Zalduondo
Zalduendo o Zalduendo de Álava (n'euskera y oficialmente Zalduondo) ye un pequeñu conceyu de la provincia d'Álava (País Vascu) (España). Cuenta con una superficie de 12,03 km² y una población en 2015 de 196 habitantes.[2] Asitiar na parte nororiental de la Llanada Alavesa, dientro de la Cuadriella de Salvatierra. Trátase del únicu conceyu d'esta zona d'Álava compuestu por un únicu nucleu de población, la villa homónima. A pesar del so escasu tamañu, tien una estensión cimera al de les aldegues d'esta parte d'Álava y la so antigua pujanza, traducida nun interesante patrimoniu, confier-y ciertu interés.
 Zalduondo | |
|---|---|
 | |
| Alministración | |
| País |  España |
| Autonomía |  País Vascu |
| Provincia | Álava |
| Comarca | Cuadrilla de Llanada Alavesa (es)  |
| Tipu d'entidá | conceyu d'España |
| Alcaldesa de Zalduondo |
Lurdes Lekuona Laburu (es) |
| Nome oficial | Zalduondo (eu)[1] |
| Nome llocal | Zalduendo de Álava (es) |
| Códigu postal |
01208 |
| Xeografía | |
| Coordenaes | 42°53′09″N 2°20′50″W / 42.8858°N 2.3471°O |
  Zalduondo Zalduondo (España)  | |
| Superficie | 12.03 km² |
| Altitú | 608 m |
| Llenda con |
|
| Demografía | |
| Población |
196 hab. (2023) - 103 homes (2019) - 80 muyeres (2019) |
| Porcentaxe |
100% de Cuadrilla de Llanada Alavesa (es) |
| Densidá | 16,29 hab/km² |
| Más información | |
| Fundación | 1360 |
| Estaya horaria | UTC+01:00 |
 | |
Nun hai industria asitiada nel conceyu, nin actividá económica reseñable al marxe de l'agricultura. Los vecinos trabayen en llocalidaes de la redolada na so mayoría. La pirámide d'edá muestra un sensible avieyamientu de la población.
Topónimu
editar
La primer mención escrita d'esta llocalidá ye la conocida Rexa de San Millán de 1025, un catálogu de pueblos d'Álava, na qu'apaez mentáu sol nome de Zalduhondo.
Esta primer mención escrita da fe de la etimoloxía más probable pal nome del pueblu: "xunto al sotu", yá que zaldu(a) ye una pallabra vasca que significa "sotu, selva, monte" ; ente que ondo, significa "al pie de". Ye posible qu'esti nome tea rellacionáu cola estratéxica posición qu'ocupaba la villa, a los pies del antiguu camín que diba al traviés del Pasu de San Adrián escontra Guipúzcoa, esto ye, al empiezu del camín que xunía l'agrícola Llanada alavesa colos montiegos y (entós) selváticos valles de Guipúzcoa.
Paez totalmente descartable cualesquier otru orixe, magar qu'esiste otra llocalidá denomada Zalduendo, que ta fora del País Vascu, na Provincia de Burgos. El Zalduendo burgalés podría tratase d'un llugar repobláu por vascos na Edá Media, pero tamién podría tener un orixe etimolóxicu non rellacionáu cola llingua vasca.
El nome foi rexistráu de distintes maneres a lo llargo de los sieglos posteriores amosando en llinies xenerales la siguiente evolución, perdiendo la h aspirada que llevaba nel so nome y camudando el diptongu uo por ue:
- Zalduhondo (1025)
- Çalduendo (1257)
- Zaldundo (1332)
- Zalduondo (1537)
- Zalduendo (1615)
Por cuenta de la esistencia d'otru conceyu llamáu Zalduendo en Burgos, la llocalidá alavesa tuvo qu'adoptar el nome oficial de Zalduendo de Álava na década de 1910 a instancies d'un encamientu realizáu pola Real Sociedá Xeográfica.
Nun llegó hasta'l presente una forma tradicional de denominar a la llocalidá en llingua vasca, una y bones esti idioma dexó de falase nel llugar ente finales del sieglu XVIII y empiezos del sieglu XIX. A finales de la década de 1970 la Real Academia de la Llingua Vasca afitó'l nome oficial de Zalduondo como nome de la llocalidá n'euskera, basándose principalmente nos testimonios escritos antiguos.
Esta denominación foi adoptada oficiamente en 1984 pol conceyu y publicada nel BOE en 1989.
Historia
editarAnque la primer mención escrita de Zalduendo remontar a 1025, cabo suponer que la población tien mayor antigüedá, anque nun se sabe en que dómina se pudo fundar.
Los restos más antiguos que se toparon nel conceyu nun s'atopen nel actual pueblu, sinón nel despobláu de Aistra, llugar onde hai una ermita y ta asitiáu a daqué más de 1 km de distancia del modernu Zalduendo.
Aistra
editarCréese que Aistra, a caballu de los actuales términos municipales de Zalduondo y Asparrena (Araia), foi una aldega fundada mientres los años escuros que siguieron a la cayida del Imperiu Romanu y l'Alta Edá Media. Recién escavaciones arqueolóxiques atoparon restos d'una aldega de los sieglos VI y VII d. C., siendo consideráu polos arqueólogos el pueblu medieval más antiguu del Norte peninsular (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).. Al pie de estos restos atopáronse dalgunos que daten del neolíticu, otros de dómina romana, según testimonios del pasu de la Ruta Xacobea pol llugar sieglos dempués. Por cuenta de la esistencia d'otru conceyu llamáu Zalduendo en Burgos, la llocalidá alavesa tuvo qu'adoptar el nome oficial de Zalduendo d'Álava na década de 1910 a instancies d'un encamientu realizáu pola Real Sociedá Xeográfica. Nel sieglu X construyir en Aistra la ilesia de Santuyano y Santa Basilisa, que ye la única edificación, convertida en Ermita de Santuyano y Santa Basilisa de Aistra, que se caltuvo hasta los nuesos díes.
Nel sieglu XI Aistra, sol nome de Haiztara, apaez per primer vegada nun documentu escritu. Trátase de la mesma Rexa de San Millán onde apaez Zalduendo per primer vegada. Vuelve mentase nel sieglu XIII, esta vegada so la denominación de Ayxtara. Nun se sabe cuándo se despobló Aistra, pero yá nel sieglu XVI Santuyano y Santa Basilisa ye mentada como ermita. Nel sieglu XIX Pascual Madoz nel so Diccionariu Xeográficu... comenta que Astrea o Aystara nun caltién más qu'una ermita cola so pila bautismal.
Zalduendo
editarComo diximos enantes, la primer mención escrita de Zalduendo data de 1025, y anque se-y supón una antigüedá mayor a la llocalidá, nun s'atoparon restos tan antiguos como los de Aistra. En 1025 Zalduendo figura como parte del alfoz de Hegiraz.
Mientres la Edá Media Zalduendo tuvo la so importancia como puntu de camín del Camín de Santiago. Pequí pasaba una de les rutes secundaries del camín, proveniente de Francia y Guipúzcoa al traviés del pasu de San Adrián. Zalduendo yera la llocalidá encargada de curiar l'aguada alavesa de dichu paso.
Anque a lo llargo de la Edá Media esti camín perdió la so importancia como parte de la Ruta Xacobea, siguió siendo la principal vía d'unión ente la Llanada Alavesa y Guipúzcoa y consiguientemente ente Francia y Castiella. La prosperidá y cierta importancia que tuvo Zalduendo a lo llargo de la Edá Medio y Moderno basar nel so allugamientu al pie del estratéxicu pasu de San Adrián.
A principios del sieglu XIV Zalduendo pertenecía a la Cofradería de Arriaga, señoríu coleutivu qu'exercíen los nobles alaveses sobre la tierra llana d'Álava. Cuando en 1332 la Cofradería declara la so Voluntaria Entrega al Realengu de la Corona de Castiella, el rei Alfonsu XI de Castiella decreta que Zalduendo pase a depender de la vecina villa de Salvatierra.
Sicasí, dalguna décades dempués, en 1382, el rei Xuan I de Castiella concede al Canciller Pedro López de Ayala el señoríu sobre Salvatierra y les sos aldegues, que-y son apurríes so la fórmula de condáu, Zalduendo vuelve pertenecer a un señoríu.
Zalduendo va permanecer amestáu mientres unos años al patrimoniu de los Condes de Salvatierra, la Familia de Ayala. Foi ayenáu de dichu patrimoniu escontra 1412 o 1413 cuando la nieta del Canciller Ayala, Constanza de Ayala casóse con Pedro Vélez de Guevara, Conde de Oñate y cabeza de la Casa de Guevara. Zalduendo, separáu del restu del Condáu de Salvatierra, ye incluyíu na dote de Constanza y pasa a ser dende entós villa de señoríu de los Condes de Oñate.
Mientres sieglos los vecinos de Zalduendo enfrentar a los condes en defensa de los sos derechos adquiríos. Los pleitos fueron especialmente duros ente finales del sieglu XV y finales del sieglu XVI. Mientres esi sieglu los vecinos llograron dexar de pagar diversos tributos y derechos señoriales; anque dalgunos d'estos persistieron hasta 1813, cuando fueron definitivamente abolíos. Ente otros derechos el conde tenía potestá d'escoyer l'alcalde.
Mientres l'antiguu réxime Zalduendo pertenecía a la Hermandá de Asparrena.
Bona parte del patrimoniu arquitectónico y monumental de la villa provién del periodu ente'l sieglu XV y XVII, que foi'l de mayor prosperidá de la mesma.
A partir del sieglu XVII produz ciertu cayente na villa al construyise'l Camín Real qu'al traviés de Salinas de Léniz coneuta la mariña guipuzcoana col interior, lo qu'acaba cola primacía del Pasu de San Adrián. Cuando nel sieglu XIX constrúi la carretera ente Altsasu y Idiazábal al traviés del altu de Etxegarate, el Pasu de San Adrián va quedar definitivamente marxináu, quedando Zalduendo apostráu de les rutes principales y la so economía venceyada namái a l'agricultura, ganadería y esplotación forestal. Puede dicise que Zalduendo pasó a ser una llocalidá rural más de la Llanada Alavesa.
A principios del sieglu XIX son reseñables les escaramuzas que protagonizó la guerrilla de Francisco Espoz y Mina na so llucha contra los franceses.
Cola reforma alministrativa de 1842 la villa de Zalduendo convertir en conceyu, siendo una rara avis ente los conceyos alaveses de la zona, yá que ye l'únicu conceyu de la Llanada Alavesa compuestu por un únicu pueblu.
Demografía
editar| 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2006 | 2009 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 240 | 263 | 301 | 284 | 273 | 266 | 232 | 251 | 195 | 128 | 120 | 139 | 176 | 185 |
| Gráfica d'evolución demográfica de Zalduondo ente 1988 y 2008 |
 |
| Gráfica d'evolución demográfica de Zalduondo ente 1900 y 2000 |
 |
Alministración
editar| Partíu políticu | 2015[3] | 2011[4] | 2007[5] | 2003[6] | 1999[7] | 1995[8] | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Votos % | Conceyales | Votos % | Conceyales | Votos % | Conceyales | Votos % | Conceyales | Votos % | Conceyales | Votos % | Conceyales | |
| Euskal Herria Bildu (EH Bildu) | 72,46 | 5 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Partíu Nacionalista Vascu (EAJ-PNV) | 15,94 | 0 | 38,81 | 4 | 63,96 | 5 | 62,04 | 5 | 69,16 | 5 | 69,23 | 5 |
| Partíu Socialista d'Euskadi-Euskadiko Ezkerra (PSE-EE) | 3,06 | 0 | 11,19 | 0 | 9,01 | 0 | 2,78 | 0 | - | - | - | - |
| Partíu Popular (PP) | 0,00 | 0 | 2,99 | 0 | 3,06 | 0 | 1,85 | 0 | 1,87 | 0 | - | - |
| C.I. Zalduondo “GF Fdez. Villate” | - | - | 56,72 | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Euskal Herritarrok (EH)' | - | - | - | - | - | - | - | - | 31,78 | 0 | - | - |
| Unidá Alavesa (UA) | - | - | - | - | - | - | 0,93 | 0 | - | - | 7,69 | 0 |
Patrimoniu
editar
Arquiteutura civil
editarEnte l'arquiteutura civil, dellos palacios y cases señoriales de los sieglos XV a XVII sirven como instalaciones alministratives locales y, inclusive, de muséu.
El más destacáu ye'l casu del Palaciu de los Lazarraga (s. XVI), qu'alluga'l Muséu Etnográficu Comarcal y que ye muestra de l'arquiteutura renacentista alavesa, con una portentosa portada plateresca na so fachada oriental. Puede vese un enorme escudu blasonado sosteníu por dos grandes estatues que representen a dos homes. Por cuenta de estes estatues l'edificiu ye conocíu popularmente como la "Casa de los Guizones". Gizon quier dicir home n'euskera y quedó como pallabra de la fala local a pesar de perdese l'idioma.
El Muséu Etnográficu Comarcal pretende amosar la cultura y la historia de la zona, pa lo qu'exhibe conteníos de diversa naturaleza, dende la fauna y flora locales hasta l'artesanía cerámico vasca–, etnografía, arte sacro, prehistoria, hestoria local y una antoloxía d'obres gallardoniaes nos Premios Zalduondo de Pintura.
Otros edificios destacable son la Casa de los Larrea (s.XV), apocayá restaurada; o'l Palaciu de Andoin-Luzuriaga (s.XVII), que ye l'actual residencia del escritor Bernardo Atxaga.
Patrimoniu relixosu
editarLa ilesia parroquial ta dedicada a San Saturnino de Tolosa.
Delles ermites ya ilesies pueblen el territoriu del conceyu por cuenta de la antigua presencia del Camín de Santiago. Destaquen les ermites de Santuyano y Santa Basilia (s. XII), allugada esta postrera nel antiguu pobláu romanu de Aistra; la de San Blas y Santa Lucía (s. XVI), la de San Adrián (s. XVI) o la del Santu Espíritu, allugada dientro de la cueva de San Adrián.
Fiestes y tradiciones
editar- La principal fiesta de Zalduondo ye la so Antroxu, que se recuperó en 1975 tres un paréntesis de 41 años. La fiesta xira en redol a la figura de "Marquitos", un moñecu qu'en siendo pasiáu por tola villa, empalado y depués xulgáu, finalmente ye quemáu siguiendo un ricu ya interesante ritual. A él acompáñen-y otros personaxes típicos d'esti antroxu como los caldereros, los barrenderos, les oveyes, l'osu, el vieyu y la vieya. L'Antroxu de Zalduondo ye consideráu l'antroxu de tipu rural más interesante dende'l puntu de vista etnográficu d'Álava.
- Fiestes patronales
- El Celedón
Personaxes pernomaos
editar- Celedonio Alzola: Ye la persona real que s'escuende detrás del "Celedón", el popular personaxe qu'abre y cierra les fiestes de Vitoria, baxando con un paragües del cielu a lo Mary Poppins. Esti personaxe popular creáu fai yá delles décades poles cuadrielles de bluses de Vitoria basar nun aldeanu de Zalduendo de nome Celedonio, que verdaderamente se fixo bien famosu en ciertos ambientes de Vitoria pol so calter candongueru. Caltiénse la so casa natal y hai un monumentu nel pueblu que recuerda la so memoria *
Bernardo Atxaga: Ye'l seudónimu del escritor guipuzcoanu José Irazu Garmendia, consideráu como'l más importante escritor en llingua vasca, con gran ésitu de ventes, llibros traducíos a múltiples idiomes y numberosos premios. Anque Atxaga ye natural de la llocalidá guipuzcoana de Asteasu, lleva bastantes años viviendo en Zalduendo y ye posiblemente'l so vecín más pernomáu.
Referencies
editar- ↑ Afirmao en: Llista de Conceyos y los sos Códigos por Provincies a 1 de xineru de 2019. Data d'espublización: 8 febreru 2019. Editorial: Institutu Nacional d'Estadística.
- ↑ «Población del Padrón Continuu por Unidá Poblacional en 2015». Consultáu'l 8 de xineru de 2017.
- ↑ ara.cat (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Zalduondo 2015». Consultáu'l 26 de xunetu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Zalduondo 2011». Archiváu dende l'orixinal, el 2015-09-24. Consultáu'l 5 d'agostu de 2015.
- ↑ El País (ed.): «Reultados eleiciones municipales Zalduondo 2007». Consultáu'l 5 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Reultados eleiciones municipales Zalduondo 2003». Consultáu'l 5 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Zalduondo 1999». Consultáu'l 1 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Zalduondo 1995». Consultáu'l 26 de xunetu de 2015.
Ver tamién
editarEnllaces esternos
editar
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Zalduondo.
