Wikipedia

Idioma prekmuro

L'idioma prekmuro o viendo (denominación autóctona: prekmürščina o prekmürski jezik; eslovenu estándar: prekmurščina; húngaru: vend nyelv) ye una variedá llingüística eslava falada mayoritariamente nel suroeste de Hungría, cerca de la ciudá de Szentgotthárd, considerada un dialeutu arcaicu del eslovenu, pero con lliteratura y tradiciones propies. Ye falada por unos 80 mil persones alredor del mundu; fora de la so rexón autóctona, sobremanera en Austria, Estaos Xuníos y Canadá.

Prekmuro
'Prekmürščina, Prekmürski jezik, Prekmurščina'
Faláu en  Eslovenia, Prekmurje y partes de
Bandera de Austria Austria
Bandera d'Hungría Hungría
Rexón Centroeuropa
Falantes 80 mil
Familia Indoeuropéu

  Eslavu
    Eslavu meridional
      Esl. suroccidental
        Eslovénico
          prekmuro

Alfabetu llatín
Estatus oficial
Oficial en Nengún país
Reguláu por Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1 nengún
ISO 639-2
ISO 639-3

El prekmuro ye l'área ocre/mariella asitiada más a la derecha.

L'alfabetu prekmuro

editar

L'abecedariu prekmuro consta de les siguientes 32 lletres:

Minúscules

á

b c č d

é

ê f g h i j k l m n nj

ô

ö p r s š t tj

ü

v z ž
Mayúscules

Á

B C Č D

É

Ê F G H

J

K L M N Nj

Ô

Ö P R S Š T Tj

Ü

V Z Ž
Soníu n'AFI [a] [aː] [b] [ʦ] [ʧ] [d] [y] [yː] [ej] o [æ] [f] [g] [h] [i], [iː] [j] [k] [l] [m] [n] [ɳ] [o], [oː] [ow] [ø] [p] [r] [s] [ʃ] [t] [c] [o], [oː] [y] [v], [f] [z] [ʒ]

Historia

editar
 
«Mali katechismus», el primer llibru impresu en prekmuro.

El antecesores de los eslovenos d'Hungría y de Prekmurje asitiaron en Panonia nel sieglu VI, formando un grupu amás de los carantanianos. Dempués de la conquista húngara de la patria natal, munchos de los eslovenos panonios asimiláronse o se fueron del país. La rexón al llau del Mura yera más zarrada, onde pudo caltenese una pequeña comunidá eslovena. La evolución peculiar d'esta variedá débese precisamente al aislamientu de la rexón, les sos hablentes caltuvieron, sicasí, la so identidá eslovena, yá que dende siempres se consideraron eslovenos (slovénge, slovenci) a sigo mesmos. Nel sieglu XVI recibíen científicamente el nome de vándalos, yá que nesa dómina la ciencia considerar descendientes de los vándalos, y eso esplícase por que la so denominación alemana, Wendisch, paezse enforma a la pallabra pa designar a los vándalos. En 1587, en Lendava publicar en llatín un llibru tituláu Axenda Vandalica, y dempués les fontes llatines mentaben el prekmuro como lingua Vandalica. Los evanxélicos empezaron nesti mesmu sieglu enseñar en prekmuro nes escueles, según empezaron a nacer cantares llitúrxicos, notes escolares nesti idioma. En 1777 tolos pueblos eslovenos quedaron subordinaos al Episcopáu de Szombathely nes provincies Vas y Zala, dende entós la rexón llamábase Vendvidék n'húngaru ('Campu Prekmuro', n'eslovenu: Slovenska krajina), según los sos habitantes recibieron el nome de vend a partir del xentiliciu alemán Wendisch.

En 1715, el sacerdote evanxélicu Francisco Temlin publicó en Saxonia el primer llibru prekmuro, tituláu Mali katechismus ('Pequeñu catequismo'). István Küzmics (1723-1779) tradució los cuatros evanxelios luteranos, que seríen la base principal del llinguaxe lliterariu. L'obispu católicu de Szombathely, János Szily (1735–1799) quería fomentar les escueles de Vendvidék, por eso sofitaba a Miklós Küzmics (1737–1804) por que él tamién publicara llibros. Col nome de Küzmics Szvéti evangyeliomi tradució los cuatro evanxelios, amás de redactar un llibru d'oraciones y unu d'abecedariu, ellaborando asina'l prekmuro estándar. Dempués de Küzmics siguía la formación de la llingua lliteraria. A pesar de que los políticos húngaros nun queríen que'l prekmuro fora consideráu namái un dialeutu del eslovenu, les clases altes de Vendvidék cuntaben que la xente d'esa rexón yera verdaderamente eslovena, pero d'un llinguaxe distintu. El prekmuro foi un enllaz importante na vida de la nación eslovena, por eso les clases cultes de Prekmurje siguieron ellaborando y curiando la llingua estándar hasta pasáu l'añu 1919, que yá non s'usaba nes escueles, pero sí nos templos, na prensa y na comunicación familiar. Dempués de 1945, na Yugoslavia comunista, el prekmuro usábase namái como llingua familiar.

Carauterístiques llingüístiques

editar
 
Monumentu de la llingua prekmura.

Ente'l prekmuro y l'eslovenu estándar sigue habiendo notables diferencies. Amás del so vocabulariu, tien una pronunciación peculiar, y tamién esisten diferencies na flexón.

Eslovenu Prekmuro Español
moč jákost fuercia
koruza kukarca maíz
malina kopüšnice, malinja artimora
sokol sákal ferre
skupaj vküper xuntu(s)
narediti réditi faer
madžar vogrin húngaru
püstina pandorial
ženitovanje gostüvanje boda


N'eslovenu pa la preposición 'en' conócense namái v y na, ente qu'en prekmuro úsase v, vu y na (cabo añader qu'esa v n'eslovenu pronúnciase [o], pero en prekmuro realízase como [f], formando unidá fonolóxica cola pallabra que la sigue).

En prekmuro tamién esisten los trés númberos gramaticales, pero con formes distintes. Veamos como exemplu los pronomes personales:

  • Eslovenu:
    • singular: jaz, ti, on/ona ('yo, tu, él/ella');
    • dual: midva/midve, vidva/vidve, onadva/onidve ('nós/-as dos, vós/-as dos, ellos/-as dos');
    • plural: el mio/me, vi/ve, oni/one ('nós/-as, vós/-as, ellos/-as').
  • Prekmuro:
    • singular: jas, tij, on/ona;
    • dual: müva, vüva, njüva;
    • plural: mij, vij, oni.

Les formes flexivas coinciden, en delles vegaes, coles correspondientes del croata. Por casu, 'n'Hungría' en prekmuro dizse v Vogrskoj, en croata: o Mađarskoj y n'eslovenu: na Madžarskem.

Eslovenu Prekmuro Croata Español
nin res nej istino nje istino nun ye ciertu
deklica divojka djevojka neña
slovar rejčnik riječnik diccionariu


Puesto que los Prekmuros vivíen mientres sieglos en territoriu húngaru, yeren abiertos escontra Croacia, entós tamién so dominiu húngaru. Los eslovenos de Zala pertenecieron a la vixilancia del obispu de Zagreb hasta 1777, y munchos profesores y eclesiásticos prekmuros, tamién los evanxélicos, estudiaron en Croacia. El Padre nuesu prekmuro tamién ta basáu na versión croata, cola conxunción i ('y') idéntica a la croata.

Eslovenu Prekmuro Croata Español
Očy naš, ki si v nebesih,
posvečeno bodi tvoje ime,
pridi k nam tvoje kraljestvo,
zgodi se tvoja volja
kakor v nebesih tako na zemlji.
Daj nam danes naš vsakdanji kruh
in odpusti nam našy dolge,
kakor tudi el mio odpuščamu svojim dolžnikom,
in ne vpelji nas v skušnjavo,
temveč reši nas hudega. Amen.
 Oča naš, ki si vu nebésaj!
Svéti se Ime tovje.
Pridi králestvo tvoje.
Bojdi vola tvoja,
kak na nébi, tak i na zemli.
Krüha našega vsakdanéšnjega daj nam ga gnes.
I odpüsti nam duge našy,
kak i el mio odpüščamu dužnikom našim.
I ne vpelaj nas vu sküšávanje.
Nego odslobodi nas od hüdoga. Amen.
(Molitvena Kniga, Odobrena od cérkvene oblászti, 1942.
Zálozso Zvér János knigar v muraszombati Trétja izdaja.) 		Očy naš, koji jesi na nebesima,
sveti se ime tvoje,
dođi kraljevstvo tvoje,
budi volja tvoja,
kako na nebu tako i na zemlji.
Kruh naš svagdanji daj nam danes,
i otpusti nam duge našy,
kako i el mio otpuštamo dužnicima našim,
i ne uvedi nas o napast,
nego izbavi nas od zla. Amen.
 Padre nuesu que tas nel cielu,
santificáu sía'l to nome;
venga a nós el to reinu;
fáigase la to voluntá
na tierra como nel cielu.
Danos güei el nuesu pan d'acaldía;
perdona les nueses ofienses
como tamién nós perdonamos a los que nos ofienden;
nun nos dexes cayer na tentación, y llíbranos del mal. Amén.
 
Primer llibru d'abecedariu impresu en prekmuro.

L'alfabetu prekmuro usa les lletres ü y ö, ayenes al eslovenu, presentes namái nes fales de Halozje y Prlekija nel otru llau del ríu Mura, los dialeutos más cercanos al prekmuro. El so vocabulariu contién numberosos préstamos húngaros y alemanes, p. ex., la preposición fcuj, 'a', del alemán zu; o por casu el sustantivu birou, 'xuez', del húngaru bíró (ídem). Una traza peculiar ye la presencia de los diptongos au y ou en munches pallabres (prek. boug, eslov. bog, 'Dios'). Coles mesmes cunta con dellos préstamos llatinos como céntor, 'campusantu'. La pallabra mirski ('odiosu') ye por demás arcaicu, presente yá nos Manuscritos Freising, que son los primeros testos escritos del eslovenu.

La presencia de les consonantes palatales ye tamién una carauterística del prekmuro (pejvati / eslov. pevati, 'cantar'; barbejr / eslov. zdravnik, 'médicu'), anque escarez del soníu [ʎ], representáu pol dígrafu lj, mesmu del eslovenu (prijátel / eslov. prijátelj, 'amigu'; živlénje / življenje, 'vida'; lüdstvo / ljudstvo, 'pueblu, población'). Nes fales d'Hungría, especialmente en Apátistvánfalva, tamién atopamos vocales nasales, comunes col dialeutu de Carintia o col idioma polacu. En dellos dialeutos esisten realizaciones palatales [c] y [ɟ] en llugar de los fonemes /k/ y /g/ de la variedá estándar. El grupu consonánticu šč dacuando pronúnciase como [ʃc] en cuenta de [ʃʧ]. La h munches vegaes ye muda al entamu o final de pallabra; p. ex., hvala ('gracies') pronúnciase [fala].

¿Llingua, o dialeutu del eslovenu?

editar

Tiempu tras, aldericábase si'l prekmuro yera o non una variedá del eslovenu. Por cuenta de la política, de cutiu surdieron declaraciones absurdes y pseudohistóricas como que «el prekmuro yera una llingua xermánica, eslava occidental, céltica» o un «húngaru eslavizado».

Anguaño, per una parte de los llingüistes ye consideráu namái un dialeutu del eslovenu, pero pa otros ye una llingua eslava aparte, teniendo en cuenta los procesos d'evolución y diferenciación llingüística que sufrió mientres los sieglos. Podríamos dicir que'l prekmuro ye la segunda llingua eslovena. Ágoston Pável, llingüista y etnólogu húngaru d'orixe eslovenu, sostenía que'l prekmuro yera una variedá autónoma, un dialeutu desprendíu del eslovenu.

Estáu actual

editar

Nos nuesos díes siguen apaeciendo publicaciones de prensa y obres lliteraries nesta llingua, anque n'Hungría cada vez menos, por cuenta de qu'en el réxime comunista los eslovenos d'Hungría aisllar de los de Prekmurje. Esti aislamientu sigue hasta agora, y el pequeñu númberu de los prekmuros fai que s'identifiquen cada vez más como húngaros.

Ver tamién

editar

Referencies

editar

Bibliografía

editar
  • János Fliszár: Vogrszki-vendiski rêcsnik, 1922.
  • Vilko Novak: Slovar stare knjižne prekmurščine, Založba ZRC, Liubliana, 2006. ISBN 961-6568-60-4ž
  • Molitvena Kniga, Odobrena od cérkvene oblászti, urednik: József Szakovics 1942.
  • Marija Kozar: Etnološki slovar slovencev na Madžarskem, Monušter-Szombathely 1996. ISBN 963-7206-62-0

Enllaces esternos

editar




Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Idioma_prekmuro&oldid=4299898»