Gallur

Gallur
Alministración
País	España
Autonomía	Aragón
Provincia	provincia de Zaragoza
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Nome oficial	Gallur (es)
Códigu postal	50650
Xeografía
Coordenaes	41°52′09″N 1°18′58″W / 41.869166666667°N 1.3161111111111°O
	Gallur Gallur (España)
Superficie	41.70903 km²
Altitú	254 m
Llenda con	Magallón, Mallén, Novillas (es) , Tauste, Pradilla de Ebro y Boquiñeni
Demografía
Población	2576 hab. (2023); - 1301 homes (2019); - 1295 muyeres (2019)
Porcentaxe	0.27% de provincia de Zaragoza
Densidá	61,76 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00
	gallur.net

Gallur ye un conceyu español dientro de la Ribera Alta del Ebro, provincia de Zaragoza, Aragón. Tien una población de 2779 habitantes (INE 2014).

Situación y clima

Gallur alcontrar nun llanu que s'estiende dende'l Moncayo hasta la Ribera Alta del Ebro, nel denomináu Somontano del Moncayo. La villa ta emplazada ente l'Ebro y la canal Imperial d'Aragón a 254 msnm, na ribera derecha del Ebro, frente a la desaguada del Arba. Ye encruciyada de caminos de la carretera que xune Cataluña col País Vascu y los dos locales qu'enllacen una a Soria por Borja y Tarazona, y otra a Sangüesa poles Cinco Villes.^[2]

Gallur tien un clima secu, siendo la so precipitación añal de 350 mm. La temperatura medio añal ye de 14 °C, magar esisten sustanciales oscilaciones térmiques. Los iviernos fríos rexistren medies de 4 °C, a lo que se suman frecuentes y trupes borrines. Otra manera, los branos son bien calorosos, con 26 °C de media.^[2]

Toponimia

Gallur tuvo en dómina romana diversos asentamientos humanos nes sos cercaníes. Dichos asentamientos yeren conocíos como pagus, proviniendo'l topónimu Gallur de Pagus Gallorum, l'asentamientu de los galos, por ser los sos habitantes orixinarios de la Galia.

Prehistoria y hestoria

Nel xacimientu de «El Cabezuelo» atopáronse los restos d'una villa rústica, formada por delles edificaciones, una de les cualos quiciabes fuera un templu. Construyida xunto a la calzada romana del Ebro, la so vida trescurrió ente'l cambéu d'era y el sieglu IV d. C., nun esistiendo nicios de destrucción nin d'abandonu. En Gallur batiéronse, en defensa de la fe cristiana, los mártires San Baco y San Jaceto, que morrieron mientres la persecución de Diocleciano.

Mientres la dominación musulmana, edificóse un castiellu en Gallur, emplazado na zona onde anguaño s'alza la ilesia parroquial. Col tiempu foi atrayendo al so alredor pequeños grupos de trabayadores que vivíen nes sos cercaníes, lo que significativamente amontó la población de la villa.

Gallur foi reconquistada en 1119 por Alfonsu I el Batallador, siendo repoblada con mozárabes de Zaragoza y Andalucía. La primer cita de Gallur na documentación cristiana data de setiembre de 1125, cuando Alfonsu I concedió diverses tierres en Gallur y n'otros llugares al so merín Bágara Fortuñón, aludiéndose tamién al castiellu qu'hubo na llocalidá. En 1147 llibróse una importante batalla nel so términu ente'l rei García Ramírez el Restaurador, de Navarra, y Ramón Berenguer IV.

Ponte sobre la canal Imperial en Gallur (1833).

La estratéxica situación de Gallur na frontera ente los reinos d'Aragón y Navarra, facilitó que los reis aragoneses utilizaren la villa pa cubrir les sos necesidaes económiques. Esto asocedió nel añu 1209, mientres la xunta caltenida polos reis Pedru II d'Aragón y Sancho VII de Navarra el Fuerte, cuando'l monarca aragonés solicitó al navarru un préstamu pa poder faer frente a los sos problemes financieros, ufiertando en prenda, ente otros llugares, el castiellu y villa de Gallur. Ésta nun retornó al Reinu d'Aragón hasta 1234. Darréu los templarios tuvieron intereses nesta villa y, al escastase la Orde, foi apurrida a la Orde de Malta, quedando encuadrada dientro de la Encomienda de Mallén.

Dende'l sieglu XIII ta constatada la esistencia d'una ponte sobre l'Ebro, anque paez que foi reemplazáu primero por un pasu de barca y depués por una ponte de barques, hasta qu'en 1902 construyóse la ponte de fierro que perdura inda güei.

Nel sieglu XVI empezaron les obres de la acequia Imperial, dempués llamada canal Imperial d'Aragón, que convirtió a Gallur nun importante centru de tresporte de mercancíes y pasaxeros ente Zaragoza y Tudela.

En 1785 Gallur adquirió la categoría de Villa. En 1899 fundóse una importante azucrera, constituyendo'l centru de tresformamientu de la remolacha producida na zona. Amás de la citada industria, Gallur vio a lo llargo del sieglu XX l'establecimientu de fábriques d'aceite, fariñeres y papeleres. Foi tamién un importante nuedu ferroviariu, cabecera del ferrocarril de Sádaba a Gallur, que xunía les Cinco Villes, dende'l conceyu de Sádaba, col valle del Ebro. Coles mesmes, foi la sede de la primer Escuela Militar de pilotos de caza de l'aviación española.

Demografía

Gallur algamó'l so techu demográficu, 4213 habitantes, en 1960. En 2014 la so población menguara a 2779 habitantes, asemeyada a la que tenía a principios del sieglu XX.

Gráfica d'evolución demográfica de Gallur ente 1900 y 2014

Población de fechu (1900-1991) según los censos de población del INE. Población (2001 d'equí p'arriba) según el padrón municipal del INE.

Alministración

Últimos alcaldes de Gallur

Periodu	Alcalde	Partíu
1979-1983	José Luis Adiego Navarro^[3]	Ind.
1983-1987	José Luis Zalaya Jaime	PSOE
1987-1991
1991-1995
1995-1999
1999-2003
2003-2007	Antonio Liz Gaspar	CHA
2007-2011
2011-2015
2015-2019	Yolanda Salvatierra Pérez^[4]	PSOE

Resultaos eleutorales

Eleiciones municipales^[5]
Partíu	1999	2003	2007	2011	2015
PP	2	2	1	4	4
PSOE	6	4	3	3	4
CHA	2	5	7	4	3
PAR	1	-	-	-	-
Total	11	11	11	11	11

Patrimoniu

Portada de la ilesia de San Pedro (sieglu XVIII).

Patrimoniu relixosu

La ilesia parroquial de San Pedro ye un templu neoclásicu que la so construcción llevar a cabu ente 1750 y 1773. La so torre ye de planta cuadrada y el so primer cuerpu pertenez a la torre del desapaecíu castiellu. Na parte oriental, al esterior, pueden apreciase les partes de l'antigua ilesia barroca del sieglu XVII. Consta d'una sola nave estremada en cuatro tramos con bóveda de lunetos y capiyes ente los contrafuertes; dende dientro da la sensación de tener tres naves. Son interesantes les obres d'arte mueble del so interior, ente les que cabo señalar l'órganu del coru, el retablu de la Sagrada Familia, la capiya de la Virxe de los Dolores coles grandes pintures murales y la talla de San Pedro, nel altar mayor. Destaca tamién la talla del Cristu yacente una bella imaxe del sieglu XVIII, el cuadru de la Virxe del Carmen del sieglu XVI y la carpintería de les puertes d'ingresu al Templu.

Otru edificiu relixosu ye la ilesia que contién la Capiya del Beatu Agno. Edificada en 1956, componer d'una sola nave y alluga nel so interior una talla de la Virxe del Rosariu del sieglu XVII.

Torre de la ilesia de San Pedro, construyida en 1944 y remocicada en 1993.

Patrimoniu civil

El Conceyu ye un edificiu modernista (1934) de clares reminiscencies aragoneses con una antoxana adintelado na so parte inferior. Pela so parte, l'Albergue Municipal ye un edificiu con más de 150 años d'historia, yá que nel pasáu foi l'antigua estación del ferrocarril de les Cinco Villes. Güei ye un albergue pa pelegrinos del Camín Xacobéu del Ebro y del Camín de Santiago de Soria, que pasa pola llocalidá.

Otra construcción d'interés ye la Casa Xeneral Ortega, robezu edificiu renacentista del sieglu XVII. La so fachada, enriba del arcu de la puerta principal, ostenta l'escudu familiar. Modernista del sieglu XIX ye la casa de Hipolito de Val col escudu familiar na fachada. Muncho más moderna ye la Casa Zaldívar, palacete solariego de 1947.

La ponte de San Antonio —conocida como de les Arcaes o ponte de Fierro—, sobre'l ríu Ebro, ta construyida en fierro remachao siguiendo les téuniques propuestes por Gustave Eiffel. Concluyíu en 1906, constitúi una de les obres arquiteutóniques identificativas del conceyu. Otra orixinal obra civil ye'l pasu eleváu sobre la canal, qu'enllaza'l centru urbanu cola estación del ferrocarril, el barriu del Beatu Agno, les instalaciones deportives y l'albergue; foi inauguráu en 1996. La fonte de la Canal data de finales del sieglu XIX y asítiase nes cercaníes de la plaza d'España. Tamién sobreviven dos pesqueres mui cerca del ríu, estes yeren unes "piscines" pa caltener y criar el pexe que se pescaba nel ríu Ebro.

Patrimoniu cultural

L'Antigua bodega de la canal Imperial d'Aragón, n'otres dómines bodega de vinos y llicores y almacén de productos agrícoles, acueye anguaño esposiciones artístiques. Inauguráu en 1929, destaca tamién l'antiguu mataderu municipal de planta baxa, construyíu en lladriyu con dos cabeces de carneros y l'antiguu escudu de la Villa na fachada. Restauráu en 2015 anguaño ye la escuela d'artes escéniques.

Homenaxe a los danzantes de Gallur.

Fiestes

El 22 de febreru son les fiestes n'honor a la Cátedra de San Pedro. En tol mundu esta fiesta solo celébrase, amás d'en Gallur, n'Antioquia y na Ciudá del Vaticanu. Tamién se celebren los Quintos que salen a rondar la viéspora pela mañana.
Del 12 al 15 de xunu celebren les fiestes n'honor de San Antonio de Padua, que'l so orixe ye la desapaición d'una plaga de llagostes.
Del 28 de xunu al 1 de xunetu tienen llugar les fiestes n'honor al patrón de la villa, San Pedro. Mientres esta celebración puede contemplase el dance de Gallur, acompañaos de la caxa y les dulzaines, destacando les dianes y la procesión del día de cada santu. Tanto'l 13 de xunu —día de San Antonio de Padua— como'l 29 de xunu —día de San Pedro— llevar a cabo encierro con reses bravos pela Ponte de Fierro.
Nel primer fin de selmana d'ochobre celebren les fiestes de la Virxe del Rosariu nel Barriu del Beatu Agno con diversos actos populares.

Personaxes pernomaos

Lope Fernando de Ayn (1190-1260), más conocíu pol nomatu de Beatu Agno, impuestu pol papa Inocencio VI en distinción a la so bondá. Foi canónigu y superior de La Pilastra de Zaragoza. Comisionado en Roma, fíxose almirar pola so predicación, polo cual foi nomáu obispu de Marruecos y legáu apostólicu nesa rexón africana.
D. Manuel de Sada y Antillón (1676-1741). Teniente Xeneral de la Real Armada y primer Comandante Xeneral del Departamentu de Cartaxena.
Beatu Justo Pastor (1907-1936), hermanu Marista que tuvo en Marruecos y foi profesor en dellos puntos d'España hasta'l so asesinatu na Guerra Civil.
José Rodrigo Pérez (¿?-2014), escelente banderillero, formando parte de les cuadrielles de numberosos matadores.