Quechua de Yauyos
El quechua de Yauyos ye'l conxuntu de dialeutos de les llingües quechues falaes en delles islles llingüístiques na aguada occidental d'andar centrales ente les provincies peruanes de Yauyos (Lima), Chincha (Ica) y Castrovirreyna (Huancavelica). Estes árees correspuenden al norte y al sureste de la provincia de Yauyos, los distritos axacentes de Chavín y San Pedro de Huacarpana na provincia de Chincha, y los de Tantará y Chupamarca enla provincia de Castrovirreyna. Munches d'estes variedaes pertenecen a la caña Quechua I. Atopar en peligru d'estinción y son pocos los neños que les falen. Namái'l distritu de Viñac (Yauyos) tien entá una gran proporción de quechuahablantes activos. Según SIL International, tien un númberu de falantes de 6 mil 500.
 | |
|---|---|
| Faláu en |  Perú
|
| Rexón | Provincies de Yauyos, Chincha y Castrovirreyna |
| Falantes | ~6,5 mil |
| Familia | Llingües quechues (dellos) |
| Estatus oficial | |
| Oficial en | Nengún país |
| Reguláu por | Nun ta reguláu |
| Códigos | |
| ISO 639-1 | nengún |
| ISO 639-2 | — (incluyíu en
|
| ISO 639-3 | |
Los lectos de Yauyos retuvieron en gran manera les antigües carauterístiques fonolóxiques del quechua, incluyíes l'africada retroflexa [ʈ͡ʂ]. No gramatical, xunen carauterístiques del Quechua I (Waywash) y el Quechua II (Wampuy). Les diferencies ente los dialeutos locales individuales son tan amplies que namái difícilmente se puede falar de variantes.
Alfredo Torero rexistra les siguientes variedaes: Huacarpana, Apurí, Madean-Viñac, Azángaro-Huangáscar-Chocos, Cacra-Hongos, Tana-Lincha, Tomás-Alis, Huancaya-Vitis and Laraos.
Dispersión xeográfica
editarNel norte de Yauyos, atopamos variedaes de quechua nos distrios de Laraos, Alis, Tomes, Vitis y Huancaya. El quechua de Laraos ye consideráu un Quechua II, ente que los otros cuatro distritos enmarcar nel quechua I. Na descripción de Torero de 1983, conformaben una sola variedá "Alis y Vitis", ente qu'otra manera, Rodolfo Cerrón-Palomino alluga nel so Llingüística quechua a los dialeutos de Tomás-Alis y Huancaya-Vitis —al norte, atestando col huanca— son sumarizados dientro del sub-grupu Yaru.
Nesta zona al sur de Yauyos y les rexones colindantes de Chincha y Castrovirreyna, Torero (1983) numbera les siguientes cuatro variedaes variedaes dientro del so grupu "Huangáscar-Topará": "Cacras", "Aurahuá y Chupamarca" incluyendo probablemente San Pedro de Huacarpana, "Huangáscar, Chocos, Azángaro" cola probable inclusión de Chavín de Topará, y "Tantará". amás, noma les variedá Quechua II d'Acorada. Taylor (1987) ufierta un esquema similar: "Cacras y Hongos", "Huangáscar-Azángaro y Chavín de Topará", "Apurí, Chocos, Madeán y Viñac" y "Acorada".
Comparanza morfolóxica
editar| Morfema | Vitis-Huancaya | Alis-Tomes | Laraos | Cacra | Hongos | Lincha | Apurí-Chocos-Madeán-Viñac | Huangáscar-Azángaro | Chavín de Topará |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 suxetu | -: | -: | -ni | -: | -: | -ni | -ni | -: | -: |
| 1 oxetu | -maa | -maa | -wa | -maa | -maa | -wa | -wa | -maa | -maa- |
| Cisxerundivu | -r | -r | -r | -l | -shpa | -shpa | -shpa | -shpa | -shpa |
| Progresivu | -ykaa- | -ykaa- | -chka- | -ya- | -ya- | -ya- | -ya- | -ya- | -ya- |
| Ablativu | -pita | -pita | -manta | -paq | -paq | -paq | -paq | -paq | -pa |
| Llocativu | -ćhaw | -ćhaw | -ćhaw | -ćhaw | -pi | -pi | -pa | -pa | -man |
| Xenitivu | -pa | -pa | -pi | -pa | -pa | -pa | -pa | -pa | -pa |
Bibliografía
editar- Denis Bertet (2013). Éléments de description du parler quechua d'Hongos (Yauyos, Lima, Pérou) : morphologie nominale et verbale [contién testos y un léxicu]. Tesis de maestría. París. (descargar pdf).
- Aviva Shimelman (2017): A grammar of Yauyos Quechua. Studies in Diversity Linguistics 9, Language Science Press, Berlin (descargar pdf).
- Gerald Taylor (1987). Atuq. Rellatos quechues de Laraos, Acorada, Huangáscar y Madeán, provincia de Yauyos. Allpanchis Phuturinqa, añu XIX, N° 29/30, páxs. 249-266.
- Gerald Taylor (1984). Yauyos, un microcosmo dialeutal quechua. Revista Andina 3, páxs. 121–46.
- Alfredo Torero (1983). La familia llingüística quechua. In: B. Pottier (Hrsg.): América Llatina nes sos llingües indíxenes, páxs. 61-92. Caracas: UNESCO/Monte Avila.
Diccionarios en llinia
editar- Yauyos–English Archiváu 2016-10-11 en Wayback Machine (Aviva Shimelman)
- Yauyos–Castellanu Archiváu 2016-10-11 en Wayback Machine (Aviva Shimelman)
Referencies
editarEnllaces esternos
editar- Gerald Taylor: Dos cuentos en quechua de Laraos (Yauyos) con traducción al español Archiváu 2010-01-05 en Wayback Machine
- Gerald Taylor (1990): Textes quechua de Laraos (Yauyos). Journal de la Société des Américanistes, Vol. 76, Non. 76, páxs. 121-154.
- Testos en quechua de Yauyos, IMDI / ISLE Metadata Initiative, arrexuntaos por Aviva Shimelman
- Yauyos Quechua Collection of Aviva Shimelman Archiváu 2021-12-09 en Wayback Machine en AILLA
- Yauyos Quechua Linguistic Materials, SCL 2018-15, Survey of California and Other Indian Languages, University of California, Berkeley, http://dx.doi.org/doi:10.7297/X2610XHN
Datos: Q36964
