Mano d'Irulegi
La mano d'Irulegi (Irulegiko Eskua, n'eusquera) ye un oxetu arqueolóxicu afayáu n'Irulegi[1], un pobláu de la edá del fierro del valle d'Aranguren. Contién una inscripción con pallabres incontestablemente protovasques y vascóniques, darréu que la primer pallabra ye Sorioneku, escrita con una significación asemeyada a la escritura nororiental n'ibéricu, y perfeutamente atalantable dende l'eusquera actual.
L'afayu ye esceicional, darréu qu'enxamás nun s'atopara en nenguna otra parte otra mano grabada, con inscripciones en vascón. Lo qu'afita ensin dubia que los vascones conocieron la escritura. La mano, que data del sieglu I e.C., descubrióse el 18 de xunu de 2021 y presentóse a la prensa el 14 de payares de 2022 pol Gobiernu de Navarra y la Sociedá de Ciencia Aranzadi. Considérase un testu apotropaicu, usáu pa dar suerte o saludar allugándolu na entrada del llar.
Contestu
editarLa mano atopóse nun pobláu de la edá del fierro metanes el Castiellu d'Irulegi. El pobláu abandonóse hacia'l sieglu I e.C. dablemente pola mor d'un incendiu nel contestu de la Guerra Sertoriana. Sería esti incendiu'l que fexo fuxir a los sos habitantes y caltuvo los materiales que s'atoparon n'Irulegi.
La mano d'Irulegui afayóse baxo l'adobe de les muries de les viviendes afaraes n'aquel fechu bélicu, pola escavadora voluntaria Leire Malkorra, del equipu del arqueólogu Mattin Aiestaran[2], el 18 de xunu de 2021. Nun primer momentu, a la pieza nun se-y dió munchu valor arqueolóxicu, pero foi nel llaboratoriu, onde al retirar los sedimentos nel procesu de llimpieza y restauración que facía Carmen Usua, apaeció la inscripción[3].
Irulegi atópase a 893 metros d'altitú y ye ún de los exemplos más evidentes de los poblaos fortificados de la zona. Tien un allugamientu xeográficu privilexáu, con vistes de 360 graos sobre la comarca d'Iruña y los pasos que xunen el sur de l'Alta Navarra colos valles pirenaicos, da-y un importante valor defensivu. Magar que ye difícil calcular el númberu d'habitantes, estímase que podíen vivir ellí ente 100 y 200 persones.
Carauterístiques
editarLa pieza en sí ye de bronce, y la so pátina ye de 53% d'estañu, 41% de cobre y 2% de plomu; daqué habitual nes aleaciones antigües, según Aranzadi.
Paez una mano derecha a tamañu real. La zona de la embueza ye plana y les uñes tán marcaes, anque trés de los deos nun tán bien calteníos. Los deos tán mirando escontra baxo, lo que se deduz por un furacu con un diámetru de seis milímetros y mediu na parte cimera, alredor de la muñeca.
N'esaminando la redolada del furacu, afayóse que la pieza nun taba colingada , sinón clavada a un soporte blandu, dablemente madera. Mide 143 milímetros d'altor, un milímetru de grosez y 128 d'anchor, y pesa 36 gramos[4].
Testu
editar
El testu que contién la mano amuesa les siguientes cinco pallabres:
sorioneku · {n}
tenekebeekiŕateŕe[n]
oTiŕtan · eseakaŕi
eŕaukon ·
Magar que'l testu pue lleese a partir de la escritura ibérica nororiental, esiste un signu en forma de "
" que nun apaez nes 3.000 inscripciones ibériques conocíes, sinón namái en dos tipos de monedes creaes na zona xeográfica del actual País Vascu: oTtikes y uTambaate.
Per agora, namái pudo interpretase con seguranza la primer pallabra, trescrita como «SORIONEKU» y que pue rellacionase col eusquera zorioneko «afortunáu».
Esta pallabra conviértese nel primer rastru escritu en llingua vascónica y arriendes escritu nun signariu que ye tamién vascónicu, con un sistema gráficu deriváu del sistema ibéricu al que se-y amestó o adautó dalgún signu pa marcar dalgún soníu o fonema vascónicu que nun esiste nel signariu ibéricu.
| Llinia | Escritura vascónica | Trescripción |
|---|---|---|
| 1 |        |
sorioneku · {n} |
| 2 |       |
tenekebeekiŕateŕe[n] |
| 3 |    |
oTiŕtan : eseakaŕi |
| 4 |   |
eŕaukon : |
La "n" al final la primer llinia entiéndese que ta ehí como resultáu de que quien grabó les pallabres nun atopó espaciu al final de la segunda llinia, y allugóla enriba, esto ye, al final de la primer llinia. Les pallabres tan separtaes por puntos. Les otres cuatro pallabres, aínda nun pueden traducise (17/11/2022).
Opinión de los espertos
editarLos espertos que primero desaminaron la inscripción contenida na mano d'Irulegi tomaron en consideración, per un llau, la importancia del descubrimientu dende'l puntu de vista de la llingüística histórica; y, per otru, la seguranza de que trátase d'un testu en llingua vascónica.
Joakin Gorrotxategi, llingüista de la EHU, fizo notar que l'afayu de la mano fízose con plenes garantíes arqueolóxiques, darréu que'l procesu d'escavación recoyóse con videu y semeyes, y topográficamente documentáu como'l restu d'oxeto afayaos nel llugar. Polo que cinca a la inscripción dio importancia a la so integridá:
«Cuatro llinies, con un entamu y un final. Esto ye enforma importante: tenemos la inscripción entera. Nun atopamos un fragmentu del oxetu con parte de la inscripción».
Arriendes, solliñó que les lletres podíen lleese ensin muncha dificultá: «Sacantes una lletra o, tolo más, dos, puede lleese, les lletres identifíquense exautamente».[ensin referencies]
Javier Velaza, epigrafista y profesor de la Universidá de Barcelona, aseguró que l'afayu de la mano d'Irulegi abría una vía d'investigación insospechada, darréu que nun había dulda de la llingua del testu: «Hai una sorpresa : la primer palabra ye sorioneku, polo que puede interpretase y atalantase en cuantes el testu ta en llingua vasca»
Ver tamién
editarReferencies
editar- ↑ Álvarez de Eulate, Josu (14 de payares de 2022). «La Mano d'Irulegi: descubiertu'l testu más antiguu n'‘euskera’». Consultáu'l 14 de payares de 2022.
- ↑ «Mattin Aiestaran, arqueólogu d'Aranzadi: “Ye'l primer testu escritu del antecedente del euskera”» (14 de payares de 2022). Consultáu'l 14 de payares de 2022.
- ↑ G. Olaya, Vicente (14 de payares de 2022). «Un equipu d'investigadores afirma tener descubierto en Navarra la primer inscripción n'euskera d'hai 2.100 años». Consultáu'l 14 de payares de 2022.
Enllaces esternos
editar
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Mano d'Irulegi.
