Pech

Pech
Tipu	etnia
Xeografía
Estáu	Hondures

Pa ver otros usos d'esti términu, Pech (Ariège).

La sociedá pech ye una etnia qu'habitó'l territoriu de l'actual Hondures dende hai más de 3 mil años, créese que provienen d'América del Sur con un orixe Chibcha, emigraron dende Colombia y llegaron hasta Hondures. La so sociedá ta conformada por aproximao 3200 habitantes. Habiten los departamentos de Gracias a Dios, Olancho y Colón.

Ángel Simeón Martínez representa a los pech nun congresu na Universidá Nacional Autónoma d'Hondures.

El términu pech significa "xente", utilizáu pa referise a la so sociedá; pa falar de les demás sociedaes utilicen pech-akuá que significa la otra xente o'l términu bulá que significa ladín.

Historia

El so orixe data d'hai unos trés mil años cuando llegaron a Hondures a onde güei ye'l departamentu de Colón, depués estendiéronse a otres partes del territoriu.

Los pech oponer a la conquista de les sos tierres, llucharon pa evitar ser quitaos de la so llibertá. Los españoles llamáronlos despectivamente como payes, términu que foi refugáu polos pech yá que fai alusión a bárbaru, selvaxe o incivilizáu.

Los españoles aventurar a entrar na Mosquitia en 1564, pero por cuenta de la so ferrial oposición decidieron que solo podríen conquistalos utilizando la relixón católica.

Lehmann Stone y Epstein piensen que los pech habitaben les Islles de la Badea mientres el sieglu XVII xunto a comerciantes mayes por cuenta de qu'atopáronse artefautos similares a los que s'atoparon tamién en territoriu Pech en tierra firme y que dellos grupos pech de tierra firme fueron a cristianizar a los Pech de les Islles de la Badea.

Nel sieglu XVIII los pirates ingleses, franceses y holandeses aliar colos misquitos, a quien-yos dieron armes de fueu pa obligar a indíxenes como los pech a abellugase nel interior d'Hondures. Los pech yeren prindaos polos misquitos y vendíos como esclavos a comerciantes ingleses, por cuenta de esto la so población menguó considerablemente en poco tiempu.

Depués de ser espulsaos de les mariñes polos colonizadores españoles, los pech abellugar nes zones montascoses, cunten los sos vieyos que por cuatro sieglos escondieron los pech de los colonizadores y los zambos pa evitar ser vendíos como esclavos, por cuenta de esto convirtiéronse nun pueblu nómada, d'esta forma caltuvieron la so cultura tradicional.

Anguaño participen na política per mediu de la Federación de Tribus Pech d'Hondures (FETRIPH), creada en 1985 pa curiar les sos tierres y caltener la so cultura.

La nube tropical Gamma afectó les sos tierres y cultivos perder nel añu 2005, por cuenta de eso mientres dalgún tiempu subsistieron a base de plátanu y yuca por cuenta de que nun cunten con un centru d'almacenamientu de granos y fueron escaecíos pol gobiernu. La cooperación española construyó-yos unes 300 viviendes pequeñes de cementu y lladriyu pero naide apurrió-yos catres nin cames por que durmieren cómodamente.

Distribución

Juana Carolina Hernández Torres amosando l'usu d'una tradicional bolsa pa ñácaru

La so etnia ta distribuyida en nueve Tribus (pueblos), distribuyíos de la siguiente forma:

Departamentu d'Olancho

Nel conceyu Duce Nome de Culmí

Agua Zarca, *

Culuco, * Vallín, * Pueblu Nuevu, * Subirana, * Jocomico, * Pisijire

Nel Conceyu de San Esteban

Santa María del Carbón fundada pol sacerdote Manuel de Jesús Subirana.

Departamentu de Colón

Silin , nel Conceyu de Trujillo.
Moradel, nel Conceyu de Trujillo^[1]

Departamentu de Gracias a Dios:

Cultura

Los pech caltienen el so idioma, el so cultura, la so relixón y el so sistema económicu, ye conocíu sobremanera les persones dende la tercer edá. Respeten la naturaleza yá que dependen de la so flora y fauna. poco se sabe del pueblu pech antes de la llegada de los españoles.

El valor de la muyer

Les muyeres pech participen viviegamente na vida llaboral, económica y relixosa, son llabradores, pescadores, xefes tribales, curanderes y xamanes. La so importancia na sociedá ta oldeáu col de los homes, foi bien significativa dende antes de la colonia, pero depués de la conquista la influencia colonial motivó la so desvalorización social.

Medicina Pech

Son conocedores d'una botánica naturista ancestral, el mestrones encargar de caltener y sopelexar la medicina pech basada nuna conocencia fonda de la naturaleza, desenvolvieron terapies pa tratar la mordedura de la culiebra "barba mariella" y pa munches otres enfermedaes, polo que los sos vieyos son bien respetaos y consultaos.

Música

Los sos vieyos caltienen munchos cantares con música y llingua pech. Dalgunos de los sos preseos musicales autóctonos son la Tempuka, el Arwa y el Camachá.

Relixón

El so pueblu ye descendiente de los nueve hermanos, los bisnietos del truenu, los héroes pech llucharon en contra del xigante Takaskró, que ye'l nome en pech del sisimite. Nel español d'Hondures sisimite ye un home altu y peludo que vive nos montes. Tien una esposa que se llama YekaYeka, esto ye Sipa (la chiquita) n'español. El watá venció al Wisinka, una culiebra grande que vivía nuna llaguna grande o aguada que fadió a zucar los neños pech. Atopáronse petroglifos sobre'l ríu plátanu, polo que Rafael Girard suxer qu'esta área foi un gran centru relixosu. Esta zona de los Pech pel Ríu Platano ta acomuñáu cola Ciudá Blanca. Yeren politeístes que creíen nos espíritus de la naturaleza como la Serena (del ríu y del pexe), del monte, del cuetu, y de los árboles como'l Ceibon y la caoba. Había munches regles en rellación del cuidu de la muyer cola so menstruación o un ñácaru recién nacida, cola cacería, les plantes melecinales, la corte de madera pa les cases, y la pesca. L'oru tamién tien dueñu espiritual.^[2]^[1]

Llingua

La llingua paya ye parte de la familia chibcha. De fechu ye una llingua fuertemente diverxente del restu de llingües chibcha, razón pola cual tardóse en reconocer como parte d'esta familia, pero los trabayos actuales probaron de forma concluyente'l parentescu. Ye interesante notar, qu'esta diverxencia pudo debese al aislamientu del restu de llingües chibchas, que se falen dende'l sur de Nicaragua hasta Colombia. Ente'l restu de llingües chibchas y el paya interpónense les llingües misumalpas, que se considera una familia de llingües remotamente emparentaes coles llingües chibchas y les llingües lenca. Estos trés families formaríen el microfilo lenmichí.

Consulta'l portal dedicáu diversidá llingüística d'Hondures, con consultes a los diccionarios de Hondureñismos y de les Llingües d'Hondures DLH de l'Academia Hondurana de la Llingua AHL.

Alimentación

Desenvolvieron l'agricultura y la ganadería, alimentar de carne d'animales domésticos, vexetales, cultiven yuca, frijoles y maíz. Desenvolvieron comíes a base d'arroz, frijoles, tamién bebíes alimenticies y embriagantes.

Rellación col mediu ambiente

Les sociedaes pech tienen una dependencia vital del monte, por cuenta de ello guarden un fondu respetu pola flora y la fauna, desenvolvieron normes pa regular el correutu usu de los montes y animales, calteniendo un equilibriu col ecosistema.

Les plantes del monte tropical húmedu son utilizaes p'alimentación, como medicines y pa rituales relixosos. Amás cacen pa sobrevivir, anque desenvolvieron la ganadería pa nun tener que salir a cazar, adomando venados, gochos ente otros.

La comunidá de Santa María del Carbón desenvuelve un manexu del monte comuñal, de forma que les sos comunidaes conoz les maneres que pueden utilizar pa llograr nueves fontes d'ingresos, siempres respetando la naturaleza y evitando la esplotación del monte, dándo-y un aprovechamientu sostenible al monte. Utilicen la madera pa construcción nos sos poblaos o pa vendela, asina llograr mayores beneficios económicos y aforru de dineru per parte de la comunidá.

Arquiteutura

Les sos viviendes tradicionalmente son cabanos de paya, más apocayá cases de madera, tamién recibieron donaciones de más de 300 cases de piedra per parte de la cooperación española. Apocayá progresó la letrinización y tienen accesu a agua potable.

Ver tamién

Referencies

notes

↑ ^1,0 ^1,1 Griffin,Wendy, Hernan Martinez Escobar, Juana Carolina Hernandez Torres (2009) Los Pech d'Hondures Una Etnia qu'Entá vive, Tegucigalpa, IHAH
↑ Flores, Lazaro H. y Wendy Griffin (1991) Dioses, Héroes y Homes nel Universu Míticu Pech. San Salvador: Universidá Centroamericana José Simeón Cañes.

[etniapech-1] 1,0 ^1,1 Griffin,Wendy, Hernan Martinez Escobar, Juana Carolina Hernandez Torres (2009) Los Pech d'Hondures Una Etnia qu'Entá vive, Tegucigalpa, IHAH

[2] Flores, Lazaro H. y Wendy Griffin (1991) Dioses, Héroes y Homes nel Universu Míticu Pech. San Salvador: Universidá Centroamericana José Simeón Cañes.

[1]

[2]