Xúpiter (mitoloxía)
Xúpiter (en llatín: Iuppiter), tamién llamáu Jove (Iovis), ye'l principal dios de la mitoloxía romana, padre de dioses y d'homes (pater deorum et hominum). El so equivalente griegu ye Zeus (en griegu antiguu Ζεύς Zéus). Los sos atributos son l'águila, el rayu, y el cetru.
| Xúpiter | ||
|---|---|---|
.JPG) | ||
| Información | ||
| Sexu | masculín | |
| Conexones |
Dii Consentes (es)  | |
| Cónxuxe |
Juno (es) | |
| Padres |
Saturno (es) Ops (es) | |
| Fíos |
Vulcano (es) , Diana (es) , Hércules (es) , Baco (es) , Juventas (es) , Marte (es) , Belona (es) , Minerva, Apollo (en) , Hiarbas (es) , Mercurio (es) , Proserpina (es) y Garamantis (en) | |
| Familiares |
Juno (es) , Vesta (es) , Plutón (es) , Neptunu y Ceres (es) | |
| [editar datos en Wikidata] | ||
Na actualidá, el dios Xúpiter ye adoráu por grupos relixosos de reconstruccionismo paganu como'l Camín Romanu a los Dioses, Nova Roma, ente otros, que busquen la renovación de la relixón romana antigua.[1][2]
Fíu de Saturnu y Ops, Xúpiter foi la deidá suprema de la tríada capitolina, integrada amás pola so hermana y esposa, Juno, y pola so fía, Minerva.
El cultu a Xúpiter, de probable orixe sabín, foi introducíu en Roma por Numa Pompilio.[3] Nel mayor templu romanu, construyíu nel so honor na llomba Capitolina, foi veneráu como Iuppiter Optimus Maximus (‘Xúpiter, el meyor y más grande’), proteutor de la Ciudá y del Estáu romanu, de quien emanan l'autoridá, les lleis y l'orde social. Cicerón llámalu numen praestantissimae mentis, «la estelante presencia d'una mente suprema».[4]
Mientres la República, yera la divinidá a la que'l cónsul dirixía les sos plegaries al empecipiar el so mandatu.[5] Nel Imperiu, cola introducción del cultu imperial, Xúpiter dexó de ser la única personificación del máximu grandor, anque dellos emperadores fixéron-y el so dios tutelar, o bien s'incorporaron a sigo mesmos los sos atributos. César Augusto dicía tener suaños unviaos direutamente per Xúpiter.[5] Calígula fíxose llamar Optimus Maximus, y comunicó, por aciu una ponte, el so palaciu, nel monte palatín col Templu de Xúpiter Capitolino.[5]
Etimoloxía
editarLa pallabra llatina Iuppiter (Xúpiter) provién de los raigaños indoeuropeos dyu-, que significa "lluz", y piter, que fai referencia a pater, y que significa "padre"; esto ye: El padre de la lluz.[6] Tocantes a la pallabra llatina deus ("dios"), según la so variante divus ("divín", o "divinidá"), que tán dambes na base de la pallabra castellana "Dios", signifiquen lliteralmente "ser de lluz", yá que s'entendía que los dioses taben fechos de la mesma materia que la lluz. Esti orixe tamién ta na base de la pallabra Iovis ("Jove", otru nome para Xúpiter). Per otra parte, la pallabra griega Zeus tamién vien de unu raigañu indoeuropéu: dyeuis.[7]
Mitu
editarComo asocede con gran parte de la mitoloxía romana, el mitu de Xúpiter afaise'n bona midida al de Zeus, de la mitoloxía griega, con préstamos de la mitoloxía etrusca y con elementos nativos llacios.
Orixinariamente a Xúpiter consideróse-y un dios del cielu en rellación col clima y los ciclos agrarios. Dempués foi proteutor de la confederación de ciudaes llatines, hasta que col tiempu adoptó atributos acordes al Estáu romanu, la xusticia, el derechu y l'autoridá de les lleis, anque caltuvo elementos de la so anterior concepción, como'l de ser portador del rayu al igual que Zeus na mitoloxía griega; y, al igual qu'él, finalmente convirtióse nel dios de los dioses.[4]
Nacencia y ascensu al tronu
editarSaturnu, fíu menor de Coelus y Terra, taramiaba a los sos propios fíos, cumpliendo asina cola condición que'l so hermanu mayor, Titán, impunxéra-y pa gobernar, de manera que la descendencia de Titán pudiera depués llegar al tronu de soberanía sobro'l restu de los dioses. Sicasí, Ops, esposa de Saturnu, llogró sustraer a Xúpiter, Neptunu y Plutón d'aquel destín. A Xúpiter escondiólo na islla de Creta, onde la cabra Amaltea dio-y de mamar. En llugar de Xúpiter, Ops dio-y al so maríu una piedra envuelta en pañales, que Saturnu taramió.[8]
Una vegada qu'hubo crecíu, Xúpiter fixo guerra contra Titán primeru, y dempués contra'l so padre, hasta destronalo.[9] Saturnu taramiara a les sos fíes, Vesta, Ceres y Juno. Foi necesariu, por que les devolviera, un vomitivu preparáu por Metis.[8] Nel intre Xúpiter asignó a Neptunu el reinu de los mares, y a Plutón el Inframundu y depués casóse con Juno, la so hermana.
Epítetos
editar
Xúpiter tenía numberosos epítetos:
Epítetos que denotan funcionalidad
editar- Iuppiter Optimus Maximus (‘el meyor y más grande’)
- Iuppiter Caelestis (‘celestial')
- Iuppiter Fulgur (‘el qu'empuña'l rayu’)
- Iuppiter Fulgurator (‘del rescamplu’)
- Iuppiter Tonans (‘tonante’)
- Iuppiter Lucetius (‘de la lluz’)
- Iuppiter Pluvius (‘el qu'unvia l'agua’)
- Iuppiter Stator (de stare, ‘tar de pies’)
- Iuppiter Victor (‘victoriosu’, como guía de los exércitos escontra la victoria)
- Iuppiter Triumphator (‘triunfante’)
- Iuppiter Invictus (‘invencible’)
- Iuppiter Imperator (‘comandante supremu’)
- Iuppiter Terminus o Iuppiter Terminalus (‘defensor de les fronteres’)
- Iuppiter Praedator (‘espoliador del botín’)
- Iuppiter Summanus (‘el qu'unvia'l truenu nocherniegu’)
Epítetos xeográficos o sincréticos
editar- Iuppiter Ammon (Xúpiter oldeáu col dios exipciu Amón dempués de la conquista romana d'Exiptu)
- Iuppiter Brixianus (como equivalente del dios llocal de Brescia na Galia Cisalpina)
- Iuppiter Heliopolitanus (de la Heliópolis Siríaca, moderna Baalbek, Líbanu; una forma de Baal)
- Iuppiter Ladicus (como equivalente del dios celtíberu de los montes y adoráu como espíritu del monte Ladicus)
- Iuppiter Latarius (‘del Lazio’)
- Iuppiter Parthinus o Partinus (como foi adoráu nes fronteres de Dalmacia y Mesia, acomuñáu quiciabes a la tribu local conocida como los partenios)
- Iuppiter Poeninus (como foi adoráu nos Alpes, pela zona del Gran San Bernardo, onde tenía un santuariu)
- Iuppiter Solutorius (una versión llocal adorada na zona de Castiella, onde foi sincretizado col dios íberu local Eacus)
- Iuppiter Taranis (oldeáu col dios celta Taranis)
- Iuppiter Uxellinus (como foi adoráu n'Austria, como un dios de los altos montes)
Xúpiter Capitolino
editar
El Templu de Xúpiter Óptimo Máximu, llevantáu sobro la llomba Capitolina, yera'l mayor templu romanu. Ellí yera adoráu cola forma d'una piedra sagrada, conocida como Xúpiter Lapis, sobro la que se realizaben xuramentos. Nesti templu adorábase-y al pie de la so esposa y reina Juno y a la so fía Minerva (la diosa de la sabiduría), formando la Tríada Capitolina.
Yera común que los romanos construyeren templos dedicaos a Xúpiter Óptimo Máximu o a la Tríada Capitolina nel centru de les nueves ciudaes de les colonies.
El Templu de Xúpiter del Capitolino foi empezáu por Tarquinio Prisco y completáu pol últimu rei de Roma, Tarquinio el Sobeyosu, anque foi inauguráu, según una tradición rexistrada polos historiadores, el 13 de setiembre, al empiezu de la dómina republicana (509 a. C.). Alzábase sobro un podium altu con una escalinata d'entrada nel so frente. En trés de los sos llaos taba probablemente por una columnata y tenía otres dos files de pilastres dispuestes en llinia coles de la fachada pa formar un fondu pronao que precedía los trés cellae que diben de llau a llau a la manera etrusca, siendo la central más ancha que les otres dos.
Los restos calteníos de los cimientos y el podium, de los cualos la mayor parte queda debaxo del Palazzo Caffarelli, tán formaos por enormes seiciones paraleles de murios fechos de bloques cuadraos de tosca gris (cappellaccio) que dexen constancia del tamañu total de la zona superficial de la base del templu (unos 55×60).
Sobro'l teyáu había un auriga de terracota, fechu pol artista etruscu Vulca de Veyes nel sieglu VI a. C., encargáu por Tarquinio el Sobeyosu, que foi reemplazada nel 296 a. C. por una de bronce. La imaxe de cultu, tamién obra de Vulca, yera de terracota y pintábase-y la cara de colloráu nos díes festivos.[10] Baxu los cellae taben los favissae o pasaxes soterraños, nos que s'almacenaben vieyes estatues que cayeren dende'l teyáu y delles ufriendes dedicaes.
El templu foi reconstruyíu en mármol dempués de qu'un quema destruyéralo por completu en 83 a. C., cuando la imaxe de cultu perdióse, según los Llibros Sibilinos guardaos nuna arca de piedra. Sufrió otres quemes nel 69 d. C., cuando'l Capitoliu foi asaltáu polos partidarios de Vitelio, y nel 80 d. C.
Frente a la escalinata taba l'altar de Xúpiter (ara Iovis). Na gran plaza frente al templu (la Plaza Capitolina) había dellos templos dedicaos a divinidaes menores, amás d'otros edificios relixosos, estatues y trofeos.
El so dilapidación empezó nel sieglu V, cuando Estilicón llevóse les puertes doraes y Narsés retiró munches de les estatues en 571.
Nel idioma
editarNa Antigua Roma les persones xuraben per Xúpiter nos tribunales de xusticia, lo que llevó a la espresión común «¡per Xúpiter!», usada como un arcaísmu na actualidá. Amás, «garapoleru» ye un axetivu relativamente común usáu pa describir a daquién allegre, apacible y optimista.
Ver tamién
editarReferencies
editar- ↑ Páxina web de Nova Roma. DECLARATIO RELIGIONIS ROMANAE ("Declaración de la relixón romana").
- ↑ «El monte de les bruxes. Relixones y corrientes neopagans.». Archiváu dende l'orixinal, el 2016-10-11.
- ↑ Sechi Mestica 1998, p. 149
- ↑ 4,0 4,1 Cotterell 2008, p. 198
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Grimal 2008, p. 300
- ↑ Chompré 1783, p. 308
- ↑ Etimoloxías / Etimoloxía de DIOS.
- ↑ 8,0 8,1 Carrasco 1864, p. 539-540
- ↑ B. de V. 1826, pp. 7-9
- ↑ Ovidio, Fastos i.201 y sig.
Bibliografía
editar- «Jupiter», Jupiter, ISBN 0-19-860641-9
- Aldhouse-Green, Miranda J. (1992). Dictionary of Celtic Myth and Legend. Nueva York: Thames and Hudson. Aldhouse-Green, Miranda J. (1992). Dictionary of Celtic Myth and Legend. Nueva York: Thames and Hudson. ISBN 9780500015162. Aldhouse-Green, Miranda J. (1992). Dictionary of Celtic Myth and Legend. Nueva York: Thames and Hudson. ISBN 9780500015162.
- B. de V., D. L. (1826). Cursu de mitoloxía: para l'usu de la mocedá. París.[1]
- Carrasco, Juan Bautista (1864). Mitoloxía universal. Madrid: Gaspar y Roig.
- Chompré, Pierre (1783). Diccionariu embrivíu de la fábula.
- Cotterell, Arthur (2008). Mitos diccionario de mitoloxía universal.[2]
- Dumézil, Georges. Archaic Roman Religion. Dumézil, Georges. Archaic Roman Religion. ISBN 0-8018-5481-4. Dumézil, Georges. Archaic Roman Religion. ISBN 0-8018-5481-4.
- —. Mitra-Varuna. Dumézil, Georges. Mitra-Varuna. ISBN 0-942299-13-2. Dumézil, Georges. Mitra-Varuna. ISBN 0-942299-13-2.
- Grimal, Pierre (2008). Diccionariu de la mitoloxía griega y romana.
- Platner, Samuel Ball; Ashby, Thomas (1929). «Aedes Iovis Optimi Maximi Capitolini». Platner, Samuel Ball; Ashby, Thomas (1929). «Aedes Iovis Optimi Maximi Capitolini», A Topographical Dictionary of Ancient Rome. Londres: Oxford University Press. Londres: Platner, Samuel Ball; Ashby, Thomas (1929). «Aedes Iovis Optimi Maximi Capitolini», A Topographical Dictionary of Ancient Rome. Londres: Oxford University Press.
- Sechi Mestica, Giuseppina (1998). Diccionariu de mitoloxía universal.
Enllaces esternos
editar
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Xúpiter.
