Arnedillo

Arnedillo
Alministración
País	España
Autonomía	La Rioxa
Tipu d'entidá	conceyu de La Rioxa
Capital	Arnedillo
Alcalde d'Arnedillo	Pedro Antonio Montalvo Íñigo (Partíu Socialista Obreru Español)
Nome oficial	Arnedillo (es)
Xeografía
Coordenaes	42°12′43″N 2°14′09″W / 42.211944444444°N 2.2358333333333°O
Superficie	48.33 km²
Llenda con	Munilla, Robres del Castillo, Ocón, Bergasa, Herce, Santa Eulalia Bajera, Préjano y Enciso
Altitú media	655 m
Demografía
Población	436 hab. (2023)
Densidá	9,02 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00
	arnedillo.org

Arnedillo ye un conceyu de la comunidá autónoma de La Rioxa. Atópase na Rioxa Baxa, a pocos quilómetros de Arnedo, ente les sierres de la Hez y Peñalmonte. Ye travesáu pel ríu Cidacos.

Son bien conocíes les agües termales naturales que surden na superficie dempués de penerase a gran fondura adquiriendo una alta temperatura (unos 52,5 °C). Estes son aprovechaes pol balneariu allugáu na vera derecha del ríu, a la salida del pueblu.

Santolaya Somera ye una pedanía asitiada a 5 km de Arnedillo, al pie de Santa Eulalia Bajera, pero perteneciente al conceyu de Arnedillo.

Historia

Los sos orixenes atópense sobre'l sieglu X.

Nel votu de Fernán González la población apaez nomada como "Arnietello".

En 1170 Alfonso VIII de Castiella daba a la catedral de Calahorra, siendo obispo Rodrigo, la villa y el Castiellu.

L'obispu Juan Pérez llega a un alcuerdu col cabildru en 1224 pol que se fai col señoríu, pero en 1252 la villa #llevantar contra él por non reconoce-y como'l so señor, atacando'l so palaciu y castiellu. Los rebeldes fueron controlaos y multaos con 300 maravedies poles daños causaos, teniendo de rindir xuramentu de vasallaxe. Tres la revuelta surde un nuevu llevantamientu lideráu por un reciu carneru galés. Esti segundu alzamientu ye consideráu polos paisanos como'l fechu más signicativo y granible de la villa, d'ende que puedan trate por toes #callar escultures de carneros cola inscripción "Cymru" na so pata posterior izquierda.

En 1366 Enrique de Trastámara foi proclamáu rei de Castiella. A cambéu tuvo que conceder a los sos aliaos títulos y riqueces como pagu pola ayuda recibida na so fuxida tres la derrota sufierta na batalla de Nájera. Por ello dexó Arnedillo a Juan Ramírez de Arellano.

El 18 de marzu de 1817 sufrió un terremotu que sedó los montes circundantes y destruyó parte de los sos edificios.

Icnitas

Mientres el periodu Cretácicu inferior formó parte d'una llanura encharcada que se desecaba dacuando, dexando tres zones enfollagaes nes que les buelgues de dinosauriu quedaben marcaes al so pasu. Col tiempu éstes ensugaben y cubríen con nuevos sedimentos que'l so peso prensaba les capes inferiores, faciéndoles solidificar en roques col pasu de millones d'años. La erosión foi foliando les capes cimeres faciendo visibles munches d'estes formaciones predreses, dexando reparar les icnitas.

Nel conceyu atopen los xacimientos de "Les hoyas" y "El matu". El primeru asítiase cerca de Arnedillo, xunto al ribayu Vadillo y ye de bon accesu. Nél reparar 10 buelgues aisllaes de dinosaurios probablemente carnívoros. D'elles siete son de tres dedos y les otres trés son buecos arrondaos. Los trés meyor calteníes pueden ser un rastru.^[1] El segundu xacimientu atópase cerca de Peroblasco, na paraxa que-y da nome y ye d'accesu fácil. Contién 19 buelgues de carnívoru pocu fondes pero bien formaes, de les que cuatro formen un rastru.^[2]

Demografía

El conceyu, que tien una superficie de 48,33 km², cuenta según el padrón municipal pa 2017 del INE con 451 habitantes y una densidá de 9,33 hab./km².^[3]

Gráfica d'evolución demográfica d'Arnedillo ente 1842 y 2017

Población de derechu según los censos de población del INE.^[4] Población según el padrón municipal de 2017.^[5]

Población por nucleos

Desglose de población según el Padrón Continuu por Unidá Poblacional del INE.

Nucleos	Habitantes (2014)^[6]	Varones	Muyeres
Arnedillo	415	208	207
Santolaya Somera	67	29	38

Llugares d'interés

Edificios y monumentos

Ruines del Castiellu.

Ponte del castiellu

Ponte d'un güeyu de mediu puntu asitiáu sobre roca. Créese que podría ser de finales del sieglu XVI, realizáu en sillería.

Castiellu

Atópase al norte de la villa al pie de una ponte allugada nel camín que conducía de Yanguas a Arnedo. La so construcción ye probablemente del sieglu X y la so función sería la de vixilar el pasu ente l'altu valle del ríu cola tierra de Arnedo.

Foi residencia de branu de los Obispos de Calahorra y darréu cárcel de clérigos rebalbos. A mediáu del sieglu XIX llamábase-y castiellu Lombera.

Realizáu en sillarejo y mampostería, d'él caltién una torre de planta cuadrada, una #muralla que la xune coles roques del monte y l'empiezu d'otru muriu. Amás na base del campusantu qu'al pie de él s'atopa, hai muertes d'antiguos murios que seríen de l'antigua fortaleza.

Ilesia de San Servando y San Germán

Redolada de la Ilesia de San Servando y San Germán.

Ilesia de San Servando y San Germán.

Foi construyida a principios del sieglu XVI sobre una ilesia gótica anterior. El pórticu y el coru altu fueron realizaos a finales del mesmu sieglu o empiezos del siguiente. La sacristía y la parte cimera de la torre son del sieglu XVIII. El retablu mayor de 1560 ye renacentista y ta dedicáu a San Servando y San Germán. Cuenta tamién colos retablos llaterales barrocos de la Virxe del Carmen, San Joaquín y Santa Ana.

Destaca una talla románica del sieglu XIII, procedente de la ermita de la Virxe de Peñalba, a la que la cortó la cabeza, siendo repuesta nel sieglu XVIII.

L'órganu ye del sieglu XVII con agregos de los sieglos XVIII y XIX.

Foi declarada Bien d'Interés Cultural na categoría de Monumentu'l 28 de xunu de 1984.^[7]

Ermites

Ermita de Santiso.

Ermita de Santa María de Peñalba.

Ermita de la Virxe de la Torre.

Ermita de San Andrés.

Ermita de San Miguel.

Ermita de Santiago.

Santiso: ye una cueva escavada en roca nel 869 a dos quilómetros del pueblu.
Peñalba: mozárabe del sieglu X, ye un edificiu de mampostería con dos naves de dos tramos, con una pilastra central del que parten cuatro #arco de mediu puntu. Tien incoado espediente como Bien d'Interés Cultural na categoría de Monumentu dende'l 13 d'avientu de 1979.^[7]

Virxe de la Torre: orixinalmente del sieglu XVI, foi rehecha darréu en lladriyu. Tien un retablu romanista de principios del sieglu XVII, con talles gótiques de la Virxe de la Torre, San Bartolomé, San José y Santa Bárbara. A los llaos del altar atopen les imáxenes de los patrones de les de Arnedillo; de Peroblasco San Sebastián y de Antoñanzas Santa Lucía, dambes del sieglu XVI.
San Andrés: del sieglu XVIII con estilu barrocu, realizada en mampostería con planta rectangular. Tien un pequeñu retablu rococó de 1770 con una imaxe romanista de San Andrés d'empiezos del sieglu XVII.
San Miguel: reconstruyida sobre una ermita anterior del sieglu XVI. Cuenta con una imaxe de San Miguel de finales del sieglu XVI.
Santiago: construcción moderna que sustitúi a otra anterior. Tien una talla de Santiago en caballu del sieglu XVII.
San Zoilo: ye la capiya del balneariu.

Agües termales

El conceyu ye bien conocíu peles sos agües termales, que flúin por dellos manantiales. Dalgunos d'ellos son aprovechaos por un balneariu, que los sos oríxenes podríen remontase a dómina romana basándose en delles muertes atopaes. Otros manantiales son d'accesu llibre, conocíos como "Poces".

L'agua enfusa na tierra arenisca. Mientres toma fondura va recoyendo distintes componentes y aumentáu la so temperatura unos 3 °C cada 100 metros, llegando a algamar unos 120 °C al atopase con piedres caliares a unos 3500 metros de fondura. Al baxar hasta los 4000 metros #atopar con magres impermeables sobre les que flúi hasta atopase con una nueva zona de caliares pola que xube, llegando al esterior inda caliente, a unos 52 °C.

Estes agües melecinales fueron clasificaes como clorurado sódiques, sulfatado cálciques, bromuradas, con iones de magnesiu, fierro, siliciu y rubidiu, radiactives y hipertermales.

Otros llugares d'interés

Icnitas: nel so términu municipal atópense dos xacimientos de buelgues de dinosaurios Las Hoyas cerca de Arnedillo xunto al ribayu Vadillo (10 buelgues aisllaes posiblemente de dinosauriu carnívoru) y El Matu próximu a Peroblasco (19 buelgues de carnívoru). Dambos declaraos como Bien d'Interés Cultural na categoría de Sitiu Históricu dende'l 23 de xunu de 2000.^[7]
Neveru: ye un neveru artificial construyíu na Edá Media cercanu a la ermita de Peñalba.
Trujal d'aceite: construyíu nel sieglu XIX pa la ellaboración d'aceite aprovechando la fuercia motriz de l'agua. Caltién la maquinaria que s'utilizaba.
Mirador de la utre: llugar dende'l que puede reparase davezu la colonia d'utres leonados qu'habita los montes.
Vía verde del Cidacos: en 1997 recuperóse'l trazáu del ferrocarril de vía estrecha que xunía Calahorra con Arnedillo, dexándolo como vía verde, pal tránsitu a cuerpu, bicicleta o caballu. Un túnel de 700 metros de llargor escurre per debaxo del pueblu como parte de la vía verde, anque pue ser evitáu por aciu una variante esterior qu'arrodia'l pueblu xunto al ríu.
Escuela d'esguilada: asitiada na sierra de la Hez, cuenta con más de cien víes forníes.
Corazón de Jesús: monumentu d'orixe católicu que corona'l monte del mesmu nome y al que puede aportase tantu dende'l pueblu como dende'l balneariu. Dende'l so visu puede esfrutase d'arrogantes vistes del propiu Arnedillo y de la so redoma.
Gurugús: miradores cubiertos con un teyáu de planta octogonal abiertu pelos llaterales y soportáu por ocho pilastres de madera. Dos d'ellos atópense na xubida al Corazón de Jesús dende'l balneariu y un terceru al pie de les poces d'agües termales.
Parque eólicu: dientro del términu municipal, na sierra de la Hez, xunto al altu de Cabimonteros, atestando colos conceyos de Robres del Castillo y Ocón, atópase un parque eólicu que cunta con dellos aeroxeneradores dispuestos en filera.

Economía

Pola complicada orografía de la superficie del conceyu, hai pocu terrén pa la proliferación de cultivos y la cría de ganáu, polo que la mayoría de los sos recursos económicos provienen del turismu, gracies a la xente que s'avera mientres tol añu a esfrutar del so balneariu y poces termales.

La esplotación d'un parque eólicu dientro del términu municipal de Arnedillo, anque de titularidá privada, supón una importante fonte d'ingresos pal pueblu.

Evolución de la delda viva

El conceutu de delda viva contempla namái les deldes con caxes y bancos relatives a creitos financieros, valores de renta fixa y préstamos o creitos tresferíos a terceros, escluyéndose, poro, la delda comercial.

Gráfica d'evolución d'Arnedillo ente 2008 y 2014

Fiestes

Procesión del fumu

L'últimu domingu de xineru celebra la Romería a Santiso.
El 5 d'agostu, festividá de la Virxe de les Nieves, patrona de la villa. Son les fiestes principales del pueblu; éstes enllarganse mientres 5 díes, empecipiándose col llanzamientu d'un cohete denomináu 'chupinazo', que nun tien fecha fixa yá que se determina cada añu per parte del consistoriu. Ye tradicional que'l día anterior al chupinazo celébrese una prefiesta y el desfile del xarré festivu a cargu del coleutivu LGBT de la llocalidá.
El 23 d'ochobre, festividá de San Servando y San Germán, copatronos de la villa.
El primer fin de selmana de payares tienen llugar les Xornaes Micológicas con charres, esposición y degustación de cogordes y hongos.

Procesión del fumu

Esta tradición empezó en 1888, al sufrir el pueblu los efeutos tráxicos d'una epidemia de viruela negra, y la so consecuencia tuvo l'efeutu d'una gran morrina. Los sos habitantes, vencíos ante la desgracia, buscaron na Fe lo que nun podía apurri-yos la ciencia d'entós. Asitiaron una vela negra a cada unu de los siete Santos que daquella teníen, coles mires de sacar en procesión al que tuviera al pie de la última vela n'apagase. Ésti foi San Andrés, al qu'agora procesionan.

Dende l'añu 2013 ta considerada Fiesta d'Interés Turísticu Rexonal.