El tifinagh (pronunciáu [tifinaɣ]) ye un alfabetu que s'utiliza pa trescribir delles llingües bereberes (n'Arxelia escríbese "tifinaɣ"). La forma más antigua de tifinagh llámase alfabetu líbico o berbero-líbico, que'l so usu ta documentáu dende'l sieglu III e. C. hasta'l sieglu III d. C. en tol norte d'África y nes Islles Canaries.[2] Atribúyese-y un orixe púnicu.

Sistema d'escrituraTifinag
Tipos sistema d'escritura natural, abyad y alfabetu de caxa única
Llingües Llingües bereberes y Llingües tuareg
Dates sieglu III edC
Basáu en Libyco-Berber script (en) Traducir
ISO 15924 Tfng (120)
Direición del testu d'izquierda a derecha, de derecha a izquierda, de arriba a abajo (es) Traducir y abajo a arriba (es) Traducir
Estaya Unicode U+2D30-2D7F[1]
Formáu por
Cambiar los datos en Wikidata
Caráuteres del alfabetu tifinagh.

L'usu del tifinagh perdióse darréu en casi tolos territorios berberófonos, siendo calteníu namái polos tuareg pa trescribir el so idioma, el tamasheq. A finales del sieglu XX delles instituciones culturales bereberes recuperaron y reformaron el tifinagh pa trescribir distintes variantes de llingües bereberes qu'escarecíen hasta güei de norma escrita.

Les formes antigües de tifinagh son consonántiques (incluyíes los tuareg), ente que les formes modernizaes inclúin signos pa les vocales. Les distintes variedaes d'esta escritura tienen, amás de la cuestión de les vocales, otres munches ya importantes diferencies.

Alfabetu líbico editar

Ye puramente consonánticu. Tuvo dos formes: la occidental y l'oriental. La primera usar a lo llargo de la mariña mediterránea y atlántica, dende la Cabilia hasta Canaries.[2] La oriental utilizar na rexón de Constantina, Aurés y Tunicia. Namái foi descifrada la forma oriental, gracies a qu'esisten numberoses inscripciones billingües púnicu-líbicas, que dexaron topar el valor de 22 de los 24 signos que componen esta modalidá de tifinagh. La forma occidental, que sería más primitiva y con menor influencia púnica, tien 13 calteres más que la oriental. En dambos casos les inscripciones son fundamentalmente epitafios o dedicatories curties. Nun esiste una direición fixa pa la escritura, pero lo más habitual ye que s'escriban les pallabres de baxo a enriba. Cada llinia suel contener una pallabra o una frase con sentíu completu. Dellos calteres ayuden a la llectura indicando los principios de llinia.

Tifinagh saḥarianu y tuareg editar

Llámase tifinagh saḥarianu a una forma arcaica d'escritura tuareg que les sos muestres más recién tienen unos doscientos años d'antigüedá[ensin referencies]. Desconozse otra manera la so xénesis: nun se sabe si deriva de la forma occidental o de la oriental del alfabetu líbico nin cómo se produció la transición d'unu a otru. Tampoco se sabe cuándo s'empezar a utilizar, si foi contemporaneu del líbico o posterior y nin siquier si usaba antes de la conquista árabe. Foi descifráu pol misioneru Charles de Foucauld, a principios del sieglu XX. Tien un signu pa notar les vocales finales.

 
Diccionariu tuareg-francés de Charles de Foucauld.

El tuareg, dacuando llamáu tifinagh por excelencia, yá que ye l'únicu qu'hasta tiempos recién utilizábase, correspuende a los pueblos tuareg, nómades falantes de llingua tamasheq que viven ente Arxelia, Malí y Níxer. Tien variantes, correspondientes a los distintos dialeutos del tamasheq: tanto la forma como'l númberu de los signos puede camudar, pero son mutuamente intelixibles.

Tien un signu pa marcar les vocales finales o tighratin. Nes rexones del Hoggar, Ghat y el Adrar, dichu signu namái s'emplega pa la vocal /a/, ente que les vocales /i/ y /o escríbense utilizando los signos de les semiconsonantes /y/ y /w/. Otros dialeutos empleguen el mesmu signu pa toles vocales finales, o inclusive pa les iniciales ensin distinción. Delles tribus de la rexón de Tombuctú utilicen los signos diacríticos del árabe pa notar les vocales curties.

El tifinagh tuareg usar n'ocasiones pa escribir testos llargos, pero nun ye lo habitual. Polo xeneral el so usu se circunscribe a anotaciones y epitafios, declaraciones d'amor ya inscripciones diverses sobre oxetos como alfombres, xoyes, armes, etc. Les inscripciones de cutiu empiecen utilizando la fórmula «awa näk [nome] innân», esto ye, «soi yo, [nome], quien dixo...».

La escritura ta llargamente estendida ente los tuareg, y más ente les muyeres qu'ente los homes. Al paecer, una de cada dos muyeres puede escribir ensin vacilaciones, frente a unu de cada trés homes. En tiempos recién ta utilizándose el tifinagh como soporte pedagóxicu en campañes contra l'analfabetismu.

Nun esiste un orde nel qu'enunciar les lletres del alfabetu, pero Charles de Foucauld citaba en 1920 una fórmula mnemotécnica pa recordales. Trátase de la siguiente frase, que les contién toes: «awa näk, Fadîmata ult ughnis, aghebbir nnit ur itweddis, taggalt nnit märaw iyesân d sedîs»; «Soi yo, Fadimata, fía de Ughnis: el so cadril nun se toca; la so dote ye de dieciséis caballos».

Tifinagh modernu (neotifinagh) editar

 
Señal d'altu (stop) n'árabe (qif) y en tifinagh (bedd) alcontrada en Marruecos.

En 1965 nuevos bereberes deseosos de promover la normalización de les sos llingües crearon una asociación cultural, l'Academia Bereber (Académie berbère, AB), qu'en 1967 y hasta la so disolución en 1978 pasaría a llamase Agraw Imazighen.

Esta asociación propunxo un alfabetu tifinagh estándar basáu tantu nel tuareg utilizáu n'Arxelia como n'otres formes qu'empezaren a espublizase en zones berberófonas d'Arxelia y Marruecos. L'oxetivu yera resucitar una escritura milenario cola que poder trescribir toles variantes de llingües bereberes, qu'hasta entós solíen trescribise utilizando calteres árabes o llatinos.

En 1972 Ammar Negadi, miembru de l'Academia Bereber y pioneru na investigación sobre la cultura bereber, empecipió los trabayos sobre l'antiguu tifinagh que van desaguar na creación del neo-tifinagh, adoptáu pol IRCAM (Real Institutu de Cultura Amazigh) y utilizáu llargamente.[3]

En 1975, tres una amplia investigación per parte d'Ammar Negadi la revista Asaghen editó la primer llista con 750 nomes amazigh - ente ellos 150 femeninos - que va ser utilizada en parte más tarde pol Ministeriu del Interior arxelín pa establecer la llista de nomes amazigh aceptaos pol Estáu arxelín en 2013.[3]

Dende entós creáronse variaciones d'esti alfabetu, siendo les más conocíes les de Salem Chaker, profesor del INALCO (Institutu Nacional de Llingües y Civilizaciones Orientales de París), y un conxuntu de versiones relativamente similares ente sigo correspondientes, respeutivamente, a l'asociación Afus Deg Wfus (Roubaix, Francia), la revista marroquina Tifinagh, el software de Arabia Ware Benelux y el IRCAM (Real Institutu de Cultura Amazigh de Marruecos).

Les variantes creaes respuenden a que, d'acordies con munchos estudiosos, l'alfabetu de l'Academia Bereber reflexa una falta de reflexón fonolóxica. La AB quixo trescribir soníos qu'en toles variantes de llingües bereberes son alófonos y que por tanto nun teníen por qué trescribise. Ello ye que nun esistíen nes formes vives de tifinagh signos pa trescribilos, y la AB hubo d'inventalos partiendo de la nada, dando llugar asina a un alfabetu que se calificó de «sobrecargado».

Los distintos neotifinagh utilicen lletres pa trescribir les vocales y escríbense d'esquierda a derecha. En 2003 el tifinagh foi adoptáu oficialmente en Marruecos pa la enseñanza de les llingües bereberes na escuela primaria. Ello constitúi un puntu d'inflexón al respective de dómines anteriores, nes que l'usu del tifinagh (por casu en rótulos) yera con frecuencia reprimíu yá que se consideraba apoloxía del nacionalismu bereber.

Nos últimos años l'usu del tifinagh modernu estendióse polo xeneral en tolos territorios berberófonos, pero sigue compitiendo coles trescripciones llatín y árabe, inda más frecuentes.

Calteres editar

Los calteres tifinagh en Unicode son los del rangu O+2D30—O+2D7F, a partir de la versión 4.1.0. Hai definíos 55 calteres, pero úsense más. En ISO 15924, acútase'l códigu Tfng al tifinagh. Esta ye una tabla de calteres:

Lletres simples (y lletres modificadoras)
Códigu Glifo Unicode Treslliteración Nome |-bgcolor="#CCCCFF" Llatín Árabe AFI
O+2D30   a ا æ
O+2D31   b ب b, β yab
O+2D32   b ٻ b, β yab fricativa
O+2D33   g گ ɡ yag
O+2D34   g ڲ ɡ yag fricativa
O+2D35   dj ج d͡ʒ yadj de l'Academia Bereber
O+2D36   dj ج d͡ʒ yadj
O+2D37   d د j yad
O+2D38   d د j yad fricativa
O+2D39   ض ðˤ yáḍ
O+2D3A   ض ðˤ yáḍ fricativa
O+2D3B   y ه ə yey
O+2D3C   f ف f yaf
O+2D3D   k ک k yac
O+2D3Y   k ک k yac tuareg
O+2D3F   ⴿ k ک k yac fricativa
O+2D40   h
b
ھ
ب
h
b
yah
= yab tuareg
O+2D41   h ھ h yah de l'Academia Bereber
O+2D42   h ھ h yah tuareg
O+2D43   ح ħ yáḥ
O+2D44   ˤ (ε) ع ʕ yáε
O+2D45   kh (x) خ χ yax
O+2D46   kh (x) خ χ yax tuareg
O+2D47   q ق q yaq
O+2D48   q ق q yaq tuareg
O+2D49   i ي i yi
O+2D4A   j ج ʒ yaj
O+2D4B   j ج ʒ yaj ahaggar
O+2D4C   j ج ʒ yaj tuareg
Códigu Glifo Unicode Treslliteración Nome |-bgcolor="#CCCCFF" Llatín Árabe AFI
O+2D4D   l ل l yal
O+2D4Y   m م m yam
O+2D4F   n ن n yan
O+2D50   ny ني nj yagn tuareg
O+2D51   ng ڭ ŋ yang tuareg
O+2D52   p پ p yap
O+2D53   o
w
و
ۉ
w yu
= yaw tuareg
O+2D54   r ر r yar
O+2D55   ڕ yáṛ
O+2D56   gh (ɣ) غ ɣ yáɣ
O+2D57   gh (ɣ) غ ɣ yáɣ tuareg
O+2D58   gh (ɣ)
j
غ
ج
ɣ
ʒ
yáɣ del Aïr
= yaj del Adrar
O+2D59   s س s yas
O+2D5A   ص yáṣ
O+2D5B   sh (š) ش ʃ yáš
O+2D5C   t ت t yat
O+2D5D   t ت t yat fricativa
O+2D5Y   ch (tš) تش t͡ʃ yatš
O+2D5F   ط yáṭ
O+2D60   v ۋ v yav
O+2D61   w ۉ w yaw
O+2D62   y ي j yay
O+2D63   z ز z yaz
O+2D64   z ز z yaz de Tawellemet
= yaz arpón
O+2D65   yáẓ
O+2D6F   +ʷ ۥ+ ʷ Marca de labiovelarización
= Tamatart
= <super> 2D61
Dígrafos (almítense lligadures)
Códigu Glifo Unicode Treslliteración Nome |-bgcolor="#CCCCFF" Llatín Árabe AFI
O+2D5C O+2D59   ⵜⵙ ts تس t͡s yats
O+2D37 O+2D63   ⴷⵣ dz دز d͡z yadz
Códigu Glifo Unicode Treslliteración Nome |-bgcolor="#CCCCFF" Llatín Árabe AFI
O+2D5C O+2D5B   ⵜⵛ ch (tš) تش t͡ʃ yatš
O+2D37 O+2D4A   ⴷⵊ dj دج d͡ʒ yadj
Color Key
Tifinagh básicu (IRCAM Tifinagh estendíu (IRCAM)  Otres lletres tifinagh  Lletres tuareg modernes 

Referencies editar

Enllaces esternos editar