Llingües yupik

Llingües yupik
Distribución xeográfica	Árticu d'América del Norte
Países	Rusia; Alaska
Filiación xenética	Esquimal-aleutiana; Yupik-Inuit; L. Yupik
Subdivisiones	Sirenikski (?); Naukanski; Alutiiq; Yupik de Siberia central; Yupik d'Alaska central
ISO 639-2	ypk
	Ver tamién; Idioma - Families - Clasificación de llingües
	[editar datos en Wikidata]

Les llingües yupik pertenecen a la familia de les llingües esquimal-aleutianes. Los idiomes aleutianos y esquimales dixebrar hacia l'añu 2000 e. C., y les llingües yupik dixebrar ente sigo y del inuktitut hacia l'añu 1000. Súpose n'años recién que l'idioma yupik tamién puede xiblase si fai falta llegar a más distancia de lo normal pa la voz falada.

Los esquimales yupik falen cinco llingües distintes, dependiendo del área xeográfica. Estos idiomes difieren tantu ente sí qu'un falante nativu d'unu d'ellos nun puede entender los otros cuatro, anque sí captar la idea xeneral d'una conversación.

Distribución xeográfica de les llingües yupik editar

Les cinco llingües yupik son :

Sirenikski (tamién llamáu sirenik, antiguu sirenik o vuteen): considerada estinguida, al morrer en 1997 el so únicu falante, un vieyu del pueblu de Sireniki (Сиреники), na península de Chukotka, en Siberia oriental.
Naukanski: faláu por unes 100 persones nos pueblos de Lorenzo (Лаврентия), Lorino (Лорино) y Whalen (Уэлен), y contorna, na península de Chukotka, en Siberia oriental.
Yupik siberianu central (tamién conocíu como yupigestun, akuzipik, yupik siberianu, esquimal yupik siberianu, esquimal yupik siberianu central, yupik de la Islla de San Llorienzo, yuit, esquimal asiáticu, jupigyt, uupihyt, yupik del estrechu de Bering): faláu pola mayoría de los yupik qu'habiten nel estremu oriental de Rusia, y polos habitantes de la Islla San Llorienzo (Alaska). La mayoría de los 1.000 yupiks de la Islla de San Llorienzo falen inda'l dialeutu de San Llorienzo d'esta llingua. Unos 300 de los 1.000 yupiks siberianos de Rusia falen inda'l dialeutu Chaplino d'esta llingua.
Yupik alaskeño central (tamién llamáu yupik central, yup'ik o esquimal alaskeño occidental): faláu n'Alaska dende Norton Sound hasta la península d'Alaska, y en delles islles, como les Nunivak. El nome d'esta llingua escríbese dacuando yup'ik porque los falantes pronunciar con una p llarga. De los cerca de 21.000 yupiks d'Alaska central, unos 13.000 falen esta llingua, de la qu'esisten dellos dialeutos. El más estendíu, el yupik central xeneral, o yugtun, falar nes zones del ríu Yukón, Islla Nelson, el ríu Kuskokwim y la badea de Bristol. Otros dialeutos son los de Norton Sound, Hooper Bay/Chevak y el de la islla Nunivak (llamáu cup'ik o cup'ig). Estos dialeutos difieren ente sigo tantu na fonética como nel léxicu. Dientro del yupik xeneral central esisten tamién subdialeutos xeográficos con importantes diferencies de vocabulariu.
Yupik del Pacíficu (tamién llamáu yupik del Golfu Pacíficu, chugach, alutiiq, o sugpiaq): faláu dende la península d'Alaska hasta'l Prince William Sound. Hai unos 3.000 alutiiqs, pero namái 500–1.000 persones falen inda esta llingua. El dialeutu koniag falar na mariña sur de la península d'Alaska, y na islla Kodiak. El dialeutu chugach falar na península de Kenai y nel Prince William Sound.

Soníos editar

Consonantes editar

Tienen de 13 a 27 consonantes.

Consonantes del yupik central:

'c (ts/ch), g (ɣ) (fricativa velar), gg (x) (fricativa velar sorda), k, l (ɮ) (fricativa llateral alveolar), ll (ɬ) (alveolar llateral sorda), m, ḿ (m sorda), n (alveolar), ń (n sorda), ng (ŋ), ńg (ŋ sorda), p, q (oclusiva uvular), r (ʀ) (fricativa uvular), rr (χ) (fricativa uvular sorda), s (z), ss (s), t (alveolar), û (w), v (v/w), vv (f), w (χw), y, '' (xeminación de la consonante precedente)

Vocales editar

Les llingües yupik tienen cuatro vocales: 'a', 'i', 'o' y schwa.

Vocales del yupik central:

a, aa, y (ə) (schwa), i, ii, o, uu

(Ante la proximidá de les consonantes uvulares 'q', 'r' o 'rr', la vocal 'i' pronúnciase como una /y/ zarrada, y 'o' como una /o/ zarrada.)

Gramática editar

Les llingües yupik, como otres llingües esquimal-aleutianes, constitúin un tipu particular d'idioma aglutinante llamáu idioma polisintéticu: se "sintetiza" un raigañu y dellos afixos gramaticales pa formar pallabres llargues con significáu paecíu al d'una frase completa.

Sistemes d'escritura editar

Los idiomes yupik nun s'escribieron hasta la llegada de los europeos, a empiezos del sieglu XIX. Los primeros intentos d'escribir yupik fueron fechos polos misioneros, que, colos sos ayudantes, falantes d'estes llingües, traducieron la Biblia y otros testos relixosos al yupik. Cuando Alaska foi mercada per Estaos Xuníos, enseñar a los neños yupik a escribir n'inglés con lletres llatines nes escueles públiques. Dalgunos aprendieron tamién el sistema d'escritura yupik desenvueltu pol reverendu Hinz, qu'utilizaba les lletres llatines y que se convirtió nel sistema d'escritura más frecuente pal yupik. En Rusia, la mayoría de los yupik aprendieron a lleer y escribir namái rusu, pero dellos intelectuales utilizaron l'alfabetu cirílicu pa escribir el yupik.

Nos años 60, la Universidá d'Alaska axuntó a un grupu d'investigadores y de falantes nativos, quien desenvolvieron un sistema d'escritura pa reemplazar al de Hinz. Unu de los oxetivos d'esta escritura yera que pudiera afaese a un tecláu inglés, ensin utilizar signos diacríticos nin lletres extra.

Referencies editar

Bibliografía editar

Campbell, Lyle. (1997). American Indian languages: The historical linguistics of Native America. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-509427-1.
Mithun, Marianne. (1999). The languages of Native North America. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-23228-7 (hbk); ISBN 0-521-29875-X.
de Reuse, Willem J. (1994). Siberian Yupik Eskimo: The language and its contacts with Chukchi. Studies in indigenous languages of the Americas. Salt Lake City: University of Utah Press. ISBN 0-87480-397-7.