera faláu fai dos generación tras por daqué más de 5.000 italianos xudíos, ye agora faláu por menos de 200, la mayoría vieyos.

El ladín ye l'idioma xudeorromance más faláu, ye la llingua de les comunidaes sefardines del Magreb, nel norte d'África y nel Oriente Mediu, especialmente en Turquía ya Israel, que ye faláu por más de 150.000 persones, na so gran mayoría son siquier billingües.

Como munches llingües xudíes, el futuru de les llingües xudeorromances ye inciertu. Cola predominancia del idioma hebréu como'l mediu de comunicación ente les comunidaes xudíes del Mediu Oriente, y l'aumentu del usu del inglés, la situación paez desoladora.

Referencies

Proyeutu de Llingües Xudíes
Xudeoaragonés: Revista de Filoloxía Española (Citáu como RFH:Hispánica) 8.136-41 (1946) citáu en Current Trends in Linguistics 9.1025