Escaldes-Engordany

Escaldes-Engordany
Alministración
País	Andorra
ISO 3166-2	AD-08
Tipu d'entidá	parroquia d'Andorra
Capital	Les Escaldes
Nome llocal	Les Escaldes i Engordany (ca)
Llingües oficiales	catalán
Xeografía
Coordenaes	42°30′32″N 1°32′27″E / 42.50889°N 1.54083°E
Superficie	30 km²
Llenda con	Sant Julià de Lòria, Andorra la Vieya, Lles de Cerdanya, Les Valls de Valira y La Massana
Altitú media	1050 m
Demografía
Población	15 506 hab. (2023)
Densidá	516,87 hab/km²
Más información
	e-e.ad

Escaldes-Engordany ye una parroquia d'Andorra, la segunda en población dempués d'Andorra la Vieya. Asítiase en plenu centru del país, xusto na confluencia de los dos ríos Valira, y ta formada por dos nucleos urbanos importantes, que nos sos oríxenes atopábense separaos y bien estremaos.

Historia de la parroquia hasta los nuesos díes

Antigüedá

Tiénense bien pocos datos d'esta zona hasta la dómina medieval, magar se sabe que diversos puntos estratéxicos de los Valles tuvieron habitaos; unu d'ellos foi l'Antuix de Engordany. Tamién ye sabíu que Engordany yá taba habitáu alredor del sieglu I o II e.C.

Dómina medieval

De dómina medieval disponer de munchos más datos gracies a la documentación del monesteriu de Sant Sadurní de Tavèrnoles. Estos testos fálennos d'unos pequeños nucleos habitaos: Engordany, Els Vilars d'Engordany, el Fener y Engolasters. Yeren comunidaes pañadores, ganaderes y llabradores caracterizaes pol fuerte pesu de la tradición y que se caracterizaben económicamente, sobremanera, pol usu y la posesión comunal de la tierra.

En dellos documentos, yá nel sieglu XII, apaez citáu un grupu de “bonos homes”, probablemente los xefes de cada casa, que s'axuntaben cuando yera necesariu tomar una decisión d'importancia pa la comunidá. Ente dichos xefes de casa, debieron bien llueu destacar unos representantes de la comunidá: los prohomes, personaxes dotaos de dalgún tipu de significación social y económica, y sobremanera, moral ente los vecinos.

Ente los sieglos XIV y XV, la situación de conflictu y presión señorial sobre les comunidaes de la zona podría dexar l'apaición de grupos d'artesanos cada vez más desvenceyaos del trabayu agrícola y ganaderu, centraos n'actividaes qu'hasta aquel momentu fueren consideraes como complementaries. Ente elles, na zona d'Engordany, sobresalió'l texíu de senciellos trapos de llana.

La esistencia d'agües termales, necesaries pa llavar y tiñir la llana, significó l'apaición y concentración d'una rudimentaria industria de trapos de llana nel nucleu de Caldes. El desenvolvimientu d'esta manufactura testil remató en 1604 cola constitución de la Cofradería de Paraires (los paraires yeren les persones que se dedicaben a preparar la llana pa darréu ser texida) y Texedores de Sant Pere Màrtir y Sant Ivó (la ilesia d'Escaldes atopar na actualidá so la advocación de Sant Pere Màrtir).

Dómina moderna

A lo llargo de la dómina moderna, la ganadería y l'agricultura siguieron siendo les actividaes principales en Engordany, en cuantes que los habitantes d'Escaldes cuntaron tamién col trabayu de la llana, actividá que reforzó la crecedera del pueblu d'Escaldes, que siendo una pequeña aldega pasó a mediaos del sieglu XVIII a esperimentar una fuerte crecedera económica gracies a la manufactura testil y del fierro.

Pero'l gran cambéu producir mientres la década de 1930, cola construcción de la rede viaria, dómina que marcó tamién la evolución diverxente de Engordany (que caltuvo'l so calter agrícola y ganaderu tradicional; na actualidá básicamente residencial) y d'Escaldes (empobinada más escontra la esplotación turística de les sos agües termales y al turismu).

Debíu a la fuerte medría demográfica d'Escaldes-Engordany y a la voluntá d'ufiertar a tolos sos habitantes los servicios necesarios, el Comú d'Andorra foi dotando a los quarts (el d'Escaldes-Engordany y el d'Andorra la Vieya) d'una mayor autonomía. Esti fechu, xuníu a la voluntá del pueblu d'Escaldes-Engordany de convertise en parroquia, llevó al planteamientu ante los copríncipes de pidimientos a favor de l'autonomía yá nos años 1930.

Esti procesu remató'l 14 de xunu de 1978 cuando, por decretu de los copríncipes por división de la parroquia d'Andorra créase la d'Escaldes-Engordany, cola personalidá y atribuciones propies d'esta institución del Principáu, y polo tanto tamién la parroquia d'Andorra la Vieya.

Años 1980

La evolución d'Escaldes-Engordany a lo llargo del sieglu XX ta íntimamente amestáu al usu de l'agua caliente y a la construcción de los primeros hoteles-balnearios. Ente los años 1930 y 1940 vivióse'l cambéu más fondu, col gran desenvolvimientu comercial y la sustitución d'un turismu minoritariu qu'allegaba a Andorra a “tomar les agües” pola masificación del turismu comercial.

A lo llargo de la década de 1980 fuéronse plantegáu alternatives a esti desenvolvimientu económicu centráu, cuasi n'esclusiva, nel turismu comercial. Nel añu 1984 presentóse'l proyeutu de creación d'un centru termal y lúdico qu'aprovechara'l principal recursu natural de la zona, l'agua caliente, y plantegárase como elementu identificador y vertebrador d'un desenvolvimientu más diversificáu. Esti proyeutu materializar na inauguración, en 1994, del Centru Termolúdico Caldea.

Valores naturales de la parroquia

Otru de los grandes valores naturales d'Escaldes-Engordany ye'l Valle del Madriu, d'unes 4.247 hectárees d'estensión, nel que l'agua ye tamién un elementu central. Esti valle tien un gran interés, non solamente pol so patrimoniu natural (vexetación y fauna) sinón tamién pol so patrimoniu cultural, reflexu de la vida de monte dende dómina medieval (bordes, cabañes de pastor, construcciones de piedra seca, etc.).

Llugares d'interés

Ilesia de Sant Miquel d'Engolasters.
Llagu d'Engolasters.
Ilesia de Sant Romà dels Vilars.
Muséu de Josep Viladomat
Ponte románica d'Escaldes-Engordany, ente Escaldes y Engordany sobre la Valira d'Orient.
Ponte románica dels Escalls, onde se roblaron los Pariatges de 1278.
Matrioshka Museum, muséu de la muñeca rusa.
Centru d'Arte d'Escaldes-Engordany: espaciu cultural onde s'esponen les escultures de Josep Viladomat y la coleición de maquetes d'arte románico, tamién dispón d'una sala d'esposiciones con una programación pensada pa tolos públicos.