Amáricu

(Redirixío dende Amháricu)

L'amáricu o amháricu (አማርኛ, amarəñña) baxa de la estinguida llingua antigua, ge'ez, una llingua semítica sudoccidental. Ye faláu nel norte y el centru d'Etiopía, onde ye llingua nacional oficial. Toma'l so nome de la etnia de los amhara, tradicionalmente habitantes del norte y centru d'Etiopía. Non yá los amhara, sinón tola población etíope escolarizada apodera esti idioma.

Amháricu
አማርኛ / amarəñña
Faláu en Bandera d'Etiopía Etiopía
Bandera d'Eritrea Eritrea
Bandera de Exiptu Exiptu
Bandera de Israel Israel<br
Rexón Cuernu d'África
Falantes 21 millones
Puestu 55ᵘ (Ethnologue 1996)
Familia Afro-asiáticu

  Semíticu
    Semíticu meridional
      Etiópicu
        Etíopico meridional
          Tresversales
            Amháricu

Estatus oficial
Oficial en Bandera d'Etiopía Etiopía
Reguláu por Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1 am
ISO 639-2 amh
ISO 639-3 amh

Fora d'Etiopía, el amháricu ye la llingua de 2,7 millones d'emigrantes, que viven n'Exiptu, Israel y Suecia. Tamién ye falada n'Eritrea polos deportaos eritreos procedentes d'Etiopía y bien conocida polos eritreos nacíos antes de mediaos de la década de 1980, yá que foi la llingua d'enseñanza nes escueles eritrees hasta 1991.

Ye la segunda llingua semítica tocantes a númberu de falantes, por detrás del árabe y per delantre de llingües como'l tigriña y l'hebréu.

Escríbese usando un silabariu llamáu "fidel" o "abugida", afechu del que s'usó pa escribir la estinguida llingua ge'ez.

Fonemes y grafíes editar

Consonantes
Billabiales Alveolar Palatales Velares Glotales
Oclusivos Sordos p t c k ʔ
Sonoros b d ɟ g
Eyectivos ʔʼ
Africaos Sordos ʧ
Sonoros ʤ
Eyectivos ʦʼ ʧʼ
Fricativos Sordos f s ʃ h
Sonoros z ʒ
Nasales m n ɲ
Líquidos w l j
Vibrante múltiple | r
Vocales
Anteriores Centrales Posteriores
Zarraes i ɨ (ə) u
Medies e ə (ä) o
Abiertes a

Símbolos del abugida (silabariu) amháricu ("Fidälə" ፊደል) editar

El abugida o silabariu etíope tien un total de 231 signos que representen sílabes, resultáu de combinar los 7 fonemes vocálicos colos 33 fonemes consonánticos de la llingua amhárica.

Grafíes (nun tán nel orde tradicional)
  ä [ə] o i a y ə [ɨ] o
p
t
ch
k
b
d
j
g
p'
t'
ch'
k'
ʔ
  ä o i a y ə o
ts'
f
s
sh
h
z
zh
m
n
ñ
w
l
y
r
  ä o i a y ə o


Pue que pa poder visualizar estos calteres precise una fonte unicode del alfabetu amháricu, que puede adquirise gratuitamente en Wazu Fonts Gallery Japan (inglés).

Nomes editar

Xéneru editar

Los nomes amháricos pueden tener xéneru masculín o femenín. Esisten distintos medios d'espresar el xéneru. Un exemplu ye l'antiguu sufixu -t pa formar el femenín, llindáu a ciertos modelos y a ciertos nomes aisllaos. Los nomes y axetivos que terminen en -awi formen de normal el femenín col sufixu -t: por casu, ityop':eya-(a)wi, "etíope" (m.), frente a ityop':eya-wi-t, "etíope" (f.); sämay-awi, "celestial" (m.), frente a sämay-awi-t, "celestial" (f.). Esti sufixu utilízase tamién en nomes y axetivos basaos nel modelu k'et(t)ul, por casu, nəgus, 'rei', frente a nəgəs-t "reina", y k'əddus, "santu", frente a k'əddus-t, "santa".

Dellos nomes y axetivos formen el femenín con -it': lək, "chicu" frente a lək'-it, "chica"; bäg, "carneru", frente a bäg-it, "oveya"; s'əmagəlle, "vieyu", frente a s'əmagəll-it, "vieya"; t'ot'a, "monu", frente a t'ot'-it, "mona". Otros nomes tienen esta terminación de femenín anque nun esiste un opuestu masculín: ye'l casu de s'ärar-it, "araña", o azur-it, "remolín". Esisten, sicasí, nomes que tienen el sufixu -it y pórtense gramaticalmente como masculinos: säraw-it, "exércitu"; nägar-it, "gran tambor".

El xéneru femenín nun s'usa namái pa indicar el sexu biolóxico, sinón tamién pa espresar pequeñu tamañu. Asina asocede en bet-it-o, "la casina" (lliteralmente, casa-FEM-ARTÍCULU). El morfema de femenín puede sirvir tamién pa espresar tenrura o simpatía.

Vocabulariu básicu editar

  • Bonos díes: ëndemën aderu
  • Bones tardes: dehna yideru
  • Hola: selam/tadiyaas
  • Adiós: t‘eanast‘ëllën
  • Por favor: ëbakon
  • Gracies: amesegënallô
  • Munches gracies: bet‘am amesegënallô
  • De nada: ënkwan dehna met‘o
  • Perdón: yik‘ërta
  • Sentar: aznallô
  • Sí: awo
  • Bienveníu: selam
  • ¿Entiende?: gebbawot?
  • Entiendo: gebëtonyal
  • Nun entiendo: algebanyëm
  • ¿Ta usté bien?: dehna näwot?
  • ¡Bien!: dehna!
  • ¿Cómo se llama usté?: sëmëwot man nô?
  • Llámome...: sëme... nô.
  • ¿D'ónde ye usté?: kä yet agär näwot?
  • ¿Qué edá tien usté?: ëdmeawot sëntë now?
  • Tengo ... años: amete ... nô.
  • 1: ande
  • 2: hulet
  • 3: sost
  • 4: arat
  • 5: ammist
  • 6: siddist
  • 7: sebat
  • 8: semment
  • 9: zetegn
  • 10: garrar
  • 11: asra ande
  • 12: asra hulet
  • 13: asra sost
  • 14: asra arat
  • 15: asra ammist
  • 16: asra siddist
  • 17: asra sebat
  • 18: asra semment
  • 19: asra zetegn
  • 20: haya
  • 21: haya andar
  • 30: selasa
  • 40: arba
  • 50: hamsa
  • 60: selesa
  • 70: seba
  • 80: emanya
  • 90: zetena
  • 100: meto
  • 1.000: shee
  • 1.000.000: meelyon

Referencies editar

Enllaces esternos editar