Theobroma cacao
El Theobroma cacao ye una planta de fueya perenne de la familia Malvaceae. Theobroma significa'n griegu «alimentu de los dioses»;[2] cacáu deriva del náhuatl «cacáhua».
Theobroma cacao  | ||
|---|---|---|
 | ||
| Estáu de caltenimientu | ||
| Non evaluáu | ||
| Clasificación científica | ||
| Reinu: | Plantae | |
| Subreinu: | Tracheobionta | |
| División: | Magnoliophyta | |
| Clas: | Magnoliopsida | |
| Subclas: | Dilleniidae | |
| Orde: | Malvales | |
| Familia: | Malvaceae[1] | |
| Subfamilia: | Byttnerioideae | |
| Tribu: | Theobromeae | |
| Xéneru: | Theobroma | |
| Especie: |
T. cacao L. | |
| Consultes | ||
| Royal Botanic Gardens, Kew | Royal Botanic Gardens, Kew | |
| World Flora Online | World Flora online | |
| [editar datos en Wikidata] | ||
Etimoloxía de la pallabra Cacáu / Cocoa
editar
El cacáu usábase nel Méxicu precolombinu como moneda de cambéu (nos intercambios comerciales ente los nativos). Por ello la pallabra cacahuatl tien el so orixe nel verbu comprar, qu'en náhuatl se diz cohua, nitla- (almítese tamién la forma coa, nitla- ). Esti verbu, como munchos otros en náhuatl, tien una forma camudada que los estudiosos del idioma llamen frecuentativu, en cohcohua, nitla-. Sólo falta esplicar que'l sufixu TL ye un sufixu nominal.
Nel Méxicu actual al cacáu llámenlu tamién cocoa. La sílaba inicial coh se conviértese en co pol vezu impuestu polos misioneros que fueron a evanxelizar allá d'omitir la H (o saltín) por entender que la so pronunciación ye una oclusión brusca de la glotis (y non una consonante). Sicasí, dellos flaires, como Bernardino de Sahagún, sí marcaben la sílaba inicial reduplicada con saltín mediante un acentu circunflexu (Cô) ya'l so soníu puede pronunciase como una H alemana, esto ye, una lletra que se pronuncia de forma asemeyada a la J española, pero non nel gargüelu como la J española (que ye fuerte) sinón como un soplíu sele formáu na parte delantera del paladar.
La etimoloxía d'esta pallabra ye mui curiosa. Los flaires españoles que llegaron a Méxicu pa evanxelizar y se mandaron del idioma náhuatl p'acceder a los indíxenes, alcontráronse col problema de que teníen de dar una escritura a un idioma con soníos propios y resolvieron el problema como pudieron, non siempre de mou acertáu.
Unu de los problemes qu'alcontraron yera cómo representar una vocal A que de vezu tendía a tracamundiase cola E. Esti yera'l casu de la pallabra Cacahuate, Cacahuete o Maní. Finalmente optaron por representar el soníu (A / E) a la manera castellana (bien con A, bien con E), cosa que puede constatase nel Diccionario de la Lengua Náhuatl o Mexicana de Rémi Simeon o en milenta testos clásicos:
- [Rocíu: Ahuachtli / Ahuechtli]
- [Inda non: Ayamo / Ayemo]
- [Enantes / D'enantes: Ye / Ya]
Poro la pallabra Cacahuatl / Cacahuetl tien una etimoloxía común cola de la pallabra Frijól (Etl).
Por embargu, la pallabra Cocoa (Chicolate / Cacáu), al representase como Cacahuatl presenta una variación vocálica daqué diferente (A / O).
Sin pretender una esposición completa d'esa mutación, convién poner un exemplu pa esclarialo:
Karen Dakin, estudiosa del náhuatl como llingua que deriva del yutoazteca y del protoyutoazteca, constató que'l náhuatl nun ye una llingua aisllada sinón que ta emparentada con otres, como lo son el comanche, el cora, el huichol o'l luiseño. Y sacó unos raigaños comunes (qu'identifica como yutoazteca y protoyutoazteca). Espublizó estos trabayos nel tomu 20 de los Estudios de Cultura Náhuatl qu'edita la Universidad Nacional Autónoma de Méxicu.
Asina pudo constatar que munches pallabres sufren mutaciones vocáliques al evolucionar del protoyutoazteca al náhuatl clásicu. Y qu'en dellos casos una vocal A tresformase en O. Ye'l casu de la pallabra protoyutoazteca paya, nel luiseño pá:ya-t, que nel náhuatl clásicu de Rémi Simeon, apaez como Ayotl (Tortuga), polo que yá nun tien la P inicial y amiesta'l sufixu nominal en -Tl. A nós interésanos ilustrar que la vocal A del protoyutoazteca deriva al náhuatl clásicu en O.
Esta mutación vocálica (A / O) vien favorecida por tratase de vocales abiertes con una articulación imprecisa, lo que posibilitó que lleguen a identificase (por error) les pallabres cacahuete (cacagüés) y cacao (cacáu), que nel náhuatl clásicu vienen escribiéndose (les dos) como Cacahuatl, sin qu'ello signifique que la so pronunciación ye dafechu cola vocal A, porque nun casu tira a E y nel otru a O.
Obviamente nun ye l'únicu casu nel qu'asocede esti tracamundiu vocálicu. Cualquier interesáu nesta llingua puede constatar que la so escritura nunca quedó definida dafechu.
Si tuviéramos que traducir la pallabra Cocoa al asturianu, lo más acertao seique sería facelo por cacáu o chicolate. Pero, curiosamente, la pallabra chocolate vien de xocolatl que significa agua amargo, que vien del axetivu xococ (que de vezu traduzse por amargo / afrutao).
Otres acepciones
editarLa pallabra puede referise a trés conceptos mui rellacionaos ente ellos:
- Cacáu puede referise, en primer llugar, al frutu del cacaoteru, árbol asemeyáu a la palmera, entendiendo esti bien como la panoya que crez direutamente del troncu, o bien como les semilles conteníes nesi frutu.
- En segundu llugar, el cacáu ye tamién el productu que resulta de la formentación ya'l secáu d'eses semientes (o fabes o maraques) del frutu del árbol del cacáu. El cacáu, entendíu asina, ye'l componente básicu del chocolate.
- Por último, llámase amás cacáu al polvu seco que se produz moliendo los granos y estrayendo, total o parcialmente, la grasa o mantega de cacáu.
La planta
editarTheobroma cacao ye'l nome del árbol del cacáu (o cacaoteru). Comenzó na Amazonia Suramericana y estendióse fasta'l sur de Méxicu poles rutes comerciales que teníen les diferentes civilizaciones natives. El Xocolatl, nome col que se conoz comúnmente anguaño ye orixinariu de la llingua Nahuatl de Méxicu y asina (Chocolate) ye como los españoles introduxéronlu n'Europa.
El Theobroma cacao ye un árbol que necesita humedá y calor. Ye de fueya perenne y alcuéntrase siempre'n florecimientu, crez ente los 6 y los 10 m d'altura. Necesita solombra (crecen na solombra d'otros árboles de más altor como'l cocoteru ya'l plataneru), proteición del vientu ya un suelu ricu y porosu; pero nun se da bien nes tierres baxes de vapores cálientes. L'altor ideal ye, más o menos, a 400 msnm. El terrén tien de ser ricu en nitróxenu y en potasiu, ya'l clima húmedu, con una temperatura ente los 20 °C y los 30 °C.
Árbol caulífloru (flores y frutos nacen direutamente del tallo y rames). Les sos flores son pequeñes, de color rosa, y los frutos crecen de forma inusual: direutamente del troncu y de les rames más antigues. Les flores son polinizaes por unes pequeñes mosques. El frutu ye una baga llamada maraca o panoya, que tien forma de calabacín allargáu, vuélvese bermeyu o mariellu púrpura y pesa aproximao 450 g cuando madura (de 15 a 30 cm de llargor por 7 a 12 d'anchor). Un árbol principia a producir cuando tien ente 4 y 5 años. Nun añu, cuando madura, puede tener 6.000 flores pero sólo 20 maraques. Anque los frutos maduren demientres l'añu enteru, normalmente faense dos colleches: la principal (que principia pal final de la estación lluviosa y sigue fasta'l principiu de la estación seca) y la intermedia (al principiu del siguiente periodu de lluvies), y necesítense de cinco a seyes meses ente la fertilización y la collecha.
Taxonomía
editarTheobroma cacao describióla Carlos Linneo y publicóse en Species Plantarum 2: 782, el añu 1753.[1]
- Variedaes aceutaes
- Theobroma cacao f. pentagonum (Bernoulli) Cuatrec.
- Theobroma cacao subsp. sphaerocarpum (A.Chev.) Cuatrec.
|
|
Referencies
editarEnllaces esternos
editar| Wikispecies tien un artículu sobre Theobroma cacao. |
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Theobroma cacao.
| Wikispecies tien un artículu sobre Theobroma cacao. |
Datos: Q42385- Multimedia: Theobroma cacao
Especies: Theobroma cacao
