Quechua de Pacaraos

El quechua de Pacaraos ye una variedá del quechua que foi falada na comunidá de Pacaraos, nel valle del ríu Chancay (a 3000 msnm na provincia de Huaral, departamentu de Lima, Perú) hasta mediaos del sieglu XX. Esti quechua foi investigáu per primer vegada nos años 1970 pol llingüista neerlandés Willem F. H. Adelaar. Entós, esti quechua yera faláu sobremanera por muyeres de 60 años o más.

Quechua de Pacaraos
Faláu en	Perú
Rexón	distritu de Pacaraos
Falantes	casi estinguíu
Familia	Llingües quechues Pacaraos
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país (cooficial con español en Perú)
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	`{{{iso2}}}`
ISO 639-3	`qvp`

Una peculiaridá del quechua de Pacaraos ye que nun pertenez a nenguna caña principal de la familia quechua. A diferencia d'otres variantes quechues, el so acentu ye fonémico y cai sobre la postrera o la penúltima sílaba. Como los lectos Waywash y al contrariu de los Wampuy, estrema ente vocales llargues y curties.

La consonante uvular /q/ del protoquechua ye fricativa en Pacaraos: a la fin de la sílaba y a llau de consonantes sordes ye fricativa sorda [χ], de lo contrario ye sonora [ʁ]. A diferencia d'otros lectos quechua estrema ente [r] (exemplu: rapqan "dambos") y [rr] (exemplu: rraqak "chica"). Como en dellos lectos del quechua ancashino, l'africada postalveolar /t͡ʃ/ orixinal tresformóse en [s] (exemplu: say "esi") y /s/ a [h] (exemplos: huti "nome", haćha "planta" , rrahu "nieve"). L'africada retroflexa /ʈ͡ʂ/ caltúvose.

El vocabulariu del quechua de Pacaraos coincide parcialmente col quechua sureñu (exemplu: kunan "agora"), y en parte col waywash (exemplu: yarku- "remanecer", akshu, "papa"). Amás hai munchos préstamos del jacaru o otres llingües aimaras (exemplos achara "vieyu", uni- "odiar", wilka "sol"). Delles pallabres son conocíes puramente nel quechua de Pacaraos, ente otros arapu- "contestar", chaqpa "ropa", rapqa- "dambos".

Comparte tamién munchos sufixos col Waywash, ente ellos -ćhaw "en, sobre" y -piqta, -piq "de, dende". El sufixu d'acusativu -kta tien una forma llarga -kta y forma curtia -k, esta postrera con acentu final. El sufixu negativu -el so (<*-chu) tien variante curtia -s. El xerundiu ye espresáu con -shpa, como nes variantes QII. La primer persona del verbu y la forma posesiva del sustantivu fueron espresaes pol acentu final y adición del sufixu -y. Exemplu: tarpuy "semar" (raigañu: tarpu-) - tarpúy "semo" (cf. en waywash tarpuu, en wampuy tarpuni) - tarpunki "llantaderes" - tarpun "llantadera".

Bibliografía

Adelaar, Willem. 1987. Morfoloxía del Quechua de Pacaraos. Lima, Universidá Nacional Mayor de San Marcos.
Willem F. H. Adelaar, Pieter Muysken (2006). The languages of the Andes, páxs. 242-249. A sketch of a Peruvian Quechua Dialect (Pacaraos).

Referencies

Enllaces esternos

Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Quechua de Pacaraos.