Valdehijaderos

Valdehijaderos ye un conceyu y llocalidá española de la provincia de Salamanca, na comunidá autónoma de Castiella y Llión. Intégrase dientro de la contorna de la Sierra de Béjar. Pertenez al partíu xudicial de Béjar y a les mancomunidaes Banzáu de Béjar y Ruta de la Plata.

Valdehijaderos
Alministración
País	España
Autonomía	Castiella y Lleón
Provincia	provincia de Salamanca
Partíu xudicial	Béjar
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Alcalde de Valdehijaderos (es)	Adrián Díaz García
Nome oficial	Valdehijaderos (es)
Códigu postal	37713
Xeografía
Coordenaes	40°26′26″N 5°49′47″W
Valdehijaderos Valdehijaderos (España)
Superficie	11.75 km²
Altitú	777 m
Llenda con	Aldeacipreste, Horcajo de Montemayor, Valdefuentes de Sangusín y La Calzada de Béjar
Demografía
Población	83 hab. (2023) - 42 homes (2019) - 37 muyeres (2019)
Porcentaxe	0% de provincia de Salamanca
Densidá	7,06 hab/km²

El so términu municipal ta formáu por un solu nucleu de población, ocupa una superficie total de 11,75 km² y según los datos demográficos recoyíos nel padrón municipal ellaboráu pol INE nel añu 2017, cuenta con una población de 79 habitantes.

La estructura orixinal del pueblu configúrase en redol a la Cañada Real Soriana Occidental o El Cordel, que vien de Valdefuentes de Sangusín y diríxese a Montemayor del Río, na so ruta escontra les camperes d'Estremadura.

Per otra parte, Valdehijaderos forma parte de la Reserva de la Biosfera de les Sierres de Béjar y Francia, lo que da bona cuenta de la so guapura paisaxística y la conxunción del aprovechamientu humanu de la tierra col respetu al mediu.

Valdehijaderos llenda colos conceyos de Horcajo de Montemayor, Valdefuentes de Sangusín, La Calzada de Béjar y Aldeacipreste.

Etimoloxía

"Ahijadero" ye una pallabra que recueye la Real Academia Española como mesma de la provincia de Salamanca, col significáu de "prau que s'acutar por que ahíjen y críen les oveyes". D'esta miente, Valdehijaderos ye la resultancia apocopado de "Val de Ahijaderos", el nome antiguu de la llocalidá, polo que Valdehijaderos significa "Valle de Ahijaderos" o “Valle de praos de cría d'oveyes”.

GeografIa

Amás de la Cañada Real Soriana Occidental, tamién traviesa'l conceyu'l senderu de Gran Percorríu GR-10, y européu Y-7, que comunica la llocalidá valenciana de Puçol con Lisboa sirviendo d'unión ente'l Mar Mediterraneu y l'Océanu Atlánticu.

Amás, esisten otres rutes nel conceyu señalizaes como "Caminos de Valdehijaderos", de notable encantu ya interés paisaxísticu.

Clima

Encuadráu nuna zona de clima mediterraneu continentalizado, rexistra iviernos fríos, secos y soleyeros, con fuertes xelaes y nevaes escases, según branos secos y calorosos, pero frescos al atapecer. El mayor índiz de precipitaciones rexístrase en primavera y seronda en forma d'agües.

Historia

La tierra de Valdehijaderos encuadrar na Edá Media dientro de les dependencies del Conceyu y Marquesáu de Montemayor del Río, nel Reinu de Llión. Constituyía un llugar de frontera ente Llión y Castiella, al pasar la llinia divisoria pola Vía de la Plata, a escasos 2 quilómetros del pueblu nel llugar de La Calzada de Béjar, entós partíu a la metá, con "La Calzada", casi la totalidá del pueblu, perteneciente a la Tierra de Montemayor y "Cases de la Calzada", una cai asitiada al este de la vía, perteneciente a la Comunidá de Villa y Tierra de Béjar.

Anque la so fundación presuponse dientro del procesu de repoblación lleváu a cabu pol rei Alfonsu IX de Llión en redol a 1227, cuando esti monarca creó'l conceyu de Montemayor del Río, nel que quedó integráu'l términu de Valdehijaderos, dientro del Reinu de Llión, la primer referencia de la población puramente dicha alcontrar nun documentu bien posterior, de 1543, onde se noma como anexu de Montemayor una llocalidá llamada “Val de Ahijaderos” y que cunta entós con 57 vecinos (families).

En 1752, el Catastru d'Ensenada detalla que Valdehijaderos tien 32 vecinos, de los cualos 4 son viudes y 8 solteros. De los sos 48 cases: 26 tán habitaes, 4 ensin moradores, 8 payares y 10 arruinaes. Tamién informa de que la llocalidá cunta, como bienes comunes, con una casa y una corrolada de Conceyu, una fragua y una devesa boyal.

Cola creación de les actuales provincies en 1833, Valdehijaderos foi englobado na provincia de Salamanca, dientro de la Rexón Lleonesa.

Yá en 1845, el Catastru de Madoz rexistra 36 cases de mala construcción, formando cuerpu de población, habitaes por 25 vecinos, 81 almes. Descríbese como llocalidá con conceyu na provincia de Salamanca, partíu xudicial de Béjar y diócesis de Coria, asitiada nuna llomba a la izquierda del ríu Sangusín. Dizse que'l clima ye templáu y les enfermedaes más comunes son tercianas y cuartanas. El pueblu cunta con una fonte de que les sos agües usen los vecinos, una ilesia aneja de La Calzada, cola advocación de la Degollación de San Juan Bautista, y una ermita titulada de San Marcos. El terrén ye areniscu, secanu y d'inferior calidá. Los caminos conducen a los pueblos inmediatos. Produz: trigu, centenu, cebada, garbanzos, llinu, pataques y llegumes; hai ganáu lanar, cabrío, vacunu y de gocha y caza menor. Tien alcalde pedáneo y cuenta con un “pósito” (Almacén de cebera pa vencelo pa la llantadera o en tiempos de dificultaes).

Demografía

Gráfica d'evolución demográfica de Valdehijaderos ente 1900 y 2017

Fonte Institutu Nacional d'Estadística d'España - Ellaboración gráfica por Wikipedia.

Como podemos apreciar, el sieglu XX arrinca yá con una población bien alta al respective de los datos anteriores. Esto forzó la necesidá de semar más tierres y más güertos, ente otres soluciones.

Tradicionalmente l'escedente de población tamién se resolvía cola emigración, per unos años o definitivamente. Hasta los años 30 los destinos más frecuentes yeren Arxentina (pa les emigraciones definitives qu'incluyíen a tola familia) y Cuba (onde diben los mozos per unos años a cortar caña d'azucre tornando pa faer el serviciu militar). Había otru tipu d'emigración que yera protagonizada por padres de familia que dexaben a la muyer al cuidu de facienda y fíos y ellos unviaben los aforros pa caltenelos, y sobremanera, pa la compra de más finques. L'episodiu más singular foi'l realizáu a Panamá pa construyir la canal (1904-1914). Participaron munchos homes de pueblos de la contorna, incluyíu Valdehijaderos.

Pelos años trenta y cuarenta del sieglu XX, por cuenta de la Guerra Civil Española y a la Segunda Guerra Mundial, la emigración cerróse, ya inclusive tornaron delles families al pueblu. Por esti motivu, la esplotación del territoriu intensificóse fuertemente, aportando a la mayor en tola so hestoria, anque eso nun supunxo un cambéu de sistema.

Ye a partir de mediaos de los años 50, como nel restu d'España, cuando s'empecipia'l gran éxodu rural escontra les ciudaes. Los destinos fueron bien variaos: Béjar, Asturies, País Vascu, Francia, Alemaña, Suiza, pero la gran mayoría foi absorbida per Madrid y Barcelona.

Anguaño, nestes últimes décades, el descensu de la población ye constante pero yá nun ye por cuenta de la emigración sinón al predominiu de la población mayor y bien mayor sobre la xuvenil ya infantil.

Ilesia Parroquial de Valdehijaderos, dedicada a San Xuan Degolláu.

La Ponte, d'orixe romanu.

Cultura

Por causa del so pequeñu tamañu y a la costume de buscar pareya na redolada inmediata, los fíos del pueblu comparten una alta consanguinidá. Anque na tema de los llamátigos había más variedá, los apellíos apenes superen la docena: Sánchez, García, González, Rodríguez, Martín, Ceballos, Castellán, Díaz, Luengo, Márquez, Cubino, Simón, Antón, Canónicu, Pumar, Moreno, Matos …

Ociu

Amás de les tabiernes y los solanos, la mayor diversión ye la calva. El pueblu cunta tradicionalmente con bonos xugadores y, ello ye que'l campeón d'España en 2012 ye natural de Valdehijaderos. La mocedá tamién se presta nos antroxos y bailles, éstos postreros mientres les fiestes patronales de San Marcos y San Juan.

Economía

Valdehijaderos ye un pueblu d'eminente tradición ganadera, practicándose una ganadería estensiva minifundista de vacunu y ovín. Al pie de les camperes, cultívense pequeñes zones de viñéu y güertos.

Agricultura

El términu de Valdehijaderos allugar n'unu de les bandes del valle del ríu Sangusín. Na so fastera, nel llau sur, apodera'l matu de carbayu con dellos praos na so parte yá alta. A lo llargo del pie de valle, por onde escurre la carretera, allúguense los meyores praos, toes elles corralaes con parés de piedra y poblaos por infinidá de fresnos terciaos. Los güertos estendíense, principalmente, nos márxenes de los regatos (regueros). La parte llana, dende'l pueblu hasta'l ríu, yera destinada fundamentalmente a los cultivos de ceberes y algarrobes.

El conceyu apenes tien finques, polo que la práutica totalidá del terrén ta en manes particulares. Al igual qu'otros pueblos, ye posible que d'antiguo cuntara con terrenes comunales que podríen ser lo qu'anguaño ye la solana y que, nun momentu dau, partir ente los vecinos.

Centrándonos nel so aprovechamientu, dende'l puntu de vista de la so xestión, y simplificando una realidá que siempres ye más complexa, podemos dicir que'l so términu tenía los siguientes usos:

• Praos (yerba, segáu, lleña de fresnu...).
• Tierres de llabor (camperes, trigu, algarrobes, centenu, sandíes...).
• Matu de carbayu (lleña, campera, cames pal ganáu...).
• Viñeos (uves, vinu, figos).
• Güertos (de regadío y secanu). (Pataques, cebada, tou tipu de verdures, nabos, maíz...)

La función principal de los praos yera llograr segáu (yerba ensugada al sol) p'alimentar los animales nel iviernu. La yerba segar coles gadañes y una vegada ensugada llevar a los casillos del pueblu, yá que entós nun se faíen "aniales".

Les viñes allugar na redoma del pueblu, sobre la so parte alta. El principal destín de la uva yera'l autoconsumo, una vegada tresformada en vinu. Toles cases teníen bodega y llagar. Como la producción nun yera abonda, baxar a mercar vinu a pueblos como Santibáñez de la Sierra o San Esteban de la Sierra. Pa curiar les viñes había un guarda nomáu pol conceyu. El so llugar habitual d'estancia y centru d'observación yera'l "Canchal de les Cabezuelas".

Les mases forestales representatives de Valdehijaderos son los fresnos nos baxos y el carbayu nes fasteres. Tolos praos tienen fresnos como arboláu. Tán encampizaos (dixebraos los unos de los otros a cierta distancia) y "esmocaos", motivu pol que tienen un tueru desproporcionáu al respective de les cañes.

"Cortar el ramajo" consiste en corta-y toles cañes. Realizar a primeros de setiembre cada 8-10 años cola cuenta de llograr lleña pa la lumbre y alimentu (la fueya) pal ganáu.

Ganadería

L'animal más representativu yeren les oveyes. Principalmente pastiaben nos barbechos y rastrojeras, tamién nos praos (anque pocu porque s'acutar pal segáu). Había como 50 pastorías (una por familia), caúna colos sos perros “carea” y el so pastor correspondiente, que solía ser el mozu más pequeñu de cada casa. Había families que faíen una "dúa" y curiaben los sos fataos a medies. Cada pastoría podía tener unes 25 oveyes col so machu ya incluyía a dos o tres cabres pa la lleche d'a diariu. Peles nueches recoyer nos casillos (establos) del pueblu, pero a partir del mes de marzu dormíen na rede, pa estercar los güertos. En primavera nun se sacaben llueu porque la rosada podía face-yos dañu. La producción de cada oveya yera un corderu al añu.

A los borrunchos (los corderos tresllechaos), al igual qu'a les oveyes, nun se-yos echaba nada, engordaben solo colo que comíen en campu y vendíense a postreros d'abril a los carniceros de Béjar. Pel branu cortábense cañes de carbayu con fueya y ensugábense nos payares. Guardar pa dá-ylo de comer a les oveyes nos díes de nieve. La llana tosquilábenlo esquiladores estremeños (de les Hurdes) que faía la campaña polos pueblos.

La presencia del llobu yera casi constante pero la so principal amenaza yera en primavera, cuando les oveyes dormíen na rede. Por ello los pastores yeren ayudaos polos mastines que vixilaben tola nueche. Estos perros grandes y fuertes llevaben carrancla (collar de pinchos). Pa evitalos, los llobos atacaben en contra del vientu, por que nun los golieren.

Cada familia solía tener unes 4 o 5 vaques como muncho, salvo esceiciones. La so utilidá principal yera'l so usu como parexa pa tirar del carru y del aráu. Tamién se-yos sacaba daqué de lleche y munchos años criaba un xatu. La pareya y les sos críes diben dormir al casillo dende ochobre hasta marzu (pa guardales del abertal y pa poder faer viciu (cuchu) pa les tierres. El restu del añu dormíen nel campu.

Los guarrapos (gochos) mercábense pequeños nel mercáu. Engordábense unu o dos per familia y yeren casi la so única fonte de proteínes (xamón, chorizos, morcielles), lo mesmo que de grasa (mantega), tocín y güesos pal cocíu. Antes de zarralos pa engordalos, sacábense unos meses a regatos y caminos, diben anillados por que non "hunzaran".

En "la porcá" diben xuntos toos lo cochinos del pueblu, (acaldía tocábalu a una familia).

En Valdehijaderos apenes había caballos y el mular empezó a usase a partir de xeneralizase'l llevar la lleche a vender a Béjar. Pal tresporte, l'animal habitual yera la pollina, una por familia. Solía llevar serones pa la carga o un apareyu” si yera pa montar.

Los desplazamientos a Béjar faíense andando una y bones la pollina yá llevaba la carga. En Béjar había posaes pa poder dexala a recaldu.

Monumentos y llugares d'interés

• Ilesia parroquial de San Juan Degolláu, con pila bautismal d'orixe visigodu.
• Ermita de San Marcos, de recién restauración por tolos vecinos (residentes y emigrantes).
• Ponte romana sobre'l regueru de San Marcos, en plena Cañada Real Soriana Occidental, denomináu "La Ponte".

Ver tamién

• Provincia de Salamanca
• Sierra de Béjar

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Valdehijaderos.
• El sistema tradicional de Valdehijaderos. Proyeutu Trenzando Diversidá. Asociación Salmantina d'Agricultura de Monte (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
• Índiz de conceyos de la Diputación de Salamanca

• Datos: Q1905473
• Multimedia: Valdehijaderos