Castiella (rexón)

Pa ver otros usos d'esti términu, Castiella (dixebra).

Castiella ye una rexón histórica d'España allugada nel centru de la península Ibérica, resultáu de la evolución del antiguu condáu (y dempués reinu).

Estensión

Les sos llendes son difuses, les comunidaes españoles que formen parte son:

Comunidá de Madrid
Cantabria (anque hai movimientos escontra de la interpretación de que Cantabria seya castellana, véase cantabrismu)
Castiella y Lleón
- Dende'l castellanismu ta considerada la rexón dafecha como parte de Castiella, sicasí, otros movimientos como'l llionesismu consideren que les provincies de Lleón, Zamora y Salamanca nun formen parte.
Castiella-La Mancha
- Según dalgunes interpretaciones tamién la comarca valenciana de Requena-Utiel, anteriormente parte de la provincia de Cuenca.
La Rioxa

Historia

Orixe

La primer referencia al nome de Castiella ye nel añu 800 que falaba d'una ilesia in territorio Castelle. Esti nome vien dau pola bayura de castiellos qu'había na zona orixinaria de Castiella pa protexela de los ataques de los árabes. El territoriu orixinariu castellán foi conquista del Reinu d'Asturies escontra los árabes y darréu perteneció al Reinu de Lleón.

Condáu de Castiella

El territoriu castellán dientro'l reinu d'Asturies (y darréu Lleón) taba gobernáu por un conde. Estos condes llevantáronse escontra'l rei de Lleón en 925 y ficieron de la rexón un territoriu autónomu, al principiu como aliáu del Califatu de Córdoba. Fernando González foi'l primer conde independiente de Castiella. Tres sulevaciones contra los reis Ramiru II (931-950), Ordoñu III (950-957) y Sanchu I (957-966) Castiella algamó la so independencia de Lleón.

Reinu y Corona de Castiella

Nel añu 1037 Lleón y Castiella vuelven a xunise, anque nos periodos de 1065 a 1072 y de 1175 a 1230 Castiella foi independiente.

En 1230 xuniéronse definitivamente como reinu de Castiella y Lleón. De magar entós fálase de la Corona de Castiella, qu'avanzaría cola conquista de territorios al sur.

Xunión d'España

Tres la xunión d'España cuando los Reis Católicos cada corona caltuvo les sos instituciones, polo que foi más bien una unión personal. Nun ye hasta'l sieglu XVIII que los Borbones convierten España nun únicu estáu centralizáu ya imponen el derechu y alministración castellanos nos restantes territorios.

Provincies

En 1833 el ministru Javier de Burgos llevó a términu una nueva dixebra territorial del estáu castellano-español que dexó Castiella cola división actual en provincies. Sicasí, siguió falándose de "rexones históriques" y concretamente nel casu de Castiella entendiéronse dos rexones: Castiella la Vieya (provincies de Santander, Valladolid, Palencia, Burgos, Logroño, Ávila, Segovia y Soria) y Castiella la Nueva (provincies de Madrid, Guadalajara, Toledo, Ciudad Real y Cuenca).

Estáu autonómicu

Comunidaes autónomes qu'usen el términu "Castiella" dende 1983.

Cola transición española hubo un debate al rodiu de la rexonalización del territoriu español y la posibilidá de crear Comunidaes Autónomes basaes nes provincies y non necesariamente aplicables a tol territoriu. El resultáu foi una nueva rexonalización (que ye l'actual):

Les provincies de Castiella la Vieya de Santander y Logroño formaron les sos propies autonomíes, concretamente Cantabria y La Rioxa.

Les provincies restantes de Castiella la Vieya formaron xuntes una comunidá autónoma xunto coles provincies de la rexón histórica de Lleón (Lleón, Zamora y Salamanca), esta comunidá llámase Castiella y Lleón.

La provincia de Madrid creó la so propia autonomía, formando l'actual Comunidá de Madrid

El restu de les provincies de Castiella la Nueva xunto cola provincia d'Albacete formaron la comunidá de Castiella-La Mancha.

Xeografía

Paisaxe típicu de la meseta

Ocupa fundamentalmente el centru de la península ibérica y concretamente la Meseta central sacantes territorios del Valle del Ebru que pertenecen a Aragón.

Castiella la Vieya correspuéndese cola submeseta norte y la cuenca hidrográfica del ríu Dueru, mientres que Castiella la Nueva correspuéndese cola submeseta sur.

Llenda pel norte col Macizu Galaicu (al otru llau Galicia), la Cordelera Cantábrica (al otru llau Asturies y Cantabria), los Montes Bascos y el Sistema Ibéricu al nordeste y cola Sierra Morena al sur (al sur d'esta queda Andalucía).

Hidrografía

Per territoriu castellán pasen los ríos Tajo, Dueru, Guadiana y Ebru (si consideramos Cantabria y La Rioxa como partes de Castiella). Los tres primeros acaben nel oceanu Atlánticu, mientres que l'Ebru acaba nel Mar Mediterraneu.

Tamién otros ríos menores como'l Júcar y Segura percuerren el territoriu.

Clima

El clima de Castiella ye mediterraneu continental. Ye un clima asemeyáu al mediterraneu típicu pero con carauterístiques de clima continental.

Tien temperatures estremes, nun recibe la influencia del mar y por mor d'ello les temperatures presenten iviernos llargos y fríos y branos cortos y calorosos.

La lluvia ye escasa y frenada davezu poles cordeleres que rodeen la península.

Tamién hai rexones montañoses con clima de monte con temperatures fríes en iviernu y suaves en branu. Tienen precipitaciones abundantes.

Cultura y etnografía

Idioma

Presencia del castellán n'Europa

Castiella ye'l bierzu del castellán, qu'anguaño ye la segunda llingua del mundu en falantes nativos y se fala en territorios non castellanos d'Europa, América, África y Asia.

El castellán ye una llingua romance del grupu ibéricu (xunto col asturianu y gallego-portugués). La creencia popular ye que s'orixinó nuna zona de frontera ente Cantabria, Burgos, Álava y la Rioxa.

La que foi nos sos inicios una llingua estigmatizada (énte'l asturianu, llingua del centru del reinu asturlleonés, el gallego-portugués, llingua con tradición lliteraria y el llatín) acabó convirtiéndose na llingua oficial y única del Reinu de Castiella y foi na corte d'Alfonsu X cuando entama l'estandarización del idioma.

Creíase que los primeros testos en castellán yeren las Glosas Emlianenses, que s'atoparon en San Millán de la Cogolla (La Rioxa) pero los estudios d'anguaño dicen que nun yera castellán sinón la variedá rioxana del navarro-aragonés.^{[ensin referencies]}

Nel sieglu XV, Antonio de Nebrija asoleya en Salamanca la so Grammatica, que ye'l primer tratáu de gramática de la llingua castellana.

En Castiella fálense diferentes dialeutos del castellán, concretamente el castellán septentrional na rexón de Castiella y Lleón, La Rioxa y parte de Cantabria, el castellán manchegu, que ye parte del castellán meridional y se fala na mayor parte de Castiella-La Mancha y pue falase mesmu d'un castellán madrilanu propiu del área metropolitana de Madrid.

Amás del castellán, nel casu de considerar les provincies de Lleón y Zamora como castellanes, hai que mentar que tamién se fala gallegu na zona d'El Bierzu (provincia de Lleón) y Senabria (provincia de Zamora) y asturianu en varies comarques lleoneses como los Argüeyos, Ḷḷaciana, la Montaña oriental, Cabreira, El Bierzu y Senabria.

Música y danza

Los instrumentos más típicos del país son la dulzaina castellana, l'arrabel, bandurria, la pandereta, la zambomba, la guitarra y les castañueles.

En delles comarques lleoneses tócase tamién la gaita.

Les dances castellanes más reconocíes son la xota castellana, acompañada de guitarres, bandurries, laúdes, dulzaines y tamboriles o les seguidillas (más comunes en Castiella la Nueva). Tamién pueden destacase les danzas de palos o el fandango.