Una granada de mano ye un proyeutil esplosivu que se llanza cola mano o con una arma específica (lanzagranadas).[1]

Una granada F-1.

Etimoloxía

editar

La pallabra "granada" vien del llatín granātum. Usar n'español pa dar nome a un frutu, que ta llenu de granos. En francés al frutu llámase-y pomegranate. Por cuenta de la forma y el tamañu d'esti proyeutil los exércitos europeos llamar "granada de mano" n'español, grenade à main en francés y hand grenade n'inglés.[2][3]

En 1734 figura la siguiente acepción de "granada" pola Real Academia Española:[4]

Granada. Llámase tamién un globu de cartón, vidriu o bronce y les más vegaes de fierro, del tamañu d'una granada, que per un furacu pequeñu que tien enllenar de pólvora de munición, y nél pon dempués una pipa o espoleta de madera bien apertada, la qual enllenar d'un mistu compuestu de pólvora, alquitrán, azufre, pez, resina, carbón, &c. graduáu à un númberu d'intres, que llamen tiempos: que la so machina lleven los granaderos nunes boles de cueru, pa refundiales encendíes ente los enemigos, con grande estragu. Lat. granatum igniarum, bolis igniaria mifsilis. CASEN. Fortif. Lib. 4 cap. 10. Les granaes son unes bombes pequeñes que se tiren cola mano, y llámense granaes pola semeyanza que tienen a esta fruta.

Primeres granaes

editar
 
Granaes de mano franceses feches de vidriu, de 1740.

Dende l'Antigüedá usárense artefautos incendiarios. Nel Imperiu romanu d'oriente emplegar artefautos incendiarios de mano pocu dempués del reináu de Lleón III (717–741).[5] Los soldaos bizantinos diéronse cuenta de que'l fueu griego, una invención bizantina del sieglu anterior, non solamente podía usase con un lanzallamas, sinón tamién en jarras de piedra y cerámica.[5] Darréu, emplegar recipientes de cristal. L'usu del fueu griego espublizar ente los exércitos musulmanes n'Oriente Mediu, dende onde llegó a China en redol al sieglu X.[5]

En China, mientres la dinastía Song (960-1279), les armes conocíes como zhen tian lei ("truenu que solmena'l cielu") creáronse cuando los soldaos chinos empacaron pólvora en recipientes de cerámica o metal. En 1044, el llibru militar Wujing zongyao (Compilación de clásicos militares) describió delles recetes de pólvora nes que puede atopase, acordies con Joseph Needham, el prototipu de la granada de mano moderna.[6] Los chinos tamién afayaron el potencial esplosivu del embalaxe de proyeutiles de bala de cañón con pólvora. El llibru de mediaos del sieglu XIV Huolongjing (Manual del dragón de fueu), escritu por Jiao Yu, rexistró un cañón de fierro de la dinastía Song conocíu como'l "cañón de truenu de nubes voladores" (feiyun pili pao). El manuscritu dicía:

Los proyeutiles [pào] tán fechos de fierro fundíu, tan grandes como un concu y con forma de bola. Nel so interior contienen media llibra de "fueu divino" [shén huǒ, pólvora]. Son unviaos volando escontra'l campamentu enemigu dende una erupción [mu pào], y cuando lleguen escúchase un soníu como un truenu, y apaecen rellumos de lluz. Si diez d'estos proyeutiles son disparaos con ésitu al campu enemigo, tol llugar va ser amburáu [...][7]

La pólvora empezó a utilizase n'Europa na Baxa Edá Media.[8] Les primeres bombes de fierro fundíu y granaes nun apaecieron n'Europa hasta 1467.[9]

El Muséu del Exércitu de Toledo caltién granaes d'escontra 1580.[10] Mientres una construcción frente a un bastión de la ciudá bávara d'Ingolstadt, n'Alemaña, afayáronse dellos centenares de granaes de cerámica del sieglu XVII. Munches d'estes granaes conteníen la pólvora y los detonadores. Probablemente, estes granaes fueron asitiaes nesti llugar antes de 1723.[11]

Nos sieglos XIV, XV y XVI, en Francia, llamábase "neños perdíos" (enfants perdus) a los que comúnmente s'asitiaba nos puestos avanzaos de la infantería. Yeren escoyíos los meyores de cada "banda" (compañía). Armóse-yos con granaes de mano a partir de 1537. En 1667 denomináronse granaderos y destinaron cuatro a cada compañía d'infantería.[12][13] Los primeros granaderos llevaben un hachu, un sable y un sacu con diez o dolce granaes (la granadera). Cuando, en 1671, el fusil de avancarga reemplazó al mosquete, diéronse fusiles a la mayor parte de granaderos. A finales del reináu de Lluis XIV, tolos granaderos llevaben fusil.[12] Prusia foi'l siguiente país que creó un cuerpu de granaderos.[12] A este siguiéron-y los países del norte d'Europa y, darréu, facer el restu de naciones.[12] El cuerpu de granaderos francés foi suprimíu en 1789.[12]

El primer cuerpu de granaderos británicu foi'l Reximientu de Lord Wentworth, creáu en Flandes en 1656. [14] Tomó'l nome de Guardias Granaderos (Grenadier Guards) en 1815.[15] N'España les compañíes de granaderos fueron creaes en 1685.[16]

Les granaes fueron emplegaes tantu en combates terrestres como marítimos. Dalgunes incorporaron metralla p'aumentar la so capacidá. Los granaderos yeren entrenaos pal so manexu y p'algamar con ella la mayor distancia posible.[10]

El capitán pirata Thompson usó un gran númberu de granaes rudimentaries pa defendese de dos cazarrecompensas unviaos pol gobernador de Xamaica en 1721.[17]

Tres les guerres napoleóniques el so usu menguó. Cola invención del fusil de repetición a mediaos del sieglu XIX, estes emplegar menos.[10]

Sicasí, nes guerres de trincheres volvieron emplegase pola utilidá de refundiar bombes a curtia distancia.[10] Nuna carta a la so hermana, el coronel Hugh Robert Hibbert describió una granada improvisada que foi emplegada poles tropes britániques mientres la Guerra de Crimea (1854–1856):[18]

Tenemos un nuevu inventu pa fadiar a los nuesos amigos nes sos buraques. Consiste n'enllenar botelles vacíes de soda por completu de pólvora, vieyos clavos retorcigañaos y cualesquier otra cosa apuntiada o afilada que podamos atopar nesi momentu, pegando un pocu d'estopa como mecha, depués encender y refundiándolo rápido al fuexu de los nuesos vecinos, onde españa, pal so gran fadio. Puede imaxinase la so roxura al ver una botella de soda cayer nun furacu llenu d'homes con una pequeña mecha amburando tan arguyosa como un verdaderu proyeutil esplotando y soterrándose en partes blandes de la carne

Na Guerra de Secesión (1861-1865) los dos bandos usaron granaes de mano forníes con un émbolu qu'españaba'l dispositivu al impautar. La Unión utilizó una granada esperimental, la granada Ketchum, que tenía una aleta na parte trasera p'asegurar que l'impautu de la parte delantera produxera la detonación. La Confederación usó granaes de mano redondes asemeyaes a la Ketchum. Los rusos usaron granaes improvisaes na Guerra Ruso-Xaponesa (1904-1905) pa defender Port Arthur.[19]

Desenvolvimientu de les granaes modernes

editar

L'ausencia d'una granada de mano eficaz, xunida a la perceición de ser un oxetu peligrosu y a la perda d'utilidá d'estes fixeron que se consideraren una pieza obsoleta del equipamientu militar. En 1902, la Oficina de Guerra británica anunció que les granaes de mano taben obsoletas y que nun teníen llugar na guerra moderna. Dos años dempués, col usu de granaes improvisaes nes trincheres de la Guerra Ruso-Xaponesa y colos informes del xeneral sir Aylmer Haldane, un observador británicu del conflictu, esti asuntu reconsideróse y la Xunta d'Artillería recibió instrucciones pa desenvolver una granada de mano práutica.[20] Fixéronse dellos modelos con una espoleta d'impautu, pero aquel tipu d'espoleta tuvo dellos problemes práuticos y nun se producieron grandes cantidaes.[19]

Marten Hale, conocíu por patentar la granada de fusil Hales, desenvolvió una moderna granada de mano en 1906, pero nun pudo convencer al Exércitu Británicu p'adoptala hasta 1913. El principal competidor d'Hale foi Nils Waltersen Aasen, que realizó un diseñu en 1906 en Noruega y patentar nel Reinu Xuníu. Empezó los sos esperimentos desenvolviendo una granada mientres yera sarxentu na fortaleza de Oscarsborg. Aasen creó la Compañía de Granaes Aassen (Aasenske Granatkompani) en Dinamarca, onde antes de la Primer Guerra Mundial (1914-1918) produció y esportó granaes de mano por toa Europa. Tuvo ésitu vendiendo esta arma a Francia y foi nomáu caballeru de la Lexón Francesa en 1916 pol so inventu.[19]

Na Primer Guerra Mundial dispunxéronse una gran cantidá de trincheres. Por ello, volvieron emplegase les granaes.[10] A empiezos de la Primer Guerra Mundial, les naciones combatientes solo teníen granaes pequeñes, similares a les diseñaes por Hales y Aasen. La granada italiana Besozzi tenía una mecha de cinco segundos con una punta de fósforu, que s'encender al ser estregada con un aniellu que'l soldáu llevaba nel so deu.[21] Provisionalmente, les tropes solíen improvisar les sos propies granaes, como la granada jam tin y la pétard raquette.

William Mills, un diseñador de granaes de Sunderland, patentó, desenvolvió y fabricó la granada Mills na fábrica de municiones de Mills de Birmingham, Inglaterra, en 1915, denomada Nᵘ5. Foi descrita como la primera "granada segura". Yera un recipiente d'aceru lleno d'esplosivos con un gatíu y una carauterística superficie con hendiduras fondes. Esta segmentación diseñar p'ayudar a la fragmentación y p'amontar la so mortalidá, pero investigaciones posteriores demostraron que nun aumentar la so fragmentación. Darréu fixéronse diseños de fragmentación ameyoraos coles hendiduras per dientro, pero entós daquella yeren bien cares de producir. Caltúvose la segmentación esterna de la granada Mills, yá que-y daba una superficie que se garraba meyor. Esti diseñu básicu caltúvose en delles granaes modernes.[19]

Les granaes afeches pa llanzase con fusiles, les Granada de fusil granaes de fusil, empezaron a usase la Guerra Ruso-Xaponesa en 1904, mientres la defensa de Port Arthur. Darréu, esto foi realizáu tamién pol Exércitu Español. Los primeres que fixeron esto a gran escala fueron los franceses na Primer Guerra Mundial.[22] Les granaes de fusil fueron llargamente reemplazaes nos exércitos por lanzagranadas y lanzamisiles (como los bazookas).

Tipos de granaes

editar
 
Dos granaes modernes seccionadas. A la izquierda: granada de fragmentación DM61A1; a la derecha: granada pa entrenamientu DM78A1.

Granada de fragmentación

editar

Les granaes de fragmentación son comunes nos exércitos. Son armes diseñaes pa esvalixar fragmentos letales na detonación. Suel tar fecha d'un material sintético duru o aceru, lo que va apurrir cierta fragmentación como fragmentos y estielles. Nes granaes modernes tán diseñaes con una fragmentación preformada. La fragmentación preformada puede tener forma esférica, cuboide, d'alambrada o d'alambrada con mozquetes. La mayoría tán diseñaes pa llanzase y españase dempués d'un periodu de tiempu o en casu d'impautu.[2]

Les granaes de fragmentación modernes, como la granada M67 de los Estaos Xuníos, tienen un radiu d'aición de 15 metros y los fragmentos pueden percorrer unos 200 metros.[23]

Granada de conmoción

editar

Trátase d'una granada diseñada pa estropiar l'oxetivu solamente cola esplosión. Estes granaes suélense clasificar como armes ofensives porque'l radiu de víctimes ye enforma menor que la distancia a la que puede ser refundiada. Nel casu de la granada Mk3A2 estauxunidense, el radiu de víctimes ye de 2 metros n'árees abiertes, pero los cachos de la granada pueden llegar a unos 200 metros.[24]

Tamién s'usó como carga de fondura alredor d'embarcaciones. Dalgunes, como la granada estauxunidense Mk40, tán diseñaes específicamente pa ser utilizaes contra buzos y hombre rana enemigos. Les esplosiones submarines maten o incapacitan al oxetivu, creando una onda de choque letal so l'agua.[25]

El Centru d'Investigación, Desenvolvimientu ya Inxeniería del Armamentu del Exércitu d'Estaos Xuníos (ARDEC, poles sos sigles n'inglés) anunció en 2016 que taben desenvolviendo una granada na que podría escoyese nel momentu del so usu la manera d'operar, si en manera de fragmentación o de conmoción, la granada táctica multipropósito ameyorada con espoleta electrónica (ET-MP, poles sos sigles n'inglés).[26]

Granada antitanque

editar

Diseñóse una gama de granaes de mano pal so usu contra vehículos acorazaos. Un exemplu bastante débil ye la bomba pegañosa británica de 1940. Diseños como la panzerwurfmine (L) alemana y les RPG-43, RPG-40, RPG-6 y RKG-3 soviétiques teníen un HEAT nun estremu y un elementu pa estabilizar el so vuelu y qu'impactara colos 90 graos necesarios por que la carga bueca fora efectiva.

Mientres la Segunda Guerra Mundial, el Reinu Xuníu usó granaes incendiaries basaes nel fósforu blancu. El modelu Nᵘ76 foi usáu pola Guardia d'Interior Británica (Brithish Home Guard) como arma antitanque. Foi producida en grandes cantidaes. N'agostu de 1941 fabricárense 6 millones.[27]

Por cuenta de les meyores nel blindaxe de los tanques, les granaes de mano antitanque xeneralmente tán consideraes obsoletas. Sicasí, fueron usaes con ciertu ésitu contra vehículos menos blindaos, los resistentes a mines y protexíos d'emboscaes (MRAP, poles sos sigles n'inglés), diseñaos pa protexese contra artefautos esplosivos improvisaos de la insurxencia irakí d'empiezos del sieglu XXI.[28]

Granada amoriadora

editar

Una granada amoriadora[29] ye un artefautu esplosivu non letal usáu pa desorientar temporalmente los sentíos d'un enemigu. Ta diseñada pa producir un rellumu de lluz cegador y un fuerte ruiu de detonación de más de 170 decibelios.[30] Foi usada per primer vegada pol Serviciu Aereu Especial del Exércitu Británicu a finales de la década de 1970.[31]

Granada sting

editar

Les granaes sting son granaes amoriadores con un diseñu basáu nel de les granaes de fragmentación. En llugar d'usar una carcasa de metal pa producir metralla, tán feches de goma dura y rellenes d'unos cien esferes de goma. Al españar, les esferes de goma y los fragmentos de la carcasa de goma de la granada se esparcen xenerando un efeutu non letal. Estos proyeutiles pueden rebotar.[32] Dalgunes tienen amás una carga de gas CS.[33]

Les granaes sting non incapacitan a la persona, de cuenta que pue ser peligrosu'l so usu contra suxetos armaos.[34] Pueden causar graves daños físicos, sobremanera los fragmentos de goma de la carcasa.[35]

Otros tipos

editar

Les granaes químiques y de gas amburen o espulsen un gas, pero nun esploten.[2] Ente estes atopen les Granada de fumu granaes de fumu y les granaes incendiaries.

El cóctel Molotov ye un artefautu improvisáu similar a la granada. Foi usáu per primer vegada na Guerra Civil pola Lexón Española na seronda de 1936 contra tanques soviéticos pela rodiada de Madrid. El nome, del ministru d'Esterior de Stalin, púnxose-y cuando s'emplegó en Finlandia en 1940.[36]

Fabricantes

editar

Ente los fabricantes tán:

Cuando s'usa una granada antipersona, l'oxetivu ye qu'esplote cuando l'oxetivu ta dientro del so radiu efectivu. La granada de fragmentación M67 tien una zona de muerte efectiva de cinco metros de radiu, ente que'l radiu inductor de baxes ye d'aproximao quince metros.[44]

Una téunica alternativa ye quitar el pasador antes de llanzar la granada, lo que dexa a la mecha quemar parcialmente y mengua el tiempu de detonación tres el so llanzamientu. Un tiempu más curtiu ye útil p'amenorgar la capacidá del enemigu de cubrir o de llanzar de vuelta la granada, y tamién puede faese pa dexar que la granada españe nel aire sobre les posiciones defensives.[45] Esta téunica ye inherentemente peligrosa (por haber un tiempu más curtiu y, poro, más cercanu a la esplosión) más complicada (unu tien d'asegurase de llanzar la granada dempués de la espera) y más variable (el tiempu de les meches varia en cada tipu de granada) polo que se desaconseya nel Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos y prohíbese nel entrenamientu.[46] A pesar d'esto, esta téunica apaez frecuentemente nes películes de Hollywood y nos videoxuegos.[47]

Les táctiques varien según el tipu d'usu. La guerra urbana, sobremanera nel ataque a árees edificaes, trai consigo un gran usu de granaes de mano: ye habitual llanzar una granada o dos antes de pasar a un sitiu (como al entrar nuna habitación o al devasar una escalera). Un batallón que lluchara nuna ciudá mientres la Segunda Guerra Mundial usaba unes 500 granaes al día.[46]

Un asuntu clave ye que la granada nun seya agarrada y llanzada de vuelta. La téunica preferida de los Marines estauxunidenses pa prevenir esto ye llanzar la granada con abonda fuercia como por que rebote y que seya malo de garrar pa ser llanzada de vuelta. Esto ye aplicable cuando quier estenase una habitación, por casu. Pa otros usos, como algamar les partes altes d'un edificiu, puede llanzase una granada.[46]

Llanzar una granada a un pisu cimeru ye peligrosu debíu al riesgu que nun lo algamar y caya de vuelta. Ye muncho más seguro llanzar una granada a pisos inferiores, polo que lo más seguro ye tomar un edificiu dende enriba en llugar de dende la base.[46] Les granaes qu'esploten nel suelu xeneralmente causen desprendimientos a pisos inferiores.[48]

La téunica preferida nes fuercies estauxunidenses cuando se va a atacar con granaes ye amosales a les fuercies aliaes, dándo-yos una conocencia visual d'esta pa evitar sollertar al enemigu del so usu.[46] Como alternativa, dase una voz d'alerta darréu dempués de llanzar la granada, glayando frag out.[46]

Delles granaes tán diseñaes pa ser llanzaes a llargues distancies. La granada modelu 24 alemana tenía un llargu mangu de madera que dexaba aumentar la distancia a la que yera llanzada nun 50%.[49]

Les granaes de conmoción tamién pueden ser usaes como esplosivos comunes, por casu pa baltadera.[46]

Referencies

editar
  1. Félix Rodríguez González (2005). Diccionariu de terminoloxía y xíriga militar. Verbum. Institutu Alicantín de Cultura Juan Gil-Albert, páx. 137. ISBN 84-7962-334-9.
  2. 2,0 2,1 2,2 . Britannica.com. Consultáu'l 5 de xineru de 2017.
  3. Hugh Chisholm (1911). Grenade, 11ª 12, Cambridge University Press, páx. 578.
  4. (1734) Diccionariu de la llingua castellana 4. Real Academia Española, páx. 71-72.
  5. 5,0 5,1 5,2 Robert James Forbes (1993). Studies in Ancient Technology. Leiden, páx. 107. ISBN 978-90-04-00621-8.
  6. Joseph Needham: Science and civilization in China: Vol. 5; Part 6: Chemistry and chemical technology; Military technology: missiles and sieges, Cambridge University Press 1994, ISBN 0-521-32727-X
  7. Needham, 1994, p. 264.
  8. César Cantú (1866). Historia universal. Llibru XIII. La cayida del Imperiu d'oriente 9. Madrid: Gaspar y Roig, páx. 269-282.
  9. Needham, 1994, p. 179.
  10. 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 José Luis simón García, Alberto J. Lorrio Alvarado, María Dolores Sánchez de Prau y Teresa Moneo Rodríguez (2017). «Armamentu de sitiu nel castiellu de Chinchilla (Albacete) mientres la Guerra de la Independencia: artillería y granaes de mano». Gladius. Estudios sobre armes antigües, arte militar y vida cultural n'oriente y occidente (XXXVII):  p. 171-206.  ISSN 0436-029X
  11. Andreas Franzkowiak Chris Wenzel (2016). «Explosives aus der Tiefgarage. Ein außergewöhnlicher Keramikgranatenfund aus Ingolstadt». Sammelblatt des historischen Vereins Ingolstadt 125:  p. 95–110.  ISSN 1619-6074
  12. 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 «Les tropes franceses. Los granaderos». Selmanariu pintorescu español:  p. 180-182. abril-avientu de 1837. 
  13. Luis Alberto Sánchez (1968). Un suramericanu en Norteamérica: ellos y nós. Universidá Nacional Mayor de San Marcos, páx. 159.
  14. David Fraser (1998). The Grenadier Guards. Londres: Osprey Publishing, páx. 4. ISBN 0-85045-284-8.
  15. «Branch notes (Northamptonshire)» páx. 108. The Grenadier Gazette (2014). Consultáu'l 9 de setiembre de 2016.
  16. (1853) Encilopedia moderna. Diccionariu universal de lliteratura, ciencies, artes, agricultura, industria y comerciu 21. Madrid: Mellado, páx. 873-874.
  17. Cecil Headlam (1933). America and West Indies: January 1719. British History Online. Londres: His Majesty's Stationery Office, páx. 1–21. Consultáu'l 28 de xunetu de 2017.
  18. «The National Archives, records of the UK government». Letters of Hibbert, Hugh Robert, 1828–1895, Colonel, ref. DHB/57 (14 de xunu de 1855). Archiváu dende l'orixinal, el 2007-09-27. Consultáu'l 9 d'agostu de 2006.
  19. 19,0 19,1 19,2 19,3 Anthony Saunders (2012). Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare. A&C Black, páx. 25–40.
  20. Anthony Saunders (1999). «Weapons of the Trench War». Sutton Publishing:  p. 2. ISBN 0-7509-1818-7. 
  21. (xineru de 1919) How the Modern Grenadier is Armed. Popular Science, páx. 14. Consultáu'l 5 de xineru de 2017.
  22. Cornélis de Witt Willcox y Edwin Roy Stuart. The International Military Digest Annual, páx. 236.
  23. «M67 fragmentation hand grenade». Fas.org. Consultáu'l 5 de xineru de 2017.
  24. «USACAC.Army». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-09-26. Consultáu'l 26 de setiembre de 2012.
  25. Kevin Dockery (1997). Special Warfare Special Weapons. Chicago: Emperor's Press, páx. 188. ISBN 1-883-47600-3.
  26. «US Army builds 'ambidextrous' grenade». BBC News (20 de setiembre de 2016). Consultáu'l 20 de setiembre 2016.
  27. «WO185/23». Nationalarchives.gov.uk. Consultáu'l 5 de xineru de 2017.
  28. Jeff Schogol (20 d'ochobre de 2009). . Stars and Stripes (newspaper).
  29. Drugs raid recovers tonnes of cocaine and marijuana in Chile. 3 de setiembre de 2014. http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/southamerica/chile/11072826/Drugs-raid-recovers-tonnes-of-cocaine-and-marijuana-in-Chile.html. 
  30. «Measurement of Exposure to Impulsive Noise at Indoor and Outdoor Firing Ranges during Tactical Training Exercises». CDC. Consultáu'l 25 d'agostu de 2013.
  31. «SAS - Weapons - Flash Bang | Stun Grenade». Eliteukforces.info. Consultáu'l 29 de mayu de 2013.
  32. «Stingball Grenade Evaluation». Law Enforcement Executive Forum páxs. 83–4 (2012).
  33. «Limited Effects Weapons Study: Catalog of Currently Available Weapons and Devices». United States Department of Defense páx. 53 (66) (25 d'ochobre de 1995).
  34. (20 d'abril de 2012) SAS Ultimate Guide to Combat. Osprey Publishing, páx. 51.
  35. «Stingball Grenade Evaluation» páx. 88. Law Enforcement Executive Forum.
  36. Pablo Martín Sánchez (14 de marzu de 2011). . Revista Rinconete. Centru Virtual Cervantes.
  37. «Baiano». Difesa.it. Consultáu'l 5 de xineru de 2017.
  38. «Defense & Security Intelligence & Analysis: IHS Jane's | IHS». Janes.com. Consultáu'l 5 de xineru de 2017.
  39. «Mecar hand grenades». Mecar.be. Archiváu dende l'orixinal, el 2021-07-28. Consultáu'l 5 de xineru de 2017.
  40. «Rheinmetall Defence». Archiváu dende l'orixinal, el 2010-10-11. Consultáu'l 9 d'ochobre de 2010.
  41. «Ruag». Archiváu dende l'orixinal, el 2010-05-14. Consultáu'l 9 d'ochobre de 2010.
  42. «Nammo AS – Hand grenades». Nammo. Archiváu dende l'orixinal, el 2018-12-29. Consultáu'l 3 de setiembre de 2016.
  43. «Alhambra Hand Grenade». instalaza.com. Consultáu'l 2 d'ochobre de 2017.
  44. United States Army Field Manual 3–23.30, Grenades and Pyrotechnic Signals Archiváu 2007-12-01 en Wayback Machine (revisión de 2005), páxines 1-6
  45. United States Army Field Manual 3–23.30, Grenades and Pyrotechnic Signals Archiváu 2007-12-01 en Wayback Machine (revisión de 2005), páxines 3–11 a 3–12
  46. 46,0 46,1 46,2 46,3 46,4 46,5 46,6 U.S. Marine Corps. «Military Operations on Urbanized Terrain (MOUT)». Marine Corps Warfighting Publication (MCWP) (Department of the Navy) (3–35.3):  páxs. A23–A27 (176–179). http://www.globalsecurity.org/military/library/policy/usmc/mcwp/3-35-3/mcwp3-35-3_undated.pdf. 
  47. [1]
  48. U.S. Marine Corps. «Military Operations on Urbanized Terrain (MOUT)». Marine Corps Warfighting Publication (MCWP) (Department of the Navy) (3–35.3):  p. B-25 (255). http://www.globalsecurity.org/military/library/policy/usmc/mcwp/3-35-3/mcwp3-35-3_undated.pdf. 
  49. The Discovery Channel: "Weaponology: Episode 10: Frags, Pineapples, and RPG's", 2007.

Ver tamién

editar

Enllaces esternos

editar