Idioma tsakonio

L'idioma tsakonio (en tsakonio, Τσακώνικα), tamién puede atopase como Tsaconio, Tzakonio o Tsakónico, ye una llingua griega falada en Tsakonia, nel Peloponeso. Ye l'únicu sobreviviente del dóricu y ta en peligru críticu d'estinción, con unos pocos cientos de falantes nativos, la mayoría d'ellos yá d'avanzada edá.

Idioma tsakonio Τσακωνικά / Tsakōniká'
Faláu en	Grecia
Rexón	Golfu Argólico
Falantes	Ente los 200 y 1.000 falantes
Familia	Indoeuropéu Griegu Dóricu Tsakonio
Dialeutos	† Tsakonio propóntico Tsakonio del Norte Tsakonio del Sur
Estatus oficial
Oficial en	Llingua non reconocida
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2
ISO 639-3	`tsd`
Mapa de 1890 amosando n'azul les árees onde se falaba tsakonio nesa dómina.

Etimoloxía

El tsakonio recibe'l nome de los sos falantes, los tsakonios, que'l so nome deriva de la mesma de 'laconios esteriores' (εξολακωνικοί).

Distribución xeográfica

Cartelu bilingue tsakonio-griegu modernu: "La nuesa llingua ye'l tsakonio. Piid que vos falen".

El tsakonio fálase anguaño nun grupu de pueblos nos montes y valles del golfu Argólico, anque nel pasáu falábase tamién más al sur y este d'onde se sigue falando. Amás, tamién llegó a falase nes mariñes de Laconia. Había una colonia de tsakonios nel Mar de Mármara (dos pueblos cerca de Gönen: Vatika y Havoutsi), probablemente del sieglu XVIII, anque éstos fueron espulsaos pola catástrofe d'Asia Menor. El tsakonio propóntico escastóse alredor de 1970.

Les barreres xeográfiques, que torgaben los viaxes y les comunicaciones, caltuvieron a los tsakonios relativamente aisllaos del restu de Grecia hasta'l sieglu XIX, anque se daben dellos intercambios comerciales ente los pueblos costeros. Acabada la Guerra d'Independencia de Grecia, aumentó la escolarización y el númberu de viaxes, de manera que los falantes del tsakonio quedaron menos aisllaos del restu de Grecia. Amás, mientres la guerra, Ibrahim Bajá d'Exiptu afaró la capital, Prastos, y fixo de Leonidio la nueva capital, amenorgando asina l'aislamientu. Empecipiar a partir d'esi momentu un notable descensu del númberu de falantes nativos: de los 200.000 d'entós a ente los 200 y 1.000 falantes actuales.

Desque se llevó la eletricidá a tolos pueblos de la rexón de Tsakonia a finales de los años 50, los medios de comunicación griegos algamaron les árees más remotes y afecten fondamente la fala de los más nuevos. Los esfuercios p'alicar l'idioma por aciu el so aprendizaxe nes escueles locales nun paez tener un gran ésitu. El Griegu Modernu estándar ye la llingua oficial del gobiernu, del comerciu y de la educación, y ye posible que la continua modernización de la rexón de Tsaconia conduza a la desapaición del idioma en dalgún momentu del sieglu XXI.

L'idioma se emplaza anguaño en delles poblaciones asitiaes na fastera este de la sierra del Parnon, na provincia de Kynouria, incluyendo les ciudaes de Leonidio y Tyros, y los pueblos de Melana, Agios Andreas, Vaskina, Prastos, Sitaina y Kastanitsa.

Estatus oficial

El tsakonio nun ye una llingua reconocida pol gobiernu de Grecia. Numberosos testos relixosos fueron traducíos al tsakonio, pero de normal úsense los testos escritos en koiné, como'l restu de Grecia. Amás, el tsakonio impartir nes escueles de la zona.

Dialeutos

Los estudios estremen el Tsakonio en tres dialeuto: el Tsakonio del Norte, el Tsakonio del Sur y el Tsakonio de la Propóntide.

Otra diferencia ente'l Tsakonio y la variante demótica del Griegu ye'l so sistema verbal -el Tsakonio conserva distintes formes arcaiques, como una perífrasis de participiu pal tiempu de presente. Ciertos complementos sintácticos y otres carauterístiques alverbiales, presentes nel Griegu Modernu estándar, nun apaecen en Tsakonio, esceición fecha del modernu που (/pu/) relativu, que toma la forma πφη (/pʰi/) en Tsakonio (nota: la ortografía del Tsakonio tradicional usa'l dígrafu πφ pa representar l'aspirada /pʰ/). La morfoloxía nominal ye, polo xeneral, similar al Griegu Modernu estándar, anque'l Tsakonio tiende a apocopar la final del nominativu de los substantivos masculinos. Asina, el tsakonio ο τσχίφτα (o tshífta) corresponder col estándar ο τρίφτης (o tríftis) "rallador".

El dialeutu de la Propóntide taba muncho más influyíu pol dialeutu modernu de Tracia y, anque había notables diferencies gramaticales, el so vocabulariu yera muncho más próximu al Griegu Modernu estándar. Comparemos la pallabra p'agua de los dialeutos tsakonios del Norte y del Sur, ύο (ýo, deriváu del Griegu Antiguu ὕδωρ) col de la Propóntide, νερέ (neré), y col estándar, νερό (neró).

Sicasí, siempres hubo contactos colos falantes del Griegu Modernu estándar, de manera que'l Tsakonio viose afeutáu polos vecinos dialeutos griegos. Amás, hai dellos préstamos léxicos del arbanita y el turcu. El vocabulariu básicu ye reconociblemente dóricu, anque los espertos disienten sobre la midida en qu'otros auténticos doricismos puedan ser atopaos. Namái hai unos pocos cientos de verdaderos falantes nativos anguaño, principalmente vieyos, anque hai munchos más que pueden falar el Tsakonio, por más que con poca fluidez.

Descripción llingüística

Soníos

Vocales:

A [a] puede apaecer como reflexu del dóricu [aː] en contestos onde l'áticu presentaba η [ɛː] y onde el Griegu Modernu presenta [i]: αμέρα [a'mera] corresponder con ημέρα [i'mera] "día"; στρατιώτα [strati'ota], con στρατιώτης [strati'otis]. "soldáu".
Y [y] > [i] antes vocales: Βασιλήα [vasi'llixa] en cuenta de βασιλέα [vasi'llea].
O, dacuando [o] > [o]: όφις ['ofis] > ούφις ['ufis] "culiebra" < ; στόμα ['stoma] > τθούμα [ˈtʰuma] "boca". [O] final > [y] tres coronales y vocales anteriores: όνος ['onos] > όνε ['one]; χοίρος ['xyros] > χιούρε ['xjure] "gochu"; γραφτός [ɣrafˈtos] > γραφτέ [ɣrafˈte] "escritu"; χρέος ['xreos] > χρίε ['xrie] "delda"; pero δρόμος [ˈðromos] > δρόμο [ˈðromu] "camín".
Y, pronunciáu en Griegu Modernu [i], yera [o] en dóricu y [y] n'áticu. El reflexu d'esti fonema en Tsakonio ye [o], y [ju] detrás de coronales (suxiriendo un orixe en [y]): σούκα ['suka], correspondiente al modernu σύκα ['sika] "figos", άρτoυμα ['artuma], correspondiente al modernu άρτυμα ['artima] "pan"; λύκος ['lykos] > λιούκο ['ljouko] [ˈʎuko] "llobu".
Ω [ɔː] en griegu antiguu deriva davezu en [o]: μουρήα [mu'ria] (antiguu μωρέα [mɔːˈrea], modernu μουριά [mur'ja]) "morera", αoύ [a'o] < λαλών [laˈlɔːn] "falando".

(Nota: en Tsakonio enúnciense los verbos por aciu los sos participios correspondientes, poro, danse como derivaos del antiguu participiu en -ών).

Consonantes

El Tsakonio caltién en delles pallabres el soníu [w] arcaicu, representáu en dellos antiguos testos pola digamma (ϝ). En Tsakonio, esti soníu pasó a ser fricativu [v]: βάννε ['vane] "oveya", que se correspuende al antiguu ϝαμνός [wamˈnos] (áticu ἀμνός).

El Tsakonio presenta frecuentes cambeos provocaos por palatalización:

[k] > [tɕ] : κύριος [ˈkyrios] > τζιούρη [ˈtɕuri] "señor", dacuando [ts]: κεφάλι [keˈfali] > τσουφά [tsuˈfa] "cabeza".
[ɡ] > [dz] : αγγίζων [aŋˈɡizɔːn] > αντζίχου [anˈdzixu] "tocar".
[p] > [c] : πηγάδι [piˈɣaði] > κηγάδι [ciˈɣaði] "bien".
[t] > [c] : τυρός [tyˈros] > κιουρέ [cuˈre], dacuando [ts]: τίποτα [ˈtipota] > τσίπτα [ˈtsipta] "nada", πίτα [ˈpita] > πίτσα [ˈpitsa] "pastel".
[m] > [n] : Μιχάλης [el mioˈxalis] > Ν(ν)ιχάλη [ninˈxali].
[n] > [ɲ] : ανοίγων [aˈninɣɔːn] > ανοίντου [aˈɲindu] "abriendo".
[l] > [ʎ] : ηλιάζων [iliˈazɔːn] > λιάζου [ˈʎazu] "tomar el sol".
[r] > [ʒ] : ρυάκι [ryˈaki] > ρζάτζι [ˈʒatɕi] "regueru".

Nel Tsakonio del Sur esaníciase [l] ante vocal posteriores y centrales: λόγος [ˈloɣvos] > λόγo [ˈloɣo] (Norte), όγo [ˈoɣo] (Sur) "pallabra"; λούζων [ˈlluzɔːn] > λούκχου [ˈlukʰo] (Norte), ούκχου [ˈukʰo] (Sur) "bañando".

Dacuando, [θ] > [s], que paez reflexar un procesu anterior en Laconiu; n'otros casos [θ] caltiénse, anque la pallabra tea ausente nel Griegu estándar: θυγάτηρ [θy'gatir] > σάτη ['sati] "fía", pero antiguu θύων [ˈθiɔːn] (Griegu Modernu σφάζω ['sfazo]) > θύου ['θiu] "degollar, sacrificar".

Pallabres acabaes en [s] > [r], que reflexa un procesu anterior en Laconiu; en Tsakonio ye un fonema d'enllaz.

Pallabra empecipiada en [r] > [ʃ]: *ράφων [ˈrafɔːn] > σχαφου [ˈʃafu] "faer una cordura".

Nos verbos comúnmente acabaos en -ζω, [z] > [nd]: φωνάζων [foˈnazɔːn] > φωνιάντου [foˈɲandu] "glayar".

El Tsakonio evita grupos consonánticos y amenorgar a oclusives y africaes aspiraes o prenasalizadas:

[ðr, θr, tr] > [tʃ]: δρύας "dríada", άνθρωπος "ser humanu", τράγος "cabra" [ˈðryas, ˈanθropos, ˈtraɣvos] > τσχούα, άτσχωπο, τσχάο [ˈtʃua, ˈatʃopo, ˈtʃao].
[sp, st, sθ, sk, sx] > [pʰ, tʰ, tʰ, kʰ, kʰ]: σπείρων "semando", ιστός "texíu", επιάσθη, ασκός "charrán", ίσχων [ˈspirɔːn, isˈtos, epiˈasθi, asˈkos, ˈisxɔːn] > πφείρου, ιτθέ, εκιάτθε, ακχό, ίκχου [ˈpʰiru, iˈtʰy, yˈcatʰy, aˈkʰo, ˈikʰo].
[mf, nθ, ŋx] > [pʰ, tʰ, kʰ]: ομφαλός "onbligo", γρονθία "puñu", ρύγχος "bozal" [omfaˈlos, ɣronˈθia, ˈryŋxos] > απφαλέ, γροτθία, σχούκο [apʰaˈ-y, ɣroˈtʰia, ˈʃukʰo].
[ks] > [ts]: ξερός [kseˈros] > τσερέ [tseˈre] "secu".
[kt, xθ] > [tʰ]: δάκτυλο "deu", δεχθώ "aceptar" [ˈðaktylo, ðexˈθɔː] > δάτθυλε, δετθού [ˈðatʰile, ðyˈtʰo].
[l] after consonants often goes to [r]: πλατύ "pisu", κλέφτης "lladrón", γλώσσα "llingua", αχλάδες "peres" [plaˈty, ˈkleftis, ˈɣlɔːsa, aˈxlaðye] > πρακιού, κρέφτα, γρούσα, αχράε [praˈcu, ˈkrefta, ˈɣrusa, aˈxrae].
[rp, rt, rk, rð] > [mb, nd, ŋɡ, nd]: σκορπίος "escorpión", άρτος "pan", άρκα "arca", πορδή "flatulencia"[skorˈpios, ˈartos, ˈarka, porˈði] > κχομπίο, άντε, άγκα, πφούντα [kʰomˈbio, ˈande, ˈaŋɡa, ˈpʰunda].

[z, v] son añadíes ente vocales: μυία "musca", κυανός "azul" [my'ia, kyan'vos] > μούζα ['muza], κουβάνε [ku'vane].

[ɣ, ð] de cutiu sufren síncopa ente vocales: πόδας ['poðas] > πούα "pies", τράγος [ˈtraɣvos] > τσχάο "cabra".

Prosodia

Cantar orixinal en Tsakonio	Treslliteración al alfabetu llatín	Trescripción al AFI
Πουλάτζι ἔμα ἐχα τθὸ κουιβί τσαὶ μερουτέ νι ἔμα ἐχα ταχίγα νι ἔμα ζάχαρι ποϊκίχα νι ἔμα μόσκο, τσαί ἁπό τὸ μόσκο τὸ περσού τσαὶ ἁπὸ τὰ νυρωδία ἑσκανταλίστε τὁ κουιβί τσ' ἑφύντζε μοι τ' αηδόνι. Τσ' ἁφέγκι νι ἔκει τσυνηγού μὲ τὸ κουιβί τθὸ χέρε. Ἔα πουλί τθὸν τόπο ντι ἔα τθα καϊκοιτζίαι, να ἄτσου τὰ κουδούνια ντι νἁ βάλου ἄβα τσαινούρτζα.	Poulátzi éma ékha tʰo kouiví tse merouté nin éma ékha takhíga nin éma zákhari poïkíkha nin éma mósko tse apó to mósko to persoú tse apó ta nirodía eskantalíste to kouiví ts' efíntze el mio t' aïdóni. Ts' aféngi nin éki tsinigoú me to kouiví tʰo khére Éa poulí tʰon tópo nti, éa tʰa kaïkitzíe na átsou ta koudoúnia nti na válou áva tsenoúrtza.	puˈlatɕi ˈema ˈexa tʰo kwiˈvi tɕy meruˈte ɲ ˈema ˈexa taˈçiɣa ɲ ˈema ˈzaxaʒi po.iˈcixa ɲ ˈema ˈmosko tɕ aˈpo to ˈmosko to perˈel so tɕ aˈpo ta ɲiroˈði.a eskandaˈʎiste to kwiˈvi tɕ yˈfidze el mio t a.iˈðoɲi tɕ aˈfeɲɟi ɲ ˈeci tɕiɲiˈɣo me to kwiˈvi tʰo ˈçere ˈy.a pouˈʎi tʰon ˈdopo di ˈy.a tʰa ka.iciˈtɕi.y n ˈatsu ta kuˈðoɲa di na ˈvalu ˈava tɕyˈnurdza

Traducción al español Un paxarucu yo tuvi y nuna xaula feliz guardar, de comer di-y azucre y mostiu de beber, y de tanto mostiu y del so tantu arume se embriagó y de la xaula y de mi escapó'l ruiseñor. Y el maestru escorrer cola xaula na so manes: "Vuelve, páxaru, al to llugar, vuelve al to llar, que voi camudar les tos campanes y otres nueves te voi poner."

Fonotáctica

El Tsakonio evita los grupos consonánticos, como vimos, y la [s] y [n] finales sufren apócope; como resultancia, la estructura silábica en Tsakonio tiende más a la combinación CV que nel Griegu estándar (l'usu de los dígrafos na ortografía tradicional tiende a escurecer esti fechu). Por casu, l'antiguu [hai'dros] "fuerte" pasar a ser en Tsakonio [a.tʃy], onde /t͡ʃ/ pue ser consideráu un únicu fonema; escríbese, tradicionalmente, con un trígrafo: ατσχέ (atskhé).

Gramática

El Tsakonio esperimentó una considerable simplificación morfolóxica. Equí preséntase una pequeña muestra:

El presente y l'imperfectu d'indicativu tán formaos con participios, como n'inglés, pero de manera distinta al restu de Grecia: el tsakonio ενεί αού, έμα αού -n'inglés, "I am saying, I was saying" ("yo digo, yo dicía", respeutivamente)- ye una construcción inesistente nel Griegu estándar.

Ενεί (Ení) = yo soi *

Εσεί (Esí) = tu yes

Έννι (Éni) = él/ella ye *

Έμε (Éme) = nós somos

Έτε (Éte) = vós sois
Είνι (Íni) = ellos son
Έμα (Éma) = yo yera *

Έσα (Ésa) = tu yeres

Έκη (Éki) = él/ella yera *

Έμαϊ (Émaï) = nós yéramos

Έταϊ (Étaï) = vós yerais
Ήγκιαϊ (Ígiaï) = ellos yeren
φερήκου (masculín) φερήκα (femenín) (feríkou/feríka) = yo traigo *

φερήκεις (feríkis) = tu traes

φερήκει (feríki) = él/ella trai *

φερήκουντε (feríkoude) = nós traemos

φερήκουτε (feríkoute) = vós traéis
φερήκουσι (feríkousi) = ellos traen

Sistema d'escritura

Tradicionalmente, el Tsakonio usó l'alfabetu griegu estándar, xunto con dígrafos pa representar ciertos fonemes que nun s'atopen nel Griegu demóticu, o que comúnmente non s'atopen en combinación colos mesmos fonemes como lo faen en Tsakonio. Por casu, el fonema [ʃ], que nun s'atopa nel Griegu estándar, producir en Tsakonio y pronúnciase σχ (como'l alemán sch, o'l catalán x a entamu de pallabra). Otru soníu recuerda'l checu ř. Thanasis Costakis^[1] inventó una ortografía usando puntos, espíritus aspros y el carón pa utilizalos nos sos trabayos. Finalmente, la [n] ensin palatalizar y la [l] ante vocal anterior pueden ser escrites doble pa oldear cola palatalizada correspondiente, escrita individualmente (e.g. nel Tsakonio del Sur ένι ['yɲi] "él ye", έννι ['eni] "yo soi" -esta segunda forma corresponder al έμι ['emi] del Norte y al είμαι ['ime] del Griegu estándar).

Griegu Modernu !Pronunciación en Griegu Modernu !Trescripción al AFI
Πουλάκι είχα στο κλουβί και μερομένο το είχα. το τάιζα ζάχαρι και το πότιζα μόσχο και από τον πολύ τον μόσχο και την μυρωδιά του εσκανταλίστη και το κλουβί και μου έφυγε τ' αϊδόνι Κι' ο αφέντης το κυνηγάει με το κλουβί στο χέρι: Έλα πουλί στον τόπο σου, έλα στην κατοικία σου ν' αλλάξω τα κουδούνια σου να βάλω άλλα καινούργια	Pouláki íkha sto klouví ke meroméno to íkha to táïza zákhari ke to pótiza móskho ke apó ton polí ton móskho ke tin mirodiá tou eskantalísti ke to klouví ke mou éfige t' aïdóni. Ki' o aféntis to kinigáï me to klouví sto khéri Éla poulí ston tópo sou, éla stin katikía sou n' allákso ta koudoúnia so na válo álla kenoúrgia.	puˈlaci ˈixa sto kluˈvi ce meruˈmeno to ˈixa to ˈta.iza ˈzaxati ce to ˈpotiza ˈmosxo c aˈpo tom boˈli tom ˈmosxo ce tim miroˈðja la to eskandaˈlisti ce to kluˈvi ce mu ˈefiʝy t a.iˈðoni c o aˈfendis to ciniˈɣa.i me to kluˈvi sto ˈçeri ˈela pouˈli ston ˈdopo el so ˈela stiŋ ɡatiˈci.al so n a elˈakso ta kuˈðoɲal so na ˈvalo ˈnala ceˈnurʝa

Trescripción del tsakonio
Dígrafos	Costakis	AFI
σχ	σ̌	ʃ
τσχ	σ̓	tʃ
ρζ	ρζ	rʒ
τθ	τ̒	tʰ
κχ	κ̒	kʰ
πφ	π̒	pʰ
τζ	(Κ) τζ ̌ – τζ & τρζ ̌ — τρζ (Λ) τζ ̌ – τζ	(K) tɕ, trʒ (L) tɕ d͡ʒ
νν	ν̇	n (not ɲ)
λλ	λ̣	l (not ʎ)

Nota: (K) ye pal dialeutu del Norte de Kastanitsa y Sitaina; (Λ) y (L) pal del Sur, que se fala en redol a Leonidio y Tyros.

Exemplos

Español	Griegu Modernu !Tsakonio (alfabetu griegu)	Tsakonio (alfabetu llatín)	Tsakonio (Costakis)
¿ú la mio habitación?	Πού είναι το δωμάτιό μου;	Κιά έννι τθο όντα νι;	Ciá éñi to óda nin?	κιά έν̇ι τ̒ο όντα νι;
¿ú la sablera?	Πού είναι η παραλία;	Κιά έννι τθο περιγιάλλι;	Ciá éñi to perigiálli?	κιά έν̇ι α περιγιάλ̣ι;
¿ú el chigre?	Πού είναι το μπαρ;	Κιά έννι τθο μπαρ;	Ciá éñi to chigre?	κιά έν̇ι τ̒ο μπαρ;
¡Nun me toques equí!	Μη μ' αγγίζεις εκεί!	Μη' μ' αντζίτζερε όρπα!	Mē' m'adzíchere órpa!	Μαν με ατζ ̌ίτζερρε όρπα!

Referencies

↑ «Thanasis Costakis - Wikipedia» (inglés). Consultáu'l 21 de xunu de 2017.

Enllaces esternos

[1] «Thanasis Costakis - Wikipedia» (inglés). Consultáu'l 21 de xunu de 2017.

[1]