Terxestín

El tergestino yera'l dialeutu románicu faláu en Trieste hasta principios del sieglu XIX, cuando s'escastó dexando pasu al actual dialeutu triestino de tipu venecianu. El tergestino yera un idioma retorrománicu, allegáu al friulanu y al ladín, y entá más próximu al dialeutu vecín de Muggia, el muglisano.

Tergestino
Faláu en	Italia
Rexón	Friuli-Venecia Julia (Provincia de Trieste)
Falantes	estinguíu
Familia	Indoeuropéu Itálicu Romance Retorromániques Tergestino
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	`nengunu`
ISO 639-2	`fur`
ISO 639-3	`fur`

Historia

El tergestino foi faláu en Trieste pola mayor parte de la población hasta'l fin del sieglu XVIII. Col cambéu de sieglu empecipiar na ciudá un rápidu procesu de sustitución llingüística en qu'un nuevu dialeutu venecianu de tipu colonial, el triestino, ocupó'l llugar dexáu pol tergestino.

El factor desencadenante del cambéu foi la esplosión demográfica provocada pola creación d'un importante puertu comercial per parte del gobiernu austriacu. La ciudá perteneciera al Imperiu austriacu dende 1382, pero en 1719, el gobiernu decidió invertir una gran cantidá de dineru pa dexar la salida al Adriáticu de los productos de toles naciones del Imperiu. El nuevu puertu atraxo a emigrantes de les zones costeres d'Istria, Dalmacia ya inclusive de la vecina Venecia. La población pasó de 6.000 a 200.000 habitantes. La nueva población, que falaba diverses llingües, romániques y eslaves, adoptó como llingua vehicular la forma de venecianu colonial que s'utilizaba como llingua franca nes sos rexones d'orixe.

El tergestino sobrevivió, sicasí, hasta la primer metá del sieglu XIX como llingua de l'aristocracia local, un grupu de familia conocíes como “lliriu tredis fameis”, nome que denota l'estrechu parentescu ente l'antiguu tergestino y el friulanu. En 1828 se G. Mainati arrexuntó los testimonios más importantes que quedaron sobre les carauterístiques del tergestino na so obra "Dialoghi piacevoli in dialetto vernacolo triestino"

Nel sieglu XX hubo un intentu de revitalización del tergestino per parte de Ivan Crico, que compunxo parte de la so obra poética en tergestino.

Clasificación

El tergestino yera un dialeutu de tipu retorromance, allegáu al faláu en Muggia (conocíu como muglisano), perteneciente, por tanto, al mesmu grupu llingüísticu que'l ladín, el friulano y el romanche, probables residuos d'un continuum llingüísticu alpín que s'estendía dende la Suiza occidental hasta'l norte de Istria. Tamién el muglisano corrió una suerte asemeyada al tergestino.

Nun esiste nengún tipu de continuidá ente'l tergestino y el dialeutu venecianu (triestino actual) que se-y sobrepunxo, namái una mínima parte del léxicu sobrevivió. Yá que Trieste nun perteneció a la República de Venecia dende la Edá Media, la imposición del venecianu nun se debió a la influencia política, sinón a la idoneidad pa la comunicación ente los falantes d'un momentu históricu determináu.

Testu en tergestino

Parte d'un diálogu publicáu en 1828.

Bastian - Quand che ti avaràsto imparà plui bem l'architetura, cognossaràsto mièi, y non favelaràsto cussì.
Jaco - Aimò impar malapèna i set ordim architetònich.
Bastian - Zà che imparisto i set òrdim de architetura, dìme, da ze òrdim xem stis colònis?
Jaco - Del òrdim Corintìo scanelà.
Bastian - Come cognossisto che lliriu sèis del òrdim Corintìo?
Jaco - Dai chiapitièi, che ham lliriu fòiis come chela planta che clámase acànto.
[...]
Jaco - Ze xe scrit intòl pedestàl?
Bastian - Lèj, y po savàrastu ze che xe scrit.
Jaco - Numine... Me par che sìis paràulis latìnis, el mio non capèss.
Bastian - Va là, va là, zuss. Lejerài el mio. Nùmine sub nostro felìces vìvite cives; arbìtri vestri quidquid habètis, erit.
Jaco - Ze vol dì?
Bastian - Aimò te disarài par taliàm. Sòta i nuèstri auspìzj podarèi vive contiènti Tristini, chel che ghavèi sarà uèstro, de podè fà chel che volèi.

Bibliografía

ASCOLI GRAZIADIO ISAIA, Il dialetto tergestino, in «Archeografo Triestino», 1890, Serie II, Vol. XV, pp. 245-263.
CAVALLI JACOPO, GRAZIADIO ISAIA ASCOLI, Cimelj dell'antico parlare triestino, in «Archeografo Triestino», 1879-1880, Serie II, Vol. VI, pp. 199-210.
CAVALLI JACOPO, Reliquie ladine raccolte in Muggia d'Istria, con appendice dello stesso autore sul dialetto tergestino, in «Archeografo Triestino», 1894; Serie II, Vol. XIX,, pp. 5-208.
DORIA MARIO (cur.), I dialoghi piacevoli in dialetto vernacolo triestino pubblicati y tradotti da Giuseppe Mainati, Trieste, Italo Svevo, 1972.
DORIA MARIO, Lessico-concordanza del dialetto tergestino del Mainati (parte prima A-M), in «Archeografo Triestino», 1993, Serie IV, Vol. LIII, pp. 297-378.
DORIA MARIO, Lessico-concordanza del dialetto tergestino del Mainati (parte seconda N-Z), in «Archeografo Triestino», 1994, Serie IV, Vol. LIV, pp. 387-454.
FINZI ROBERTO, La llingua di questi abitanti è forlana corrota: sulle cause materiali del passaggio dal tergestino al triestino, in «L'Adriatico y l'Europa centro-orientale: relazioni storico-culturali y prospettive di sviluppo: lezioni della Summer School in Adriatic Studies, Rimini 4-16 luglio 2005», pp 199-212.
SCHATZMAYR EMILIO, Avanzi dell'antico dialetto triestino cioè I sette dialoghi piacevoli publicati dal Mainati, un sonetto ed altri cimeli linguistici, Trieste, 1891.
ZILIOTTO BACCIO. Tergestino y Muglisano, in «Archeografo Triestino», 1947, Serie VI, Vol. XII-XIII, pp. 53-64.
ZUDINI DIOMIRO, A proposito delle continuazioni di lat. hodie nelle varietà friulane y nel tergestino y muglisano, in «Atti e memorie della Societa istriana di archeologia y storia patria», n.s., 34 (1986), pp. 190-203.
PELLEGRINI RENZO, Per un profilo linguistico, in "Storia economica di Trieste", vol.I "La città dei gruppi 1719-1918", Trieste 2001, pp.293-316

Referencies

Enllaces esternos

Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Terxestín.