Wikipedia

Guerra civil centroamericana

La Guerra Civil Centroamericana, foi una conflagración militar que s'empecipió n'ochobre de 1826, cuando'l presidente de la República Federal de Centro América, Manuel José Arce eslleió'l Congresu y el Senáu de Centroamérica asesoráu polos líderes del Clan Aycinena ya intentó establecer un sistema unitariu aliándose colos conservadores guatemalianos. Ante esta situación, quedar ensin el sofitu del so partíu, el lliberal.[1] D'esta guerra civil na rexón remaneció la figura dominante del xeneral lliberal hondureñu Francisco Morazán.

Guerra civil centroamericana
Fecha ochobre 1826 → 1829
Llugar Centroamérica
Causes Golpe d'Estáu n'Hondures de 1827, golpe d'estáu de Morazán n'Hondures, ya invasiones a El Salvador y Guatemala.
Resultáu Victoria decisiva del Exércitu Proteutor de la Llei
Partes engarraes
Exércitu Aliáu Proteutor de la Llei
Hondures		 El Salvador
Guatemala
Figures polítiques
Francisco Morazán
Manuel José Arce		 Dionisio de Herrera
José Justo Milla
Mariano Prau
José Domingo Estrada
Mariano de Aycinena y Piñol
[editar datos en Wikidata]
Guerra civil centroamericana
En 1827 el presidente federal Manuel José Arce y Fagoaga aliar al partíu conservador traicionando a los lliberales ya invadió Honduras y El Salvador, favoreciendo asina la guerra civil.[1]
Mariano de Aycinena y Piñol. Líder del Clan Aycinena y principal figura de los conservadores guatemalianos. Tres la so alianza con Arce, foi nomáu por ésti como gobernador de Guatemala.
Xeneral hondureñu Francisco Morazán, líder y caudiellu lliberal que resultó'l gran benefiado al terminar la guerra civil en 1829, pos foi nomáu presidente de la Federación.
Ficheru:Jose Xusto Milla.JPG
José Justo Milla. Militar hondureñu unviáu por Arce a invadir Honduras y El Salvador, empecipiando asina les hostilidaes na guerra civil.

Golpe d'estáu n'Hondures de 1827

editar
Artículu principal: Golpe d'Estáu n'Hondures de 1827

Dionisio de Herrera foi nomáu Xefe d'Estáu d'Hondures na Asamblea Constituyente del 16 de setiembre de 1824, según Constitución del Estáu d'Hondures de 1825 el so mandatu concluiria el 16 de setiembre de 1827. Arce ordeno un golpe d'estáu en contra de Dionisio de Herrera perpetáu pol so exviceJefe d'estáu José Justo Milla.

El 4 d'abril de 1827 el Xeneral Milla preparar pal ataque a la ciudá, mientres el Xeneral Francisco Morazán dirixía les tropes de defensa de la ciudá sitiada. Milla ordenó la meyora y, ensin tregua, enfrentar a les tropes hondureñes so un intensu fueu. La guerra terminó cola victoria de Milla, quien dio en amburar la capital. El presidente Dionisio Herrera foi fechu prisioneru'l 9 de mayu, capítuló el 10 de mayu de 1827, y foi unviáu a Guatemala. José Justo Milla tomó'l control de la xefatura; mientres el Xeneral Morazán llogra salir de la capital xunto a los oficiales Coronel Remigio Díaz y Coronel José Antonio Márquez, llegando a Tegucigalpa, allá refuérzase con 300 homes y les sos intenciones son tornar al Valle de Comayagua, pero al altor de la Villa de San Antonio, ye atacáu por una tropa d'avanzada al mandu del Coronel Hernández y el Capitán Rosa Medina; Morazán, toma posición defensiva na facienda “La Maradiaga” entrando en combate nuevamente'l 29 d'abril, El Coronel Hernández y les sos fuercies invasores son vencíes. Morazán vuelve a Tegucigalpa a reforzase más.

Francisco Morazán, con un salvoconducto llega hasta Choluteca, al sur d'Hondures, allá axúntase cola so familia en Ojojona y ye fechu prisioneru pol Comandante d'Armes de Tegucigalpa saliendo so fianza unos 23 díes dempués y obligáu a retirase a El Salvador un 28 de xunetu de 1827, darréu treslládase a León, en Nicaragua el 15 de setiembre de 1827 onde'l so amigu'l Xeneral José Anacleto Ordóñez conocíu como "Cleto" Ordóñez, apúrre-y 135 homes, depués amiéstense-y soldaos salvadoreños al mandu del Coronel José Zepeda.

Batalla de la Trinidá

editar
Artículu principal: Batalla de La Trinidá

Nel mes d'ochobre de 1827, Morazán al mandu de les fuercies aliaes llogra introducise hasta Choluteca onde-y espera'l Coronel José Antonio Márquez con una división d'homes pa xunise a la "causa llibertadora", la primer llocalidá hondureña qu'apuerten ye San Antonio de Texiguat que tamién s'ufierta en sofitu con armes y homes.

El Xeneral José Justo Milla afayó la presencia del Xeneral Francisco Morazán nel sur d'Hondures, rápido treslladóse coles sos tropes a Tegucigalpa, onde estableció'l so cuartel xeneral de mandu; pela so parte, Morazán dirixir a la llocalidá de Sabanagrande pa preparar a un combate decisivu nel “Valle de la Trinidá”.

A les 9 de la mañana del 11 de payares de 1827, el primer movimientu de maniobres realizar el Coronel Ramón Pacheco, al mandu del so destacamentu asitiar pa defender l'Avenida que conduz de Ojojona escontra'l Valle de la Trinidá.

El Coronel Remigio Díaz, al mandu d'un destacamentu de 150 homes muévese siguiendo la vera d'una quebrada “Sicatacaro”, aldu noroeste, de Ojojona al Valle la Trinidá y ataca a la retaguardia enemiga.

El Xeneral Morazán xunto al Coronel Román Valladares al mandu d'otru destacamentu de la Fuercia Aliada arrodien el cuetu “Caranguije” y ataquen el lladral derechu de les Fuercies Federales.

El combate intensificar por espaciu de cinco hores, a les 15.00 hores (3:00 pm) les tropes federales de Milla fueron entartallaes polos homes al mandu del Xeneral Francisco Morazán. Vencíu'l Xeneral José Justo Milla y dalgunos de los sos oficiales que sobrevivieron fuxeron del campu de batalla, dexando documentos, bagules y otros pertrechos.

Pela so parte la fuercia reservista aliada al mandu del Coronel José María Gutíerrez Osejo y el Capitán Francisco Ferrera, nun-yos foi posible entrar n'aición.

Tres esta victoria, Morazán coló a Tegucigalpa a tomala'l 12 de payares y el 26 d'esi mesmu mes llega a la capital Comayagua onde fixo la so entrada triunfal y ocupó la xefatura del Estáu d'Hondures la cual presidía interinamente el señor Miguel Eusebio Bustamante. Morazan lluchó na Batalla de La Trinidá venciendo a Milla ya instalo un nuevu gobiernu.

Guerra civil de 1827 n'El Salvador

editar

Dempués de la so victoria en 'La Trinidá', Morazán surdió como'l líder del movimientu lliberal y aportó a reconocíu poles sos habilidá militares en toa América Central. Por estes razones, Morazán recibió llamaos d'ayuda de los lliberales n'El Salvador. Al igual que n'Hondures, los salvadoreños oponer a los nuevos congresistes y otros funcionarios del gobiernu escoyíos pol decretu emitíu'l 10 d'ochobre de 1826.

Los salvadoreños esixeron la restitución de los antiguos líderes políticos, pero'l presidente Manuel Arce argumentó qu'esta midida yera necesaria pa restablecer l'orde constitucional.

En marzu de 1827 el gobiernu d'El Salvador respondió pola fuercia militar. Tropes salvadoreñes colaron con camín de Guatemala col enfotu de tomase la capital de la República y baxar de la siella al presidente.[2] Pero'l mesmu presidente Arce tomó'l mandu de les sos tropes federales y ganó a los salvadoreños na madrugada del 23 de marzu en Arrazola. La división salvadoriana esvalixóse y los xefes fuxeron. El campu quedó semáu de cadabres, prisioneros, armes, municiones y equipaxe.

Depués d'estos sucesos, el presidente Arce ordenó a dos mil tropes federales al mandu del xeneral Manuel de Arzú pa ocupar El Salvador,[2] eventu que marcó l'entamu de la guerra civil. Mentanto n'Hondures, Francisco Morazán aceptó'l desafíu propuestu polos salvadoreños; apurrió-y el mandu a Diego Vigil como nuevu xefe d'Estáu d'Hondures y foise a Texiguat, onde se preparar y entamó les sos tropes con mires a la campaña militar salvadoriana.[1]

N'abril de 1828, Morazán dirixir a El Salvador con una fuercia de mil cuatrocientos homes. Esti grupu de militantes, conocíos como'l "Exércitu Proteutor de la Llei", componer de pequeños grupos d'hondureños, nicaragüenses y salvadoreños qu'apurrieron les sos propies ferramientes de guerra, otros col sofitu de los indios que sirvíen como infantería. Dellos voluntarios siguíen los sos convencimientos lliberales, otros trabayaben pa un líder políticu, otros a cencielles esperaben llograr daqué en torna polos sos esfuerciu dempués de terminada la guerra. Esta foi la combinación de fuercies que se xunieron a Morazán na so llucha contra les tropes federales.[3]

Ente que l'exércitu salvadoreñu enfrentar a les fuercies federales en San Salvador, Morazán asítiase na parte oriental del estáu. El 6 de xunetu, Morazán ganó a les tropes el coronel Vicente Domínguez na facienda El Gualcho. Nes sos memories, Morazán describe la batalla de la siguiente manera:[2]

A les 12 de la nueche entamé la mio marcha con esti oxetu, pero l'agua nun me dexó doblar la xornada, y vi obligáu a aguardar, na Facienda de Gualcho, qu'ameyorara'l tiempu… A los trés de la mañana, que l'agua cesó, fixi asitiar dos compañíes de cazadores nel altor qu'apodera la facienda, escontra la esquierda… A los cinco supi la posición qu'ésti (l'enemigu) ocupaba.. Nun podía yo recular nestes circunstancies… Nun yera yá posible siguir la marcha, ensin grave peligru, por una inmensa llanura y a presencia mesma de los contrarios. Menos podía defendeme na facienda, asitiáu so un altor de más de 200 pies qu'en forma de semicírculu apodera a tiru de pistola'l principal edificiu, cortáu pel estremu opuestu con un ríu inaccesible que lu sirve de foso. Foi, pos, necesariu aceptar la batalla con toles ventayes qu'algamara l'enemigu… fixi avanzar a los cazadores sobre l'enemigu pa detener el so movimientu, porque, conociendo criticar de la mio posición, colaba sobre estos a pasu d'ataque. Mentanto xubía la fuercia por una sienda pendiente y estrecha, rompióse'l fueu a mediu tiru de fusil, que depués se fixo xeneral. Pero 175 soldaos bisoños fixeron impotentes per un cuartu d'hora los repitíos ataques de tol gruesu del enemigu… L'entusiasmu que produció en tolos soldaos l'heroísmu d'estos valientes hondureños, entepasó al númberu de los contrarios. Cuando l'aición fíxose xeneral per dambes partes, foi obligada a recular la nuesa ala derecha. Y ocupada l'artillería llixero que lo sofitaba; pero la reserva, obrando entós per aquel llau, restableció la nuesa llinia, repunxo l'artillería y decidió l'aición, arollando parte del centru y tol lladral esquierdu, qu'abasnaron, na so fuga, al restu del enemigu, esvalixándose dempués na llanura… Los salvadoreños auxiliares, qu'embrivieron la so marcha al ruiu de l'aición, col deséu de tomar nella, llegaron a tiempu d'escorrer a los esvalixaos…

Morazán caltúvose engarrando alredor de San Miguel, ganando a cada pelotón unviáu pol xeneral Arzú dende San Salvador.[3] Esto motivó a Arzú a dexar al coronel Montúfar al cargu de San Salvador y a ocupase personalmente de Morazán. Cuando'l caudiellu lliberal diose cuenta de los movimientos de Arzú salió camín d'Hondures a reclutar más tropes. El 20 de setiembre, el xeneral Arzú taba cerca del ríu Lempa con quinientos homes en busca de Morazán, cuando s'enteró de que les sos fuercies habíen capitulado en Mexicanos y San Salvador.

Mentanto, Morazán tornó a El Salvador con un exércitu respetable. El xeneral Arzú asonsañando enfermedá fuxó de regresu a Guatemala, dexando les sos tropes sol mandu del teniente coronel Antonio de Aycinena. El coronel y les sos tropes colaben con camín de territoriu hondureñu, cuando fueron interceptaos polos homes de Morazán en San Antonio. El 9 d'ochobre Aycinena viose obligáu a rindise.[2] Cola capitulación de San Antonio, El Salvador quedó finalmente llibre de tropes federales. El 23 d'ochobre, el xeneral Morazán fixo la so entrada triunfal na plaza de San Salvador. Unos díes más tarde, coló en Ahuachapán, pa entamar l'exércitu con mires a retirar a los conservadores aristócrata y eclesiásticu del poder nel territoriu guatemalianu y enllantar un orde constitucional allegáu a la Federación Centroamericana que los lliberales naguaben.[4]

El 20 d'ochobre de 1828, cuando la guerra civil taba nel so apoxéu, el gobiernu de Aycinena nomó Ministru de la Guerra, col grau de coronel, a Antonio José de Irisarri por que restableciera la disciplina nes files del exércitu guatemalianu.[5] Ganáu l'exércitu guatemalianu poles fuercies invasores del xeneral hondureñu Francisco Morazán, Irisarri foi fechu prisioneru y solo salvóse de morrer cuando un soldáu abogó pola so persona; foi unviáu a cuerpu hasta San Salvador arreyáu de brazos, onde permaneció presu per nueve meses.[6]

Al enterase d'estos fechos, el gobernador conservador de Guatemala Mariano de Aycinena y Piñol, -líder de la élite conservadora conocida como Clan Aycinena[7]- trató d'axustar con Morazán, pero como ésti taba decidíu a acabar cola hexemonía de los aristócrates y eclesiásticos guatemalianos, nun aceptó nengún tratu. Aycinena, al ver que nun consiguía una solución pacífica, escribió a los sos conciudadanos:

COMPATRIOTES:

Col mayor sentimientu, veo na necesidá d'anunciavos: que tolos esfuercios del supremu gobiernu nacional, y de les autoridaes del Estáu, pol reestablecimientu de la paz, fueron inútiles: los que lleven la voz y apoderáronse del mandu en S. Salvador, tienen interés n'enllargar la guerra; porque ella sirve á los sos mires personales, ya impórtalos bien pocu la suerte de los pueblos.

Aspirando á la dominación de tola república, y al aumentu de la so propia fortuna, quieren tiñir de sangre ésti suelu privilexáu, y destruyir toles fontes de la riqueza de la nación y del propietariu particular.

Si nun fueren estos los principios de la so conducta, yá volveríen á partir la tranquilidá de qu'antes gociara: yá convendríen en dalgún de tantos trataos de paz que se-yos propunxeron, casi toos ventaxosos pa ellos mesmos; pero refugar, porque de nada cúriense menos que del bien xeneral.
—Mariano de Aycinena y Piñol
Gobernador del Estáu de Guatemala
Manifiestu del Xefe d'Estáu a los pueblos
27 d'ochobre de 1828[8]

Batalles en Guatemala

editar
Ver tamién: Clan Aycinena y Mariano de Aycinena y Piñol
 
Mapa de Guatemala mientres la guerra civil de 1829. Reparar les fronteres non delimitidas con Méxicu en Yucatán y Chiapas.[9]
 
Parque Central de la ciudá d'Antigua Guatemala mientres la guerra civil de 1829. Reparar que l'antiguu Palaciu de la Capitanía Xeneral taba destruyíu y que les sos columnes abellugárense nes construcciones provisionales que se reparen nel grabáu.

En Ahuachapán, Morazán fixo tolo posible pa entamar un exércitu numberosu. Solicitó al gobiernu d'El Salvador que-y apurriera 4000 homes, pero tuvo que conformase con 2000. Cuando taba en condiciones d'actuar a principios de 1829, unvió una división al mandu del coronel Juan Prem pa entrar en territoriu guatemalianu y tomar el control de Chiquimula. La orde foi llevada a cabu por Prem a pesar de la resistencia ufiertada pol enemigu. Poco dempués, Morazán movió una pequeña fuercia cerca de la Ciudá de Guatemala pa forzar al enemigu salir de les sos trincheres y causar la deserción de les sos tropes. Mentanto, el coronel Vicente Domínguez, que saliera de la ciudá de Guatemala con seiscientos soldaos d'infantería p'atacar a Prem, enterar de la pequeña fuercia que taba cerca de Guatemala; entós Domínguez camudó los sos planes y foise detrás d'esa pequeña tropa. Esta oportunidá foi aprovechada por Prem quien se treslladó de Zacapa y depués atacó a les fuercies de Domínguez, ganándolos el 15 de xineru de 1829. Depués d'esos fechos Morazán ordenólu a Prem que siguiera la so marcha colos mil cuatrocientos homes sol so mandu y ocupara el puestu de San José Pinula, cerca de la capital guatemaliana.[2][10]

Mentanto, el pueblu d'Antigua Guatemala entamar contra'l gobiernu conservador de Aycinena en Guatemala y punxo al departamentu de Sacatepéquez so la proteición del xeneral Morazán lo qu'entainó la invasión de Morazán a Guatemala col so Exércitu Proteutor de la Llei. L'hondureñu asitió a los sos homes nel pueblu de San José Pinula, cerca de la Ciudá de Guatemala. Les operaciones militares na capital empezaron con pequeñes escaramuzas en frente de les fortificaciones del gobiernu. El 15 de febreru una de les mayores divisiones de Morazán, sol mandu de Cayetano de la Cerda, foi ganada en Mixco poles tropes federales.[11] Por cuenta de esta derrota Morazán llevantó l'asediu de la ciudá y concentró les sos fuercies na Antigua. Una división de tropes federales siguiérenlu dende la capital sol mandu del coronel Pacheco, en direición a Sumpango en Sacatepéquez y El Tejar en Chimaltenango col propósitu d'atacalo n'Antigua. Pero Pacheco estendió les sos fuercies, dexando a dalgunos d'ellos en Sumpango. Cuando llegó a San Miguelito el 6 de marzu, con un exércitu más pequeñu, foi ganáu pol xeneral Morazán,[11] lo que llevantó una vegada más la moral de los homes de caudiellu lliberal.[2]

Dempués de la victoria de San Miguelito, l'exércitu de Morazán aumentó cuando voluntarios guatemalianos xunir a les sos files. El 15 de marzu, cuando Morazán y el so exércitu taben en camín d'ocupar les sos posiciones anteriores, foi interceptáu poles tropes federales del coronel Prau nel ranchu de Les Llamargues. Morazán, con una posición cimera, entartalló al exércitu de Prau. El campu de batalla quedó semáu de cadabres, y los aliaos tomaron numberosos prisioneros y prindaron un considerable númberu d'armes. Darréu, Morazán movilizar a recuperar les sos antigües posiciones en San José Pinula y El Aceituno, y pone-y nuevamente sitiu a la ciudá de Guatemala.[2] El xeneral Verveer -ministru plenipotenciario del rei de los Países Baxos ante la Federación de Centroamérica y quien s'atopaba na rexón p'axustar la construcción d'una canal interoceánico en Nicaragua por orde del rei de Bélxica y Holanda-[12] intentó mediar ente'l Gobiernu del Estáu y Morazán, pero nun pudieron llegar a un alcuerdu. Les operaciones militares siguieron con gran ésitu pal exércitu aliáu.

Pa preparar la defensa de la ciudá, amenazada poles tropes de Morazán, Aycinena ordenó'l 18 de marzu de 1829 que s'aplicara la pena de muerte a tou aquel qu'ayudara al enemigu, fixo una proclama na qu'invocaba la defensa de la santidá de los altares y emitió una disposición llegal, pola que los líderes lliberales Pedro Molina Mazariegos, el fíu d'ésti, Esteban Molina, Antonio Rivera Cabezas y los militares Cleto Ordoñez, Nicolás Raoul y Isidoro Saget fueron declaraos enemigos de la patria y quedaron en calidá de proscritos.[13] Pero seya comoquier foi derrotáu.

El 12 d'abril, el xefe d'Estáu de Guatemala, Mariano de Aycinena y Piñol, capituló y a otru día a la Plaza Central foi ocupada poles tropes de Morazán. Darréu dempués el presidente Arce, Mariano Aycinena, Mariano Beltranena, y tolos funcionarios que tuvieren dalgún papel na guerra, fueron unviaos a prisión. Dempués d'estos acontecimientos, el xeneral Morazán dirixó Centro América por trés meses hasta'l 26 de xunu de 1829 hasta que'l congresu designó al senador Juan Barrundia como presidente de Centro América dende'l 25 de xunu de 1829.[10] Morazán espulsó a Aycinena y Piñol, aristócrata conservador guatemalianu, y a la mayoría de los miembros del Clan Aycinena qu'ésti dirixía, xunto colos sos aliaos, los miembros de les principales órdenes regulares y cleru mayor de la Ilesia Católica.[14] Non contentu cola espulsión, Les confiscó tolos sos bienes los qu'utilizó nos siguientes años pa financiar les sos costoses campañes militares.[14]

El 4 de xunu de 1829 el gobiernu de Morazán expedió una llei pola que se-y imponía la pena de muerte a tolos miembros del Clan Aycinena que participaren nel gobiernu conservador de Guatemala —incluyendo a Irisarri— previu que devolvieron al erariu los sueldos de los sos trés años de trabayu y la confiscación de tolos sos bienes.[15] Irisarri llogró escapar de la cárcel salvadoriana los 7 de xineru de 1830 y embarcóse en Acajutla escontra Guayaquil, n'Ecuador, onde s'abelluga.[16]


Ver tamién

editar

Referencies

editar
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Arce, 1830.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 Morazán, 1942, p. 4-55.
  3. ↑ 3,0 3,1 hondura.com (ed.): «Francisco Morazán» (2008). Archiváu dende l'orixinal, el 2012-08-05. Consultáu'l 1 d'abril de 2010.
  4. ↑ González Davison, 2008, p. 4-24.
  5. ↑ Batres Jáuregui, 1896, páxs. 183-184.
  6. ↑ Batres Jáuregui, 1896, páxs. 184-185.
  7. ↑ González Davison, 2008, p. 428.
  8. ↑ Aycinena y Piñol, 1828, p. 1.
  9. ↑ Stephens y Catherwood, 1854, p. 1.
  10. ↑ 10,0 10,1 Reyes, 1885, p. 283-287.
  11. ↑ 11,0 11,1 Baronesa de Wilson, 1888, p. 31-34.
  12. ↑ Dunlop, 2013, p. 34-35.
  13. ↑ Asociación d'Amigos del País, 2004.
  14. ↑ 14,0 14,1 González Davison, 2008, p. 4-15.
  15. ↑ Batres Jáuregui, 1896, p. 185.
  16. ↑ Batres Jáuregui, 1896, p. 187.

Bibliografía

editar

Notes

editar






Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Guerra_civil_centroamericana&oldid=4252496»