Azteques

Los azteques (tamién denomaos Mexica) foron un pueblu dominante nel Área Central de Mesoamérica demientres el periodu posclásicu tardíu (1320-1521, aprox.). Yeren una de les tribes azteques de fala nahuatl d'aquella área y periodu. Estos pobladores nomábense a sí mesmos mēxicah (pronunciáu meshica, forma singular mēxicatl) o tēnochcah (habitantes de Tēnochtitlan). El términu azteca significa 'oriundu d'Aztlán' y yera'l nome qu'apaecía nos mitos del pueblu mexica. L'usu del términu "azteca" pa referise a tolos pueblos venceyaos colos mexicas foi suxeríu pol naturalista y xeógrafu alemán Alexander von Humboldt nel sieglu XIX pa destremalos de los mexicanos d'anguaño y ta xeneralizáu'l so usu. Anque esa aceición nun ye unánime ente los investigadores, los sos defensores retruquen que l'usu xenéricu del xentiliciu azteca tien la ventaxa de sorayar la unidá cultural de la gran diversidá d'etnies afincaes nel Área Central y territorios de la redolada demientres el posclásicu mesoamericanu (tenochcas, tlatelolcas, tepanecas, otomíes, acohuas, matlatzincas, chalcas, tlahuicas, etc.). Per otru llau, hai de precisar que nun pue identificase direutamente mexica con tenochca, sinón qu'esistíen dos subgrupos étnicos dientro'l grupu mexica (a la so vez un subgrupu del xenéricu azteca): taben los mexica-tenochca (de Tenochtitlan) y los mexica-tlatelolca (de Tlatelolco), anque los segundos, políticamente subordinaos a los primeros nel caberu periodu prehispánicu, tienden a ser escaecíos, tapecíos pol desigual pesu de la historia y propaganda tenochca nes fontes antigües y nos llibros d'historia modernos.

Azteques

Tipu	Civilización, grupu étnicu históricu y cultura
Iniciu	1200
Fin	1521

Estensión máxima del Estáu mexica, lo que los sos dirixentes afincaos en Méxicu-Tenochtitlan nomaron Cem Anáhuac Tenochca Tlalpan (El Mundo, Tierra Tenochca).

Orixe

Tzompantli

L'orixe de los mexicas endolcase nel fonderu misteriu de los rellatos mitolóxicos. Asítiase n'Aztlán, como la llocalidá orixinal, d'u partieron pa facer una penosa migración que duró más de 200 años. Les diverses versiones del rellatu coinciden n'esplicar la vocación mesiánica d'esti pueblu.

Aztlán, llocalidá nortiza, u rixe'l color blancu, afayábase na redolada de Chicomóztoc, "el sitiu de les siete cueves" onde, según s'esplicaba, formárase la humanidá, que nos caberos tiempos tevo como destín poblar el mundu conocíu. Chicomóztoc ye un área, tamién conocida como La Quemada, qu'abarca 216 hectárees nel municipiu de Villanueva, estáu de Zacatecas. D'ellí partieron les nomaes tribus nahuatlacas, siendo los mexicas los caberos n'abandonar el llugar. Demientres la migración, enantes d'aportar a lo que darréu se diba convertir na ciudá de Méxicu-Tenochtitlan, los mexicas afincáronse temporalmente n'estremaos llugares. El tiempu que permanecíen nesos llugares variaba dende meses hasta venti años o más, según les condiciones específices de cada sitiu. Los sitios más importantes na ruta de los mexicas, amás de Tula, son aquellos u ficieron la ceremonia'l fueu nuevu o fiesta de la Xiulmolpillia. Esta celebración facíase al cumplise un ciclu de 52 años y consistía en conformar ataos de 52 vares que s'amburaben na foguera sacra, indicando qu'un periodu de tiempu concluyera y morría de forma grandiosa.

El destín final de los mexicas siñólu l'alcuentru col signu sacru, l'aigla sobre'l nopal que crecía nun isllote en metanes de la cuenca lacustre, símbolu de la tierra prometida, amás d'asemeyáse col qu'abandonaron 200 años atrás. El círculo de la so historia zárrase y entama una nueva dómina, la de la sedentarización definitiva.

Los gobernantes

De magar l'añu 1325 D.C, nel que se funda la fundación de Méxicu-Tenochtitlan, los mexicas institúin como forma de gobiernu la tlatocayotl, que pue tornase como señoríu, al que los europeos definieron como un imperiu. El supremu gobernante yera'l tlatoani, el so nome remanez del verbu tlatoa que significa falar.

Once tlatoanis gobernaron a los mexicas demientres los cásique 200 años d'esistencia de Méxicu-Tenochtitlan. Dende Acamapichtli, el primeru, hasta Cuauhtémoc, el caberu, éstos foron los once tlatoanis mexicas.

• Acamapichtli (1376-1396). "El qu'empuña la caña" foi'l primer hueytlatoani mexica. Conformó la familia real, de la que foron eleutos al traviés de los años, tolos gobernantes. Demientres el so reináu construyóse'l primer Templu Mayor.

• Huitzilíhuitl (1396-1417). "Pluma de colibrí", fíu d'Acamapichtli, foi'l segundu emperador de los mexicas. Xunióse al so suegru Tezozómoc p'atacar Texcoco que foi incendiada y saqueada llueu de trés años de guerra. L'espardimientu de los mexicas anicióse baxo'l so reináu. Participó na conquista de Tultitlán, Cuautitlán, Chalco, Tollatzingo, Xaltocan, Acolman y Otompa.

• Chimalpopoca (1417-1427). "Escudu que fumea", fíu d'Huitzilíhuitl y ñetu d'Acamapichtli. Foi'l tercer emperador mexica. Sofitó a Tezozómoc, señor d'Azcapotzalco, cuando ésti s'apoderó de Texcoco y destronó a Nezahualcóyotl. Foi asesináu por Maxtla.

• Itzcóatl (1427-1440). "Xerpe de pedernal", fíu d'Acamapichtli, foi'l cuartu emperador azteca. Dedicóse a someter los poblaos del valle de Méxicu y avasalló Cuauhnáhuac (Cuernavaca). Formó una alianza con Tlacopan y Texcoco pa lluchar escontra Maxtla, al que derrotó y dio muerte. Tenochtitlan conviértese na potencia cimera dientro'l valle de Méxicu. Ordenó destruyir los anales y códices qu'esistíen pa que la historia de los tenochcas entamara dende'l so reináu.

• Moctezuma Ilhuicamina (1440-1469). "El flechador de cielu" foi un rei guerreru que llevó les llendes del so imperiu fasta'l golfu de Méxicu y pel sur hasta Oaxaca. Mandó construyir l'acueductu de Chapultepec.

• Axayácatl (1469-1481). "Rostru nel agua", fíu de Moctezuma Ilhuicamina, foi'l sestu hueytlatoani mexica. Fizo la guerra a diversos pueblos de los qu'anguaño son estaos de Méxicu, Puebla, Veracruz y Michoacán y les sos tropes aportaron hasta lo que güei ye Centroamérica. Demientres el so reináu adoutóse'l calandariu Tonalámatl, que quedó inscrito na Piedra del Sol.

• Tízoc (1481-1486). "Pierna d'esmeraldes", fíu primoxénitu de Moctezuma Ilhuicamina, foi'l séptimu emperador mexica. Mandó llabrar la piedra de los sacrificios del Templu Mayor. Demientres el so reináu, desendolcó'l primer sistema de correos del imperiu.

• Ahuízotl (1486-1502). "Espinosu de l'agua", fíu de Moctezuma Ilhuicamina, foi l'octavu gobernante de Méxicu-Tenochtitlan. Demientres el so reináu diose acabu a la construcción del Templu Mayor, na so nauguración fixéronse sacrificios humanos por miles a lo llargo de cinco díes. Foi hermanu de Tízoc, tíu de Moctezuma Xocoyotzin y pá de Cuauhtémoc.

• Moctezuma Xocoyotzin (1502-1520). "Señor sañudu y distinguíu", sobrín d'Ahuízotl, foi'l novenu emperador mexica. Adoutó un comportamientu despóticu. Baxo'l so reináu Tenochtitlan vivió'l so máximu esplendor. Nun ufrió resistencia a los conquistadores españoles, a los que s'entregó énte la indignación del so pueblu, que lu apedreó cuando salió a pidir que nun se combatiera a los invasores.

• Cuitláhuac (1520-1521). "El centinela" foi'l décimu y penúltimu emperador mexica. Comandante militar de Moctezuma Xocoyotzin. A la muerte d'ésti en 1520, propinó a los españoles la más severa derrota que sofrieron en tierra americana, na batalla que los conquistadores nomaron de la Nueche Murnia (30 de xunu de 1520).

• Cuauhtémoc (1521). "Éliga que baxa", fíu d'Ahuízotl, señor de Tlatelolco y xefe de los exércitos mexicas demientres el reináu de Cuitláhuac, foi l'oncenu y caberu hueytlatoani mexica. Correspondió-y ser el cabezaleru de la resistencia énte los frecuentes ataques qu'ordenaba Hernán Cortés dende Texcoco y, depués, demientres el sitiu que los españoles punxeron a la capital azteca dende xineru de 1521 fasta'l 13 d'agostu del mesmu añu, cuando cayó'l caberu baluarte indíxena. El so asesinatu foi ordenáu por Hernán Cortés.

La sociedá mexica

Na so organización política, social y relixosa la guerra ocupó un llugar cimeru y la sociedá encadarmóse de magar xerarquíes militares, compuestes por homes xovenes que rescamplaren pola so fiereza, valentía y belicosidá, a quienes se premiaba con honores y oxetos valiosos. D'igual mena, les expresiones plástiques de la dómina insisten nos valores iconográficos venceyaos con esta actividá guerrera. Los edificios dedicaos a los dioses y los fastuosos palacios decorábense con pintures murales qu'exaltaben la guerra.

Ye n'esti contestu onde se ficieron presentes los mexicas, conocíos tamién nos testos como azteques o tenochcas. Esti pueblu, que fundó la ciudá de Méxicu-Tenochtitlan, engarróse de secute colos sos vecinos, llogró aliances y venció a los sos enemigos. Pa mediaos del sieglu XV se pue falar del mundu mexica, pol predominiu d'esti grupu en gran parte de Mesoamérica, n'onde impunxo los sos ideales relixosos, militares y políticos.

El pegollu de la organización social del pueblu mexica foi'l calpulli, que permitió'l xorrecimientu y desendolque del poderosu imperio mexica; esti grupo s'integraba por dos elementos sociales, perfechamente destremaos: los pipiltin, que constituyíen la nobleza, y los macehualtin o comunes. La nobleza cuidaba celosamente les sos rellaciones de llinaxe cola familia real, yá qu'éste yera'l so elementu distintivu. En documentos xenealóxicos inscribíense los nomes de los antepasaos, de los individuos vivos y especialmente d'aquellos que taben acabantes de ñacer. A los pipiltin se-yos permitía acumular y lucir riqueces y oxetos preciosos, especialmente xade, plumes y pelleyes, ansí como elegantes ropaxes, fechos d'algodón; habitaben en construcciones de calter palaciegu, prauticaben la poligamia y desempeñábense como funcionarios públicos, polo que yeren eximíos del trabayu manual, especialmente l'agrícola, y a cambéu recibíen tributu como pagu. Los macehualtin encargábense de tolos llabores pesaos na vida cotidiana: l'agricultura, la carga y l'acarréu. La so actividá distintiva implicaba'l trabayu coles manes, habitaben en choces cencielles, la so vistimienta facíase con fibres d'ixtle y teníen prohibíu, baxo pena de muerte, acumular, y muncho menos amosar, riqueces y oxetos preciosos. Obligábase-yos a la monogamia. Los artesanos y los comerciantes pertenecíen al grupu de los macehualtin. A ellos l'estáu les reconocía-yos la importancia del so trabayu especializáu, llibrándo-yos de los llabores del campu; pero, a cambéu, debíen pagar como tributu aquellos oxetos que producíen coles manes, o bien, los que trayíen dende alloñaos tarritorios.

Los esclavos, nomaos "tlacotin", taben nesta condición por deldes y podíen lliberase del so pagu. L'estáu permitió que los homes mozos que rescamplaran na guerra, nun importando la so condición, pudieren esfrutar de los beneficios de la vida de la nobleza: la fama y la riqueza.

Los códices

Los códices son los documentos que se conserven d'aquella dómina y el so estudiu facilita la comprensión del mou de vida y organización de la sociedá mexica.

Anque los códices que se conserven anguaño, posiblemente seyan una mínima parte de los que se ficieron, constitúin una pergrande riqueza y un legáu de valir incalculable.

Otra de les coses curioses al respective de los códices ye la dispersión xeográfica de los llugares n'onde se conserven. Los más d'ellos tán lloñe de la tierra na que vivieron dalguna vez los sos autores.

Darréu nómense dellos d'estos códices:

• Códiz Cocatzin: Códiz náhuatl, pintáu y escrito depués de la conquista, que refier los fechos asocedíos ente 1439 y 1572, especialmente la guerra ente tenochcas y tlatelolcas.

• Códiz Durán: Conxuntu de lámines nes que se narra la historia de los mexicas, dende la so salida d'Aztlán hasta la cayída de Tenochtitlan.

• Códiz Magliabecchiano: Códiz del que se conserva una copia en papel que s'alcuentra na Biblioteca Nacional Central de Florencia. Tien 92 páxines, foi fecho depués de la conquista nel valle de Méxicu y contién una descripción de les 18 fiestes del añu, datos históricos, ansí como observaciones y agregaos al llibru indíxena de los destinos o Tonalámatl.

• Matrícula de Tributos: Tamién nomáu Códiz de Moctezuma, foi fechu sobre papel amate en Méxicu-Tenochtitlan, nel segundu cuartu del sieglu XVI. Afáyase na Biblioteca Nacional d'Antropoloxía ya Historia. El documentu ye una rellación de los pueblos tributarios de los mexicas y define tantu la ruta de los recoyedores d'impuestos como los productos y cantidaes de los mesmos.

• Códices Matritenses: Códices fechos pol grupu de collaboradores indíxenes del fraire Bernardino de Sahagún. Contienen xeroglíficos, dibuxos y testos en náhuatl. Afáyense nes Biblioteques del Palaciu Real y l'Academia de la Historia, dambes en Madrid.

• Códiz Mendocino: Códiz nahua fechu na ciudá de Méxicu haza 1541-1542, por orde del virréi Antonio de Mendoza, compuestu de 72 fueyes de papel europeu. Ta dividíu en tres partes: la primera ye una historia cronolóxica del espardimientu territorial de los mexicas; la segunda, una descripción de vezos sociales y relixosos; y la tercera ye un documentu nel que se conseñen les carauterístiques del impuestu que los pueblos sometíos debíen pagar a los mexicas. Consérvase na Biblioteca Bodleiana de la Universidá d'Oxford.

• Códiz Mexicanus: Códiz nahua fechu haza fines del sieglu XVI en papel d'amate. Narra la historia de los mexicas dende la salida d'Aztlán hasta 1593. Inclúi, amás, una rellación xenealóxica de les families mexicas y un calendariu astrolóxicu. Alcuéntrase na Biblioteca Nacional de París.

• Códiz Moctezuma: Códiz fecho nel sieglu XVI en Mazatepec o Xochitepec, Morelos. Consiste en varios cachos de papel amate con descripciones históriques y les dates 1493 y 1524. Ta escrito en náhuatl con caráuteres llatinos.

• Códiz Osuna: Códiz escritu en náhuatl y n'español que data de la sétima década del sieglu XVI. De calter xudicial (contién el sumariu d'un xuiciu), ye tamién un recuentu de los agravios carecíos polos indios.

• Códiz Poinsett: Códiz formáu por siete cachos d'amate desprendíos de la Matrícula de Tributos. Les fueyes d'esti códiz correspuenden a los fragmentos 7 a 13 de la coleición d'Alexander Humboldt, que traten de les provincies de Tlatelolco, Petlacalco, Tlatlauhquitepec, Tuchpa, Hueypuchtla, Atotonilco y Huaxtepec. Alcuentrense na Biblioteca del Muséu Nacional d'Antropoloxía ya Historia de Madrid.

• Códiz Ramírez: Documentu pictográficu nahua fechu con téunica indíxena en fecha posterior a la conquista y descubiertu por José Fernando Ramírez en 1856. Divídese en cuatro manuscritos que narren la historia de los mexicas, dende la so peregrinación al valle de Méxicu hasta la cayída de Tenochtitlan, y refieren dellos aspeutos de la relixón mexica. Esisten dos versiones manuscrites d'un mesmu testu, una consérvase na Biblioteca Nacional d'Antropoloxía ya Historia de Madrid y la otra na Biblioteca John Carter Brown, de Rhode Island.

• Códiz Ríos: Tamién nomáu Códiz Vaticano. Documentu pictográficu posthispánicu en 101 fueyes de papel europeu, fechu con téunica indíxena nel valle de Méxicu ente 1566 y 1589. El documentu contién, como información de los pueblos recién descubiertos, el ciclu aldovinatoriu de 260 díes, tradiciones diverses, cómputos de los díes, meses y años, indicaciones sobre fiestes, traxes y ornios mexicanos y unos anales históricos hasta 1563. Afáyase na Biblioteca Apostólica Vaticana.

• Tira de Tepechpan: Códiz acolhua posterior a la conquista española. Ta fecho sobre papel a la manera tradicional de los nahuas y narra la historia del valle d'Anáhuac, dende l'arribada de los mexicas hasta los primeros años de la colonia.

• Mapa Tlotzin: Códiz acolhua fecho xunto col Mapa Quinatzin, posiblemente ente 1541 y 1545, polos alumnos de la Escuela de Texcoco. Con téunica indíxena, narra la historia de los acolhuas dende la so sedentarización (sieglu XIII) fasta'l reináu de Nezahualpilli (a fines). Inclúi la so migración al valle d'Anáhuac y la fundación de Texcoco. Alcuéntrase na Biblioteca Nacional de París.

• Códiz Tudela: Códiz mexica fecho haza 1553 que contién una descripción de costumes y formes d'organización de los azteques ya inclúi representaciones de dioses y señores. Foi descubiertu por José Tudela de la Orden y se conserva nel Muséu d'América de Madrid.

Tlatelolco y los tlatelolques

D'alcuerdu colos rellatos de les antigües cróniques históriques Tlatelolco, "llugar del promontoriu de tierra", foi fundada en 1338 D.C., trece años depués de Méxicu-Tenochtitlan, por un grupu de mexicas descontentos pola distribución deles chinampes de la recién fundada capital de los azteques, que decidió exiliase y fundar un pequeñu señoríu independiente. Convirtióse nuna especie de ciudá satélite de Méxicu-Tenochtitlan, anque conservó una relativa independencia interna. Los tlatelolques, cuidando los sos intereses, gutaron la proteición de Tezózomoc, el señor de los tepanecas d'Azcapotzalco, de tal mena que'l so pimer tlatoani foi un fíu d'aquel gobernante. Tlatelolco espardióse militar y comercialmente de forma independiente a Tenochtitlan, hasta que foi conquistada por Axayácatl, quien eliminó al últimu tlatoani tlatelolca, Moquíhuix.

Dende los sos oríxenes, Tlatelolco dedicóse fundamentalmente al comerciu. Nesta ciudá esistió ún de los mercaos indíxenes más notables de la dómina y el más importante de Mesoamérica. Cada día más de trenta mil nativos axuntábense pa intercambiar los sos productos. El conxuntu del mercáu constituyíase por un gran espaciu al aire llibre, a manera de patiu, arodiáu d'habitaciones que servíen de bodegues. Los vendedores ufríen los productos a los compradores, que los adquiríen per aciu del troquéu direutu con otros productos. La nobleza emplegaba'l cacáu, les hachueles de cobre y el polvu d'oru a manera de moneda. Tlatelolco foi'l caberu focu de resistencia de los mexicas énte la invasión española. Foi'l llugar al que se replegaron los guerreros mexicas oponiendo una pergrande resistencia que duró cásique dos meses, hasta que Cuauhtémoc foi capturáu.

La Piedra del Sol

Piedra del Sol, denomáu incorreutamente "Calendariu Azteca".

El monumentu escultóricu que por escelencia identifica a los mexicas ye la Piedra del Sol, descubierta n'Avientu de 1790, na plaza mayor de la capital de la Nueva España. Trátase d'un monolitu de basaltu con inscripciones qu'axunten les idees cosmogóniques y les conocencies astronómiques del pueblu mexica. Pesa cerca de 24 tonelaes y fexose a fines del sieglu XV. Dende xunu de 1964 se pue almirar nel Muséu Nacional d'Antropoloxía ya Historia de la ciudá de Méxicu. Pol so conteníu simbólicu, nel que s'alvierten los nomes de los díes y los soles cosmogónicos, se lu nomó inxustificadamente Calendariu Azteca.

Trátase d'un gran altar de sacrificiu gladiatoriu, conocíu como temalacatl, que nun foi concluyíu por mor d'una fondera frañidura, que va d'ún de los llaos haza'l centru de la pieza pola so parte posterior. De xuru, pesia la frañidura, debió ser emplegáu col envís de sustentar la llucha de los guerreros na ceremonia del Tlacaxipehuaaliztli.

Nel diseñu del discu reconozse'l rostru de Xiuhtecuhtli, quien emerxe del furacu de la tierra, suxetando un par de corazones humanos y amosando la so llingua tresformada en cuchiellu de sacrificios. Aródienlu los cuatro soles qu'antecedieron al Quintu Sol, inscritos a la so vez na secuencia de los venti signos de los díes; éstos enmarquense cola figura del sol colos sos cuatro rayos, acompañaos simétricamente de les púes del sacrificiu.

Arodien al astru dos Xiuhcoatl o "xerpes de Fueu", les que lu lleven pel firmamentu.

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Azteques.

• Datos: Q12542
• Multimedia: Aztec