Wikipedia

Reinu de Gwynedd

El reinu de Gwynedd (pr. [ˈɡwɪnɛð]) ye unu de los pequeños reinos que formaben Gales na Edá Media. Surdió nel sieglu V na Britania posromana. Tenía la so base nes antigües tierres britanes de tribus celtes como Ordovicos, Gangani y los Deceanglos, colectivamente conocíes como Venedotia nos documentos romanu-británicos tardíos. Ente los sieglos V y XIII, Gwynedd creció hasta incluyir Anglesey y tou Gales del Norte ente'l ríu Dyfi nel sur y el ríu Dee (en galés: Dyfrdwy) nel nordeste.[1] El Mar d'Irlanda (Môr Iwerddon) baña les mariñes de Gwynedd pel oeste y el norte, ente que les tierres que fueron parte del Reinu de Powys parten con Gwynedd al sureste.


← Britania posromana		 Reinu de Gwynedd
(de sieglu V a 1216 (Gregorianu))
Principáu de Gales →
reinu
Alministración
Llingües oficiales galés
Xeografía
Coordenaes 52°50′00″N 3°55′00″W / 52.833333°N 3.916667°O / 52.833333; -3.916667
Economía
Moneda ceiniog (en) Traducir
Cambiar los datos en Wikidata

Parte de la fuercia de Gwynedd moraba en parte na montascosa xeografía de la rexón, que faía difícil pa los invasores acampar ya imponer la so voluntá efeutivamente.[2]

Una tradición popular atribuyida a Nennius, un cronista galés del sieglu X, atribúi la fundación de Gwynedd a Cunedda.[3] Según Nennius, Cunedda migró colos sos fíos y simpatizantes dende la rexón celta de Lothian, al sur d'Escocia, nel sieglu V.[1]

La corte principal de Gwynedd atopábase orixinalmente en Deganwy, onde taba la fortaleza de Maelgwn Gwynedd (muertu en 547). La llinia principal de descendientes de Rhodri el Grande convertiría a Aberffraw en Ynys Mon na so principal see hasta 1170, ente que los gobernantes posteriores de Gwynedd adoptaríen el títulu de "Príncipe de Aberffraw" o "Señor de Snowdon". Nel sieglu XIII Llywelyn Fawr, el so fíu Dafydd ap Llywelyn y el so nietu Llywelyn ap Gruffydd tendríen el so llar en Abergwyngregyn na mariña norte.

Etimoloxía

editar

Según John Koch y otros historiadores, el nome llatín Venedotia, d'onde deriva'l galés "Gwynedd"[4][5] vien de la pallabra irlandesa "Feni", referíu a un grupu específicu de población na islla y más tarde usáu pa designar a la población irlandesa polo xeneral y a los homes llibres, non esclavossobremanera. Sábese que los irlandeses, especialmente los Laigin, conquistaron y colonizaron amplies zones del norte de Gales ente mediaos del sieglu IV y empiezos del V.[6]

Alternativamente'l nome Gwynedd puede proceder del britanu Ueneda, equivalente al gaélicu Fenia (que da llugar a fiana, banda de guerreros n'irlandés antiguu - y. f. Finn y los sos guerreros). La so tradición averada sería "Tierra de les bandes guerreres".[7]

Sía'l que quier la etimoloxía exacta, una llábana de finales del sieglu V agora na ilesia de Penmacho paez ser el rexistru más antiguu del nome.[1] Conmemora a un nome llamáu Cantiorix y l'inscripción llatina ye: "Cantiorix hic iacit/Venedotis cives fuit/consobrinos Magli magistrati". ("Cantorix xaz equí. Foi ciudadanu de Gwynedd y primu de Maglos el maxistráu").[1] Les referencies a "ciudadanu" y "maxistráu" suxeren que les instituciones romanes habríen pervivido en Gywnedd tres la marcha de les lexones.[1]

Historia

editar

Gwynedd na Alta Edá Media

editar

Los fíos de Cunedda

editar

A la fin del periodu romanu, les zones occidentales de Britania que permanecieren so control militar tornaron rápido a una situación de pequeños reinos y tribus. Asaltantes irlandeses, como los Uí Liatháin y los Laigin azotaben les mariñes escalando les poblaciones costeres y faciendo prisioneros pa usalos como esclavos, pero progresivamente fueron asitiándose y colonizando amplies zones del territoriu entós conocíu como Venedotia y darréu Gwynedd, cuantimás la península de Lleyn, les mariñes d'Arllechwedd, Arfon y la isla de Mona. Cunta la lleenda, sofitada por dellos escritos posteriores, qu'un príncipe llamáu Cunedda (modernu "Kenneth") del distante territoriu de Manaw Gododdin, probablemente un refuxáu de les guerres colos pictos foi unviáu a "lliberar" estes tierres del acoso irlandés en tronu al añu 450. Él y los sos fíos espulsaron a los irlandeses y a la so muerte'l reinu foi estremáu ente los sos fíos según la tradición britana. D'esta repartida provienen les antigües divisiones de Gwynedd; el so fíu Dynod recibió Dunodi, Ceredig heredó Ceredigion y asina socesivamente. Einion Yrth echó a los postreros irlandeses de Môn en 470 y el so fíu Cadwallon Lawhir consolidó'l reinu de Gwynedd mientres el periodu de relativa paz que siguió a la Batalla del Monte Badon, na que los anglosaxones sufrieron una aplastante derrota. Mientres estos años, consiguió establecer un reinu poderosu.

Dempués de Cadwallon, Gwynedd esfrutó d'una posición preeminente ente los pequeños estaos cambrianos del periodu posromano. Un bisnietu de Cunedda, Maelgwn Hir (Maelgwn l'Altu), convertir n'unu de los más famosos (o infames) líderes de la hestoria galesa. Hai delles lleendes sobre la so vida alrodiu de milagros realizaos por él o na so presencia. Atribúyese-y la celebración del primer Eisteddfod y ye unu de los cinco reis celtes castigaos polos sos pecaos pol escritor Gildas, contemporaneu de los fechos (que se refier a él como Maglocunus, 'Príncipe-Sabuesu' en britanu) en De Excidio et Conquestu Britanniae. Maelgwn foi descritu curiosamente como "el dragón de la isla" por Gildas, en referencia posiblemente a un títulu (¿Pendragon?), pero ensin dulda a la so condición de rei britanu más poderosu de Gran Bretaña

"...tu, el postreru del qu'escribo pero'l primeru y mayor en maldá, más que munchos n'habilidá, pero tamién en maldá, más arrogante nel dar pero tamién más lliberal nel pecáu, fuerte na guerra pero más fuerte pa destruyir la to alma...."
Gildas Sapiens, De Excidio et Conquestu Britanniae

Maelgwn morrió en 547 por causa de la plaga, provocando una crisis socesoria. El so xenru Elidyr Mwynfawr del Reinu de Strathclyde reclamó'l tronu ya invadió Gwynedd pa mover al fíu de Maelgwn, Rhun Hir. Elidyr morrió nel intentu, pero la so muerte foi vengada polos sos parientes, qu'afararon les mariñes de Arfon. Rhun contraatacó y desquitóse nes tierres de los sos enemigos no que ye agora Escocia central. Les enormes distancies percorríes polos exércitos suxeren que se movieron al traviés del mar d'Irlanda, anque como casi tola zona del Norte d'Inglaterra taba nestos años baxu control britanu ye posible que los exércitos moviérense a cuerpu. Rhun tornó a Gwynedd y el restu del so reináu foi muncho más seles. Foi asocedíu pol so fíu Beli en redol a 586.

 

Nel momentu d'ascensión del fíu de Beli, Iago en 599, la situación en Britania deteriorárase significativamente. Gran parte del área güei conocida como Norte d'Inglaterra fuera ocupada polos anglos de Deira y Bernicia y qu'acabaríen creando Northumbria. Entós, Gwynedd y el so vecín Powys decidieron xunir esfuercios pa parar la meyora angla, pero fueron ganaos na batalla de Chester en 613. Tres esti desastre, estableciéronse les llendes averaes de Gales del Norte, con Caerlleon (acual Chester) y la llanura de Cheshire baxu control anglosaxón. Más importante entá foi l'aislamientu al que quedaron sometíos los britanos de Gales con al respective de los sos parientes de Cumbria y Strathclyde.

Cadwallon ap Cadfan

editar
 
Llábana de Cadfan ap Iago, padre de Cadwallon ap Cadfan.

La batalla de Chester nun acabaría cola capacidá galesa p'amenaciar Inglaterra. Cadwallon ap Cadfan (624-634), nietu d'Iago ap Beli foi unu de los reis más poderosos de Gran Bretaña na dómina. Nos sos primeros años embarcar nuna campaña primeramente desastrosa contra'l Reinu de Northumbria que, tres una serie de derrotes llevólu a exiliase primeru en Mona y depués en Ynys Glannauc antes de dise a Dublín, al otru llau del mar d'Irlanda. Cadwallon consiguió reclutar un gran exércitu y tres una curtia estancia en Guérnesei invadió Dumnonia, lliberando a los córnicos de la ocupación impuesta pol rei anglosaxón Penda de Mercia y obligando a este a aliase con él contra Northumbria. Cadwallon atacó a los sos antiguos enemigos, estrozando los sos exércitos y matando a dellos de los sos reis. Nesta furiosa campaña afaró Northumbria, prindó y escaló York en 633 y controló de volao el reinu. Fontes contemporánees afirmen que masacró a tantu anglosaxones que pensaben que quería esterminalos. Probablemente teníen razón

"...nun perdonó al sexu femenín nin la edá inocente de los neños, sinón que con selvaxe crueldá someter a muertes tormentoses, escalando tola tierra mientres llargu tiempu, y decidió extirpar la raza de los ingleses de les llendes de Bretaña."
Bede (Historia ecclesiastica gentis Anglorum)

Sicasí, esto acabaría cola so muerte na batalla de Heavenfield nel añu 634 xunto al Muriu d'Adriano. Gracies a estes aiciones, él y el so fíu Cadwaladr Fendigaid fueron consideraos los dos últimos Reis Supremos de Bretaña. El reináu de Cadwaladr tuvo marcáu pola estabilidá y pola so devoción a la Ilesia, lo que-y valió'l títulu de Fendigaid o "benditu".

Rhodri el Grande y la primacía de Aberffraw

editar
 

Mientres finales del sieglu IX y el sieglu X les árees costeres de Gwynedd, especialmente Anglesey, empezaron a sufrir de forma progresiva l'azote viquingu al igual que'l restu d'Europa. La casa de Cunedda per llinia masculina escastóse definitivamente a la muerte de Hywel ap Rhodri Molwynog en 825 y, según pallabres de John Lloyd, "un estrañu ocupó'l tronu de Gwynedd."[8]

Esti "estrañu" yera Merfyn Frych. Sicasí, al esaminar el llinaxe de Merfyn, esti nun foi un estrañu, yá que baxaba direutamente de l'antigua llinia de socesión. Toles fontes tán d'alcuerdos en que yera fíu de Esyllít, heredera y sobrina de Hywel ap Rhodri Molwynog, y que per llinia paterna yera unu de los Homes del Norte y descendiente direutu de Coel Hen.[9] Asina, la Casa de Cuneeda y la nueva de Aberffraw, como se conocería a los descendientes de Merfyn, tendríen a Coel Hen como ancestru común.

Merryn casóse con Nest ferch Cadell, hermana de Cyngen ap Cadell rei de Powys, fundando la Casa d'Aberffraw onde s'atopaba la corte principal. Paez bien probable que mientres el reináu de Merfyn y los sos socesores arrexuntárense y trescribiérense les tradiciones y lleendes del norte.[10]

Rhodri el Grande (844 - 878), fíu de Merfyn y Nest consiguió incorporar Powys dempués de que'l rei (tíu maternu so) finara mientres la so pelegrinación a Roma en 855. Más tarde, Rhodri casóse cola fía de Gwon de Seisyllwg y a la muerte d'este, Rhodri se anexonó les sos tierres. Esto convirtiólu nel primer gobernante dende los díes de Cunedda en controlar la mayor parte de Gales.

A la muerte de Rhodri en 878, la relativa unidá de Gales volvió a romperses y una vegada más los territorios fueron estremaos ente los sos fíos. El so primoxénitu, Anarawd ap Rhodri heredó Gwynedd y consolidó la primacía d'Aberffraw.

A partir d'entós, la Casa de Aberffraw reclamaría primacía sobre otros señoríos galeses, incluyendo los poderosos principaos de Powys y Deheubarth.[11][12]

La Casa de Aberffraw foi movida en 942 por Hywel Dda, unu de los descendientes más nuevos de Rhodri y rei de Deheubarth cuando Idwal Foel, rei de Gwynedd llevantar contra Edmundo I d'Inglaterra. Idwal y el so hermanu morrieron en batalla contra Edmund y, según el costume, la corona de Idwal pasaría a los sos fíos Ieuaf y Iago ab Idwal, pero Hywel antemanóse y exilió a los sos primos n'Irlanda p'alzase en gobernante de Gwynedd en 950 cuando foi restaurada la Casa de Aberffraw.

Ente 986 y 1081 el tronu de Gwynedd tuvo en constante disputa ente los reis llegales y el usurpadores. Unu d'ellos, Gruffud ap Llywelyn, orixinariu de Powys, movió a la llinia de Aberffraw de Gwynedd y en 1055 convertir en rei de la mayor parte de Gales. Llegó a amenaciar el poderíu inglés y se anexonó dellos territorios vecinos gracies a les sos victories militares. Foi ganáu finalmente por Harold Godwinson en 1063 y depués asesináu polos sos propios homes nun tratu p'asegurar la paz con Inglaterra. Bleddyn ap Cynfyn y el so hermanu Rhiwallon, de la Casa de Mathrafal de Powys y mediu hermanos de Gruffud llegaron a un alcuerdu con Harold y fixéronse col poder de Powys y Gwynedd.

Poco dempués de la conquista normanda d'Inglaterra en 1066 los normandos empezaron a primir la frontera oriental de Gwynedd. Viéronse favorecíos poles disputa internes que surdieron tres l'asesinatu de Bleddyn ap Cynfyn en 1075 a manes del so primu Trahaearn ap Caradog. Trahaearn facer col tronu, pero atopar cola oposición de Gruffydd ap Cynan, nietu exiliáu d'Iago ab Idwal que se creyera en Dublín. En 1081 Trahaearn morrió en batalla contra Gruffyd y foi restaurada la llinia socesoria de Rhodri Mawr.

Gwynedd na Plena Edá Media

editar

Vér tamién Gales y los normandos: 1067-1283

 
Escudu d'armes personal de Gruffydd ap Cynan: En campu de gules, tres león pasantes de plata dispuestos en palu, armaos d'azur.

Gruffydd ap Cynan

editar
 
Wales c. 1063-1081

La dinastía de Aberffraw foi depuesta en delles ocasiones por rivales procedentes de Deheubarth, Powys ya Inglaterra mientres los sieglos X y XI. Gruffydd I ap Cynan (1055–1137), que s'educara nel exiliu en Dublín recuperó'l poder tres la so victoria na Batalla de Mynydd Carn en 1081 frente a los sos rivales de la Casa de Mathrafal, entós daquella nel tronu de Gwynedd.[2][13] Sicasí, la victoria de Gruffyd apenes pudo ser saborguiada, una y bones los normandos invadieron Gales n'encalorando la revuelta saxona nel norte d'Inglaterra conocida como la Masacre del Norte.

Poco dempués de Mynidd, Gruffyd foi prindáu con engaños por Hugo'l Gordu cerca de Corwen[2][13][14] Hugo reclamaba'l Perfeddwlad hasta'l ríu Clwyd (actuales condaos de Denbighshire, Flintshire y Wrexham), y contemplaba la restauración de los Aberffraw como una amenaza.[13] Les meyores normandes algamaron la península de Lleyn en 1090 y[13] para 1094, casi tou Gales fuera ocupáu polos invasores.[13] Sicasí, anque fueron alzaos numberosos castiellos, el control normandu foi tenue.[13] Empobinaos poles dinastíes históriques y motivaos pola rabia contra los invasores, el galeses recuperárense casi por completu en redol a 1100.[13]

Nun esfuerciu por consolidar el so contro sobre Gwynedd, Hugo de Chester fixo escoyer Obispu de Bangor en 1092 a Hervey -y Breton.[15] Esperábase qu'un preláu lleal a los normandos sobre la independiente ilesia de Gwynedd podría ayudar a pacificar a la población llocal. Hervé reconoció la primacía del Arzobispáu de Canterbury sobre la sede de Bangor, una reconocencia que fuera negáu hasta aquel entós pola diócesis galesa.

Sicasí, los párrocos galeses amosáronse contrarios a Hervé, y l'obispu viose obligáu a llevar espada y confiar nos caballeros normandos pa la so proteición.[16][17]

Gruffyd escapó de la so prisión en Chester y mató a Robert de Rhuddlan en Degawny el 3 de xunetu de 1093.[14] En 1095 recuperó Gwynedd y en 1098 xunir a Cadwgan ap Bleddyn de Powys, aparcando la tradicional rivalidá dinástica.[2][13] Gruffyd y Cadwgan lideraron la resistencia a la ocupación normanda nel norte y el centru de Gales.[2][13] Sicasí, Hugo de Chester y Hugo de Montgomery, conde de Shrewsbury consiguieron algamar l'estrechu de Menai, obligando a Gruffyd y Cadwgan a abellugase na Isla de Mona, y fuxir darréu a Irlanda.[2][13]

Pero a finales de 1098 Gruffyd y Cadwgan desembarcaron nuevamente en Gales y recuperaron Ynys Môn. Hervé -y Breton abandonó Bangor y fuxó a Inglaterra, y mientres los siguientes trés años Gruffyd recuperó Gwynedd hasta'l Conwy, ganando a Hugo de Chester.[2] Tres la muerte d'Hugo en 1101, Gruffyd y Cadwgan roblaron la paz con Enrique I; Gruffyd aseguróse'l dominiu del altu Gwynedd hasta'l ríu Conwy[2] y Cadwgan recuperó Ceredigion y parte de los sos territorios en Powys.[2]

Col alcuerdu alcanzáu ente Enrique I, Gruffydd y otru Señores galeses, entró a valir la división de Gales ente Pura Wallia, so control galés y Marchia Wallie, so control normandu.[18] La frontera permaneció más o menos estable mientres los siguientes doscientos años.[18]

Tres delles xeneraciones de guerra interminable, Gruffyd empecipió la reconstrucción de Gwynedd tratando d'estabilizar el país.[13] Consolidó la so autoridá nel norte de Gales y ufiertó abellugu a los galeses movíos del Perfeddwlad, especialmente de Rhos, naquella dómina de cutio acosáu por Ricardo, conde de Chester.[19]

Sollertáu pola creciente influencia de Gruffyd, Enrique I llanzó una campaña contra Gwynedd y Powys en 1116 col sofitu d'Alejandro I d'Escocia.[2][13] Ente que Owain ap Cadwgan de Ceredigion abellugar nos montes de Gwynedd, Maredudd ap Bleddyn de Powys roblaba la paz col rei inglés.[2] Ante'l poderíu normandu, Owain y Gruffyd axustaron una tregua; Owain recuperó'l favor real ensin escesivos problemes, ente que Gruffyd viose obligáu a rindir homenaxe y fidelidá y pagar una fuerte multa, anque caltuvo les sos tierres y el so prestíu.[19]

Esta invasión impactó fondamente a Gruffyd, que cuntaba más de 60 años en 1116.[2] Mientres el restu de la so vida, anque siguiría gobernando Gwynedd seríen los sos fíos Cadwallon, Owain, y Cadwaladr quien dirixiríen les sos tropes.[2] La política de Gruffyd y los sos socesores devolvería a Gwynedd la primacía en Gales, ensin llegar a amenaciar a la corona inglesa.[2][19]

Espansión de Gwynedd
editar

En 1120, una pequeña guerra fronteriza ente Llywarch ab Owain, Señor d'un pequeñu territoriu en Dyffryn Clwyd, y Hywel ab Ithel, Señor de Rhufoniog y Rhos, enfrentó a Powys y Chester nos Perfeddwlad.[19] Powys sofitó a Rhufoniog con 400 soldaos ente que Chester unvió caballeros normandos dende Rhuddlan en sofitu de Dyffryn Clwyd.[19] La sangrienta batalla de Maes Maen Cymro saldar cola muerte de Lywarch ab Owain y la derrota de Dyffryn Clwyd. El so enemigu Hywel ab Ithel resultó mortalmente mancáu.[19] y Rhufoniog y Rhos quedaron ensin dueñu.[19] y Gruffydd I aprovechar de la debilidá de Powys y Chester pa anexonalos.[19]

 
L'Afon Conwy güei, frontera tradicional ente l'Altu y So Gwynedd.

A la muerte de Einion ap Cadwgan, señor de Meirionydd, españó una guerra socesoria ente los sos familiares.[19] Gruffyd autorizó a los sos fíos Cadwallon y Owain a qu'intentaren sacar provechu de la oportunidá que-yos ufiertaba la situación de Meirionydd.[19] Los dos hermanos asaltaron Meirionydd,[19] pero esti territoriu nun sería anexonáu a Gwynedd hasta 1136.[19] En 1124, Cadwallon esanició a los gobernantes de Dyffryn Clwyd pol sofitu emprestáu al conde Hugo de Chester, convirtiendo al cantref en vasallu de Gwynedd[19] y en 1125 Cadwallon mató a los nietos de Edwin ap Goronwy de Tegeingl, dexando Tegeingl ensin señor. Sicasí, en 1132 Cadwallon resultó vencíu y muertu nuna campaña contra Powys en Nanheudwy, cerca de Llangollen.

En 1136 Gwynedd llanzó una campaña contra los normandos en represalia pola execución de Gwenllian ferch Gruffydd ap Cynan, esposa del Príncipe de Deheubarth y fía de Gruffyd. Owain y Cadwaladr invadieron Ceredigon y tomaronLlanfihangle, Aberystwyth, y Llanbadarn.[20][21]

A finales de setiembre de 1136, un gran exércitu galés formáu por tropes de Gwynedd, Deheubarth y Powys ganó a los normandos na batalla de Crug Mawr en Cardigan Castle.[20] La batalla concluyó con una gran derrota normanda.[20]

 
Gruffydd was interned in Bangor Cathedral, Gwynedd's Episcopal see

Cuando Gruffyd muerre en 1137, los sos fíos Owain y Cadwaladr atopábense campeando en Ceredigion y conquistaren los castiellos de Ystrad Meurig, Lampeter (Catillo de Stephen), y Castell Hywell (Castillo de Humphries). Nengún exércitu estranxeru yera capaz de cruciar el Conwy hasta l'Altu Gwynedd. La estabilidá proporcionada por Gruffyd dexó a los galeses de Gwynedd pensar nel futuru ensin mieu a que los sos llares y colleches fueren destruyíos por posibles ataques.

Los asentamientos fixéronse más permanentes y les construcciones de piedra sustituyeron a les vieyes estructures de madera. Construyéronse numberoses ilesies de piedra a lo llargo de Gwynedd. Gruffyd promovió la primacía de Bangor en Gwynedd y punxo los cimientos de la catedral de Bangor mientres l'episcopáu de David l'Escotu ente 1120-1139. Los sos restos fueron depositaos nel presbiteriu de la Catedral de Bangor.

 
L'escudu personal d'armes de Owain Gwynedd.

Owain Gwynedd

editar

Gruffydd foi asocedíu pol so fíu Owain na mayor parte del so territoriu según la llei galesa y adoptó el nome de Owain Gwynedd. Cadwaladr, el fíu menor, heredó'l Aberffraw en Aglesey, Meirionydd y el norte de Ceredigion ente los ríos Aeron y Dyfi.[22]

En 1141 Cadwaladr y Madog ap Maredudd de Powys llucharon xunto al conde de Chester en Lincoln y formaron parte del grupu que prindó a Esteban de Blois.[23] Sicasí, Owain nun participó na batalla y la mayor parte del exércitu de Gwynedd quedóse en casa.[23] Owain, prudente y reserváu, pudo considerar que la restauración de la Emperatriz Matilde reforzaría'l poder real n'Inglaterra y el poder de los Lores de les Marques, que s'amenorgara dende la usurpación d'Esteban.

Owain y Cadwaladr enfrentar en 1143 cuando Cadwaladr tuvo implicáu nel asesinatu de Anarawd ap Gruffydd de Deheubarth na viéspora del so matrimoniu cola fía de Owain,[24][25] una y bones l'asesinatu de Anarawd ponía en peligru la política matrimonial d'aliances de Owain.[21] Cadwaladr fuxó a Irlanda y contrató una flota viquinga que llevó a Abermenai pa primir a Owen.[24] Aprovechando la situación, los Lords de les Marques atacaron Gales,[25] lo que xunió nuevamente a Owain y Cadwaladr, que recuperó les sos tierres.[24][25] Dempués de nuevos enfrentamientos y pactos, finalmente Cadwaladr viose obligáu a exiliase n'Inglaterra en 1153.[24][25]

En 1146 finaba Rhun, primoxénitu y herederu de Owain. Owain cayó nuna fonda murria. Ente 1148y 1151 Owain enfrentar al so xenru Madog ap Maredudd de Powys y al conde de Chester pol control de Iâl y llogró asegurar Rhuddlan Castle y tou Tegeingl dende Chester.[26]

Tres trés años consolidando'l vastu Imperiu Angevino, Enrique II decidió atacar a Owain en 1157 cola ayuda de Powys y del hermanascu de Owain, Cadwaladr.[27] Enrique partió escontra Gales dende Chester tratando de prindar a Owain, que consiguió emboscar al grupu del rei,[27] que namái salvó la so vida gracies a la intervención de Roger de Clare, conde de Hertford.[27] Refugando l'enfrentamientu direutu, Owain escontra l'oeste, dexando'l camín llibre por qu'Enrique entrara en Rhuddlan "ingloriosamente".[27]

Enrique esperaba atopase con una escuadra naval dirixida por Enrique FitzRoy, tíu del rei, pero la espedición esviar a Mona[27] onde fueron ganaos polos nativos.[27] Esto convenció a Enrique II de que "fora tan lloñe como yera práuticu" y ufiertó la paz al príncipe. Owen I, que precisaba tiempu pa consolidase, aportó a los términos.[27] Presentó homenaxe y xuró llealtá al rei y devolvió Tegeingle y Rhuddlan a Chester, y les propiedaes en Gwynedd al so hermanu.[27]

La muerte de Madog ap Meredudd de Powys en 1160 dexó a Owain I aumentar la so influencia por cuenta de Powys.[28] En 1162 consiguió apoderase los cantrefs de Cyfeiliog y Arwystli en Powys.[28] Frente a la so estratexa, Rhys ap Gruffyd, príncipe de Deheubarth llevantar contra los normandos nel sur de Gales en 1162, obligando a Enrique II a viaxar a Inglaterra dende'l continente.

Cuando en 1163 Enrique enfrentar con Thomas Becket, Owain I y Rhys ap Gruffyd de Deheubarth aprovecharon pa empecipiar una rebelión contra Enrique II.[28][29] El rei inglés, que perdonara a Rhys pola so revuelta del añu anterior, axuntó un inmensu exércitu, sofitáu por una flota nórdica contratada en Dublín.[28]

L'exércitu angevino representaba la mayor fuercia utilizada contra Gales, lo que xunió entá más a los príncipes galeses.[30] Owain axuntó a les sos tropes en Edeyrion pa tratar d'aguantar la meyora d'Enrique.[30] Los angevinos avanzaron dende Oswestry escontra de Mur Castell al traviés de los montes y del monte de Ceiriog Valley, onde tuvieron que colar en columnes estreches.[30] Owain I hostigó al exércitu normandu[30] y Enrique II ordenó estenar el monte.[30] Por si fora poco, les grandes agües d'aquel añu convirtieron el campamentu Angevino nuna marisma, según Lloyd.,[30] lo que desmoralizó entá más al exércitu inglés. A la vista de les circunstancies, Enrique II decidió retirase ensin consiguir nenguna resultancia positiva.[30]

El rei abandonó tou plan pa conquistar Gales, tornando a Anjou. nun volvería triar Inglaterra hasta cuatro años más tarde. Owain aprovechó pa llanzar una ofensiva diplomática unviando una embaxada a Lluis VII de Francia encabezada pol obispu de Bangor cola misión d'axustar una alianza contra Enrique II,[29] somorguiáu na so llucha contra Thomas Beckett.

Nos sos últimos años Owain I yera mentáu como princeps Wallensium (príncipe de Gales), un títulu ganáu pol so lideralgu en Gales y la so victoria contra los ingleses, según John Davies.[31]

Guerra civil y usurpación 1170-1195

editar

A la muerte de Owain en payares de 1170, dos faiciones rivales de la familia reinante apostáronse'l tronu. Mientres la so vida Owain favoreciera claramente a los sos fíos mayores, nacíos de Pyfog la irlandesa; sicasí, los añales afirmen qu'estos dos fíos, Rhun y Hywel, yeren illexítimos. Tanto Owain como'l so padre recibieren considerable sofitu de los sos familiares en Dublín y paez posible que Owain confiara en caltener estos contactos nomando socesor a unu de los sos fíos con Pyfog. Sabemos qu'en 1146, Rhun, el primoxénitu, morrió misteriosamente y el so hermanu Hywel foi proclamáu nuevu herederu.

Hywel ab Owain Gwynedd asocedió al so padre en 1170 y darréu españó una guerra civil ente los pro-irlandeses partidarios de Hywel y una coalición anti-irlandesa encabezada por Iorwerth Drwyndwn y Cristin ferch Goronwy ab Owain, vilba de Owain. Pocos meses dempués de la socesión, Hywel morrió na batalla de Pentraeth en 1171. Iorwerth resultó gravemente mancáu y quedó fora de la llucha (morrería en 1174), dexando a Dafydd como principal líder de la faición vencedora, que se partiría Gwynedd.

En 1175 Dafydd convertir en señor de too Gwynedd n'esaniciando a los sos otros rivales y encarcelar al so hermanu Rhodri. Trató de fortalecer la so posición llegando a un alcuerdu con Enrique II. Alcordóse'l matrimoniu de Dafydd con Emma d'Anjou, mediohermana del rei inglés, anque nun se concedió a Dafydd reconocencia de la so posición nel norte. Según el Brut y Tywysogion, esto foi fechu pa pacificar la situación, pero antes de 1176, Rhodri escapó de la so cautiverio y espulsó a Daffyd de Anglesey. Los hermanos decidieron partise Gwynedd, correspondiendo a Dafydd el territoriu ente'l Conwy y el Dee, conocíu como Gwynedd Is Conwy, ente que Anglesey y Gwynedd Uwch Conwy quedaben en poder de Rhodri. A partir d'esi momentu, Dafydd permaneció tranquil nel so reinu lo que foi vistu como una cualidá polos sos contemporáneos como Giraldus Cambrensis.

Rhodri s'envueltu en continues disputes internes poles que foi espulsáu en delles ocasiones del tronu ente 1190 y 1194.

El peor enemigu de Dafydd foi'l so sobrín Llywelyn ap Iorwerth, nacíu probablemente en 1173 y fíu de Iorwerth Drwyndwn. El futuru Llywelyn el Grance conspiró colos sos primos Gruffudd y Maredudd y el so tíu Rhodri y en 1194 ganó y espulso del tronu a Dafydd na batalla de Aberconwy.

 
Armes personales de Llywelyn el Grande.

Llywelyn el Grande

editar
Artículu principal: Llywelyn el Grande

Llywelyn convertir en gobernante únicu de Gwynedd en 1200, tres los que robló un alcuerdu con Juan d'Inglaterra. Llywelyn casóse con una fía illexítima de Juan y, cuando'l rei inglés arrestó a Gwenwynwyn ab Owain de Powys en 1208, aprovechó pa anexonase Powys. Sicasí, en 1211 les rellaciones ente dambos habíense deterioráu y Juan invadió Inglaterra y Llywelyn apurrió los territorios al este del Conwy. En 1215, el príncipe galés aliar colos barones qu'obligaron a roblar a Juan la Carta Magna en 1215.

A la muerte de Juan, Llywelyn robló'l Tratáu de Worcester con Enrique III en 1218. Mientres los años siguientes asocediéronse les lluches ente Llywelyn, los señores de les marques y el rei. Na Paz de Middle de 1234 alcordóse una tregua que se caltendría mientres el restu del reináu de Llywelyn.

Llywelyn taba decidíu a imponer el derechu de los fíos llexítimos na llei de socesión galesa p'asitiar a Gwynedd na mesma situación que'l restu de países cristianos. Sicasí, al promover al so fíu menor Dafydd provocó la reaición de los partidarios del sistema tradicional, que sofitaben al so fíu mayor Gruffyd. Sicasí, con Gruffyd prisioneru, esta reaición nun llegaría bien lloñe. Anque Dafydd perdió a unu de los sos defensores más importantes cola muerte de la so madre en 1237, caltuvo'l sofitu de Ednyfed Fychan, Senescal de Gwynedd y bien influyente políticamente. Llywelyn sufrió un paralís esi mesmu añu, y Dafydd foi adquiriendo mayor pesu nes xeres de gobiernu, faciéndose cargu de Gwynedd a la muerte del so padre trés años dempués.

 
Armes usaes por Dafydd ap Llywelyn.

Dafydd ap Llywelyn

editar

Anque Enrique III aceptara les pretensiones de Dafydd al tronu de Gwynedd, nun taba dispuestu a que pudiera caltener les conquistes del so padre fora de Gwynedd. En 1241 el rei invadió Gwynedd, y obligó a Dafydd a sometese a finales d'agostu. Según el Tratáu de Gwerneigron, abandonó toles tierres fora de Gwynedd y apurrió al rei al so mediohermanu Gruffydd, que siguía en prisión. Enrique III considerar una arma útil contra Dafydd, yá que podía ser un rival pa Dafydd en Gwynedd; sicasí, Gruffyd morrió al intentar escapar de la Torre de Londres en marzu de 1244, al intentar baxar por una sábana anoyada y cayer al vaciu.

Muertu'l so principal enemigu, Dafydd aliar con otros reis galeses y empecipió una campaña contra la ocupación inglesa de Gales. Tres violentes lluches, la campaña consiguió l'ésitu, anque la muerte repentina de Dafydd detuvo les operaciones. Muertu ensin socesión, el tronu pasó a manes de los fíos de Gruffyd, Owain Goch ap Gruffydd y Llywelyn ap Gruffydd que s'estremaron el reinu ente ellos.

 
Armes usaes por Llywelyn ap Gruffydd.

Llywelyn ap Gruffydd

editar

Llywelyn atópase en Gwynedd nel momentu de la so elevación, y lluchara xunto al so tíu nes últimes campañes contra los ingleses. Esto dio-y ventaya sobre'l so hermanu mayor Owain, encarceláu n'Inglaterra dende 1242. Owain tornó a Gwynedd -aparentemente "escapó" o foi lliberáu de Chester xustu a la muerte de Dafydd. Llywelyn y Owin llegaron a un alcuerdu y partiéronse el reinu.

En 1255 el so hermanu menor Dafydd ap Gruffydd llegó a la mayoría d'edá y Enrique III, percibiendo una oportunidá pa desestabilizar el reinu, solicitó que tomara parte na división de Gwynedd. Llywelyn refugó esti pidimientu, basándose en qu'esto debilitaría entá más el reinu y dexar en manes ingleses. Dafydd aliar con Owain na Batalla de Bryn Derwin contra Llywelyn. Llywelyn venció, prindó a Owain y confiscó les sos tierres. Tamién encarceló a Dafydd por un curtiu periodu de tiempo antes de llegar a un alcuerdu con él.

Llywelyn empecipió entós una campaña contra los ingleses, consiguiendo'l sofitu de Deheubarth y Powys, y siendo reconocíu como Príncipe de Gales pela mayor parte del país. Mientres, en 1264 n'Inglaterra la Segunda Guerra de los Barones atópase en plenu apoxéu cola batalla de Lewes. Llywelyn xunir a Simon de Montfort na so llucha contra Enrique III. Anque Monfort finó pocu dempués, la paz ente Inglaterra y Gales caltúvose, y el Tratáu de Montgomery reconoció a Llywelyn como Príncipe de Gales pol rei d'Inglaterra.

Sicasí, a la muerte d'Enrique III la situación diba camudar. En 1276 Llywelyn foi declaráu rebalbu por Eduardu I y la presión diplomática foi siguida por una enorme invasión que rompió la unidá galesa y prindó grandes árees del territoriu, obligando a Llywelyn a roblar el Tratáu de Aberconwy, nel que se retayaba abondo'l territoriu galés.

Llywelyn pensó entós n'estabilizar la so socesión cola so nueva esposa Leonor de Montfort, pero esta finó en 1282 al dar a lluz a una fía Gwenllian ferch Llywelyn.

Poco dempués, españó una nueva rebelión y Dafydd y Llywelyn xunieron les sos fuercies. En payares de 1282, el Arzobispu de Canterbury John Pechkam visitó Gales del Nortes pa mediar ente Llywelyn y Eduardu I. Ufiertar a Llywelyn mil llibres al añu y propiedaes n'Inglaterra si someter a Eduardo. Llywelyn refugó la propuesta; un mes dempués, el 11 d'avientu de 1282, morría mientres una emboscada en Cilmeri. Poco dempués, les sos fuercies fueron ganaes polos ingleses, qu'ocuparon Powys y Gwynedd oriental.

 
The arms used by Dafydd ap Gruffydd were a variant of the Aberffraw Arms.

Dafydd ap Gruffydd

editar

Tres estos sucesos, Dafydd ap Gruffydd foi proclamáu príncipe de Gales y siguió la guerra con ayuda de dellos nobles locales.[32] Sicasí, cualquier tipu de resistencia yera esaniciada sitematicamente, lo qu'obligaba a Dafydd a movese de cutio d'un llugar a otru pa evitar ser prindáu polos ingleses.[33]

Finalmente, el 22 de xunu de 1283, Dafydd foi prindáu nes cercaníes de Bera Mawr, nun llugar llamáu Nanhysglain. Dafydd, que fuera traicionáu, resultó gravemente mancáu mientres la refrieiga. Esto significó'l fin de la resistencia entamada en Gales hasta'l llevantamientu de Madog ap Llywelyn once años dempués.

Dafydd foi lleváu a Eduardo la nueche de la so captura y lleváu a Shrewsbury, onde n'ochobre foi colgáu, estripáu y estazáu. Los sos socesores nunca fueron lliberaos: los sos fíos Llywelyn y Owain nel Castiellu de Bristol; la so fía y sobrina en prioratos de Lincolnshire.

Fin de la independencia

editar

Cola muerte de Llywelyn l'Últimu Rei en 1282 y la execución del so hermanu Dafydd al añu siguiente, púnxose fin a ocho siglos d'independencia en Gwynedd, y el reinu foi anexonáu a Inglaterra. Los restantes miembros de la familia real fueron arrestaos y encarcelaos mientres el restu de les sos vides. Tres el Estatutu de Rhuddlan de 1284, Gwynedd estremáu y reorganizáu según el modelu inglés, creándose los condaos d'Anglesey, Carnarvonshire, Merionethshire, Denbighshire y Flintshire.

Pura Walia (Gwynedd más Carmarthenshire y Cardiganshire) siguió siendo nominalmente un Principáu gobernáu por un Conseyu con sede en Ludlow como parte de la corona inglesa. El títulu de Príncipe de Gales foi dau por Eduardu I al so fíu, el príncipe Eduardo. Les Marques Galeses xunir col Principáu en 1534 y en 1689 aboliéronse definitivamente toles instituciones independientes de gobiernu.

Dempués de 1284 hubo munches rebeliones que tuvieron como base'l territoriu de Gwynedd, la mayor parte encabezaes por miembros de cañes colaterales de la casa real. Fueron especialmente importantes les encabezaes por Madoc ap Llywelyn en 1294 y la d'Owain Lawgoch (sobrín-nietu de Llywelyn ap Gruffydd) ente 1372-1378. La postrera revuelta importante tuvo llugar en 1400 cuando Owain Glyndŵr de Powys remontar contra la Corona, llogrando importantes sofitos en Gwynedd.

Gobernantes de Gwynedd

editar

Casa de Cunedda

editar

Llinia de Maelgwn Gwynedd

Cola murte de Hywel, conclúi la llinia masculina de Maelgwn Gwynedd y ye asocedíu por Merfyn, yá que la so madre Esylit yera la fía mayor de Cynan Dindaethwy ap Rhodri, y sobrina de Hywel.

Casa de Manaw

Casa de Aberffraw

editar

Usurpaciones nos sieglos X y XI

Restauración de Aberffraw

Interegnum

Dafydd ab Owain Gwynedd usurpó'l tronu al so hermanu Hywel ab Owain, y foi reconocíu como 'príncipe de Gwynedd' pola Corona Inglesa. Sicasí, el so ascensu al poder foi curtiu, yá que foi movíos por otros hermanos y el tronu de Gwynedd tornó finalmente a Llywelyn el Grande, herederu llexítimu de Owain Gwynedd.

  • Dafydd l'Usurpador (1170–1195), movió al primoxénitu, pero foi de la mesma movíu en 1195, gobernando namái'l baxu Gwynedd. Inglaterra reconoció a Dafydd como Príncipe de Gwynedd, non asina los xuristes galeses.
    • Rhodri ab Owain Gwynedd (1170–1190) Gobernó l'altu Gwynedd hasta 1174
    • Maelgwn ab Owain Gwynedd (1170–1173), gobernó Ynys Mon y sofitó les reclamaciones del so hermanu mayor Hywel ap Owain al tronu. A la muerte de Hywel, Maelgwn consiguió caltener nel so poder Ynys Mon frente a Dafydd l'Usurpador.

Restauración de la llinia principal:

Tres la Conquista

editar

Enllaces esternos

editar

Bibliografía

editar
  • Bartlett, Robert (2000). England Under the Norman and Angevin Kings: 1075-1225. Oxford: Clarendon Press. ISBN 0-19-822741-8.
  • Barlow, Frank (2000). William Rufus. Yale University Press. ISBN 0-30-008291-6.
  • Davies, John (1994). A History of Wales. New York: Penguin. ISBN 0-14-014581-8.
  • Davies, John (2002). The Celts. New York: Cassell Illustrated. ISBN 1-841-88188-0.
  • Evans, Gwynfor (2004). Cymru O Hud. Abergwyngregyn: Y Lolfa. ISBN 0862435455.
  • Morris, John Y. (1996). The Welsh Wars of Edward I. Conshohocken, PA.: Combined Books. ISBN 0-938289-67-5.
  • Lloyd, J.Y (2004). A History of Wales; From the Norman Invasion to the Edwardian Conquest. New York: Barnes & Noble Publishing, Inc.. ISBN 0-7607-5241-9.
  • Stephenson, David (1984). The governance of Gwynedd. University of Wales Press. ISBN 0-7083-0850-3.
  • Warner, Philip (1997). Famous Welsh Battles. New York: Barnes & Noble Publishing, Inc.. ISBN 0-7-607-0466-x.

Referencies

editar
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Davies, John, A History of Wales, Penguin, 1994, foundations of pgs 50-51, 54-55
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 Lloyd, J.Y., A History of Wales; From the Norman Invasion to the Edwardian Conquest, Barnes & Noble Publishing, Inc. 2004, Recovers Gwynedd, Norman invasion, Battle of Anglesey Sound, pgs 21-22, 36, 39, 40, later years 76-77
  3. ↑ Davies, John, A History of Wales, Penguin, 1994, foundations of pg50-51
  4. ↑ Christopher A. Snyder, The Britons, Blackwell Publishing 
  5. ↑ Koch, John. Celtic Culture: a historical encyclopedia, p. 738. (Santa Barbara: ABC-CLIO, 2005).
  6. ↑ Koch, John. Celtic Culture: a historical encyclopedia, páxs. 738-739. (Santa Barbara: ABC-CLIO, 2005).
  7. ↑ Reculando entá ye más, el raigañu * uen- ye equivalente al llatín vena- y suxer "lluchar; deseyar, gustar" (el raigañu llatín venus, "amor", ya igualmente venari "cazar"). Vease Geiriadur Prifysgol Cymru (University of Wales Dictionary), vol. I, páxina 1773
  8. ↑ Lloyd, J.Y. History of Wales, Vol.1, p323
  9. ↑ Chadwick, N. The Celts, Development of the Celtic Kingdoms (1971), p.86
  10. ↑ Ibid
  11. ↑ Davies, John, A History of Wales, Penguin, 1994, Aberffraw primacy pg 116, patron de bardos 117, Aberfraw relations with English crown pg 128, 135
  12. ↑ Lloyd, J.Y. A History of Wales; From the Norman Invasion to the Edwardian Conquest, Barnes & Noble Publishing, Inc. 2004, Aberffraw primacy pg 220
  13. ↑ 13,00 13,01 13,02 13,03 13,04 13,05 13,06 13,07 13,08 13,09 13,10 13,11 Davies, John, A History of Wales, Penguin, 1994, Gruffydd ap Cynan; Battle of Mynydd Carn, Norman Invasion, pg 104-108, reconstructing Gwynedd pg 116,
  14. ↑ 14,0 14,1 Warner, Philip, Famous Welsh Battles, Gruffydd's seizure pg 61, Escape from Chester, Kills Robert of Ruddlan, pg 63, 1997, Barnes & Noble, INC.
  15. ↑ Barlow, Frank,William Rufus, Yale University Press, 200, ISBN 0-300-08291-6 p. 320-324
  16. ↑ Bartlett, Robert C. (2000). England Under the Norman and Angevin Kings: 1075-1225. Oxford: Clarendon Press. ISBN 0-19-822741-8.
  17. ↑ Owen "Hervery (d. 1131)" Oxford Dictionary of National Biography Online edition accessed March 6, 2008
  18. ↑ 18,0 18,1 Davies, John, A History of Wales, Penguin, 1994, Pura Wallia, Purae Wallie (the Welshries), Marchia Wallie pg 109, 127-130, 137, 141, 149, 166, 176
  19. ↑ 19,00 19,01 19,02 19,03 19,04 19,05 19,06 19,07 19,08 19,09 19,10 19,11 19,12 J.Y. Lloyd, A History of Wales; From the Norman Invasion to the Edwardian Conquest, Barnes & Noble Publishing, Inc. 2004,Advances westard" pg 77, 78, 79
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Lloyd, J.Y. A History of Wales; From the Norman Invasion to the Edwardian Conquest, Barnes & Noble Publishing, Inc. 2004, Great Revolt, beginnings Gwenllian pg 80, taking Ceredigion, restores Welsh monks, Battle of Crug Mawr, 82-85
  21. ↑ 21,0 21,1 Warner, Philip "Famous Welsh Battles", Barnes & Noble INC. 1977, Gwenllian pg 69, 79
  22. ↑ Lloyd, J.Y. 0A History of Wales; From the Norman Invasion to the Edwardian Conquest, Barnes & Noble Publishing, Inc. 2004, Cadwaladr's inheritance, pgs 85, 93, 104
  23. ↑ 23,0 23,1 Lloyd, J.Y. A History of Wales; From the Norman Invasion to the Edwardian Conquest, Barnes & Noble Publishing, Inc. 2004, Cadwaladr ap Gruffydd's inheritance, pg 94, 95
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 Lloyd, J.Y. A History of Wales; From the Norman Invasion to the Edwardian Conquest, Barnes & Noble Publishing, Inc. 2004, Cadwaladr's betrayal, pg 95
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 Warner, Philip "Famous Welsh Battles", Barnes & Noble INC. 1977, Cadwaladr and Anarawd pg 80
  26. ↑ Lloyd, J.Y. A History of Wales; From the Norman Invasion to the Edwardian Conquest, Barnes & Noble Publishing, Inc. 2004, Owain takes Iâl, Ruddlan, Tegeingl, pg 96, 97, 98
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 27,4 27,5 27,6 27,7 Lloyd, J.Y. A History of Wales; From the Norman Invasion to the Edwardian Conquest, Barnes & Noble Publishing, Inc. 2004, Owain and Henry II, pg 99. 1070
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 Lloyd, J.Y. A History of Wales; From the Norman Invasion to the Edwardian Conquest, Barnes & Noble Publishing, Inc. 2004, Owain 1160-1170, pg 107, 108, 109,
  29. ↑ 29,0 29,1 Davies, John, A History of Wales, Penguin, 1994, Henry and Becket, Owain's leadership in 1166, Owain recaptures Tegeingl, pg125 Gwynedd's embassy to France pg 125,126
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 30,4 30,5 30,6 Lloyd, J.Y. A History of Wales; From the Norman Invasion to the Edwardian Conquest, Barnes & Noble Publishing, Inc. 2004, Henry's invasion plans pg 111, Welsh drawn together, pg 112, Angevin advance into Wales 112, 113, Henry II's campaign failure, pg 113, 114
  31. ↑ Davies, John, A History of Wales, Penguin, 1994, English King's suzerainty of Wales and Scotland, pg 103, Welsh princely titles pg128, 129
  32. ↑ Beverley Smith, J., Llywelyn ap Gruffudd, Prince of Wales p.577
  33. ↑ J. Beverley Smith, p.576



Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Reinu_de_Gwynedd&oldid=4292617»