Tombuctú
Tombuctú (oficialmente, francés: Tombouctou; en Koyra chiini: Tumbutu), moteyada «la de los 333 santos», ye una ciudá asitiada a siete quilómetros del ríu Níxer, capital de la rexón col so mesmu nome, na República de Malí. Colos sos 35 657 habitantes ye la llocalidá más poblada de la rexón y la decimotercer ciudá del país.[1]
 Tombuctú | |
|---|---|
 | |
| Alministración | |
| País |  Malí |
Region of Mali (en)  | Tombuctú (es) |
| Tipu d'entidá | ciudá |
| Nome oficial |
Tombouctou (fr) تمبكتو (ar) |
| Nome llocal |
Tombouctou (fr) تمبكتو (ar) |
| Xeografía | |
| Coordenaes | 16°46′24″N 2°59′58″W / 16.7733331°N 2.9994439°O |
  Tombuctú Tombuctú (Malí)  | |
| Superficie | 147.89 km² |
| Altitú | 261 m |
| Demografía | |
| Población | 35 330 hab. (2012) |
| Porcentaxe |
100% de Tombuctú (es) |
| Densidá | 238,89 hab/km² |
| Más información | |
| Estaya horaria | UTC±00:00 |
| Llocalidaes hermaniaes | Marrakech, Saintes, Château-Chinon (Ville), Chemnitz, Y Gelli Gandryll, Kairuán y Tempe |
 | |
La so situación xeográfica fai de la ciudá un puntu d'alcuentru ente África Occidental y les poblaciones nómaes bereberes y los árabes del norte. Tien una llarga historia como puestu avanzáu de comerciu, ya interseición de la ruta comercial transahariana de norte a sur.
Fízose próspera por Mansa Musa, rei del Imperiu de Malí quien se anexonó pacíficamente la ciudá en 1324.[2][3] Ye'l llar de la prestixosa Universidá de Sankore y d'otres madrases, y foi capital intelectual y espiritual y centru pal espardimientu del islam en toa África mientres los sieglos XV y XVI. Los sos trés grandes mezquites, Djingareyber, Sankore y Sidi Yahya, recuerden la edá d'oru de Tombuctú. Anque de cutio restauraos, estos monumentos tán güei so l'amenaza de la desertificación, una y bones la ciudá ta fecha principalmente de folla.[4] Según dellos estudios, Tombuctú tuvo una de les primeres universidaes del mundu.[5] Estudiosos locales y coleicionistes inda cunten con una impresionante coleición d'antiguos testos griegos d'aquella dómina,[6] y nel sieglu XIV fueron escritos y copiaos importantes llibros, estableciendo la ciudá como centru d'una importante tradición escrita n'África.[7]
Etimoloxía
editarEsisten delles teoríes pa intentar esplicar l'orixe del nome de la ciudá. Per un sitiu, créese que se compón de la unión de tin, que significa «llugar» y buktu, que ye'l nome d'una vieya muyer maliense conocida pola so honestidá y que vivió na rexón. Los tuareg y otros viaxeros confiaben a esta muyer toles sos pertenencies que nun teníen usu nel so viaxe de regresu al norte. Asina, cuando estos volvíen a casa y preguntáben-yos ónde dexara les sos pertenencies, estos respondíen que les dexaren en Tin Buktu, esto ye «el llugar onde vivi Buktu».
Para Abderrahmane Ye Saâdi la ciudá recibe esi nome por cuenta de que, nos sos oríxenes, dalgún bien foi curiáu por un esclavu llamáu Buctú, que significa «d'Essuk» (una llocalidá del norte de Malí, de cutiu referida por historiadores árabes como Tadmakka). Por tanto, en bereber significaría «el llugar de Buctú».[8] Otra teoría de René Basset propón que provién del idioma bereber antiguu, nel que buqt significa «lloñe», asina que Tin-Buqt significaría «un llugar alloñáu», como alloñada ye una llocalidá nel Desiertu d'El Sáḥara. Pa otros, como l'esplorador alemán del sieglu XIX Heinrich Barth, la segunda parte del nome provién de la pallabra árabe nekba, que significa «duna», significando por tanto llugar de dunes» o «depresión ente les dunes».[8]
Historia
editarOríxenes
editar
La ciudá foi fundada polos tuareg en redol al añu 1100 pola so proximidá al ríu Níxer como un puestu de comerciu, mientres la dinastía Mandinga.[9][10] Tombuctú yera'l puntu d'entrada al Desiertu d'El Sáḥara na ruta transahariana de norte a sur; equí axuntábense los camelleros tuareg, quien comerciaban cola sal que traíen del Mediterraneu ya intercambiar por oru, fruta y pexe coles tribus negres que teníen dichos bienes a esgaya. La procedencia del oru col que comerciaban estes tribus yera desconocida, y sumáu al fechu que nun se dexaba la entrada a la ciudá a los non musulmanes, anició les más diverses lleendes sobre la ciudá. Un antiguu proverbiu de Malí dicía:
L'oru vien del sur, el sal del norte y el dineru del país del home blancu; pero los cuentos maraviyosos y la pallabra de Dios solo atópense en Tombuctú.Proverbiu maliense
Mientres el sieglu XIV construyóse la muralla actual y la primer mezquita. Tuvo la so mayor rellumanza mientres el reináu de los Askia (1493-1591), con más de 100 000 habitantes de diverses etnies: bereberes, árabes, mauritanos, bambas y tuareg. Los habitantes taben entamaos en barriaes, onde s'arrexuntaben, pero calteniendo activa la ciudá por aciu el comerciu.
Pero Tombuctú tamién foi famosa pola so cultura, y convirtióse nun centru d'estudios islámicos gracies a les diverses facultaes de la so universidá. Cuando la prohibición a los non musulmanes foi llevantada, mientres la dómina francesa, llegaron a la so universidá lletraos y científicos de distintos llugares, españoles, exipcios, perses y de tol Magreb.
Dominiu del Imperiu de Malí
editarEn 1312, Mansa Musa convertir nel rei del Imperiu de Malí, y foi él quien convirtió a Tombuctú nun importante centru comercial y nun gran centru d'estudios islámicos. Entós, l'imperiu controlaba gran parte de les rutes comerciales ente l'oru del sur y el sal del norte; doce años dempués se anexonó la ciudá y potenciar como puntu d'unión d'estes rutes comerciales.[10]
Mansa Musa foi un devotu musulmán, interesáu n'espandir la influencia del islam. Nos sos primeros años como rei, unvió a ciudadanos malienses a estudiar nes universidaes marroquines; a la fin del so reináu estos ciudadanos volvieron y establecieron los sos propios centros d'estudiu na ciudá.[10] Como musulmán, ordenó la construcción de grandes mezquites (ente elles la mezquita de Djingareyber en Tombuctú, pol arquiteutu granadín Abu Haq Ye Saheli en 1326[11]), biblioteques y madrasas. Anque l'Imperiu Malí perdió'l control sobre la rexón nel sieglu XV, la ciudá permaneció como'l mayor centru islámicu del África subsaḥariana.[10]
Dominiu del Imperiu songhai
editar
Magar sol control de Mansa Musa la ciudá espolletó, la edá dorada de Tombuctú llegó sol dominiu del Imperiu songhai; la ciudá foi conquistada poles tropes unviaes pol rei Sonni Alí en 1468. Esti monarca, animista convencíu, escorrió los musulmanes y especialmente a los círculos intelectuales de Tombuctú.[10]
El so socesor, Askia Mohamed I foi sicasí un devotu musulmán qu'utilizó a los estudiantes como asesores llegales sobre cuestiones étiques. Sol so reináu, la relixón y l'estudiu ocuparon de nuevu un llugar principal nel Imperiu songhai. Estudiantes de tol mundu islámicu allegaron a la Universidá de Sankore (una de les primeres d'África) y a les 180 madrasas coles que cuntaba la ciudá, onde s'enseñaba teoloxía, llei islámica y lliteratura. Unos 25 000 alumnos estudiaron un rigorosu programa académicu.[10]
Dominiu marroquín
editarEn 1591, tropes mandaes pol sultán de Marruecos conquistaron la ciudá y otres poblaciones de la zona. La espedición taba formada en gran midida por moriscos, al mandu de los cualos atopábase un moriscu castellán conocíu como Yuder Pachá; la mayor parte d'estos soldaos quedar en Tombuctú y fundiéronse cola población llocal.[12]
El dominiu marroquín duró casi doscientos años, al cabu de los cualos los sultanes perdieron interés pela ciudá yá que nun llegaren a controlar les mines d'oru y que resultaba demasiao caru caltener el poder nominal sobre la mesma y sobre la rexón polo xeneral.
Mientres sieglos la entrada a la ciudá tuvo vedada a non musulmanes. El primer européu qu'entró na ciudá foi Lleón l'Africanu, un musulmán granadín que tuvo nella na primer metá del sieglu XVI acompañando al so tíu nun viaxe diplomáticu. El primer européu non musulmán n'entrar en Tombuctú foi l'esplorador escocés Alexander Gordon Laing, que salió de Trípoli en febreru de 1825 col enfotu de estudiar la cuenca del ríu Níxer. Llegó a Tombuctú n'agostu de 1826 y foi obligáu a colar poques selmanes dempués, anque nun llegó bien lloñe, pos foi asesináu nel desiertu. (Enantes, seique l'escocés Mungo Park llogró llegar a ella, pero afogar nel Níxer y con él perdió'l diariu en que lo cuntaba).
Poco dempués, en 1827, visitó la ciudá'l francés René Caillié, que llegó saleando pel ríu Níxer amarutáu de musulmán. Permaneció nella dos selmanes, tomando notes que depués publicaría nel so llibru Journal d'un voyage à Tombouctou (Diariu d'un viaxe a Tombuctú), nel añu 1830, de vuelta yá en Francia. Convirtióse asina nel primer européu en volver de Tombuctú pa cuntalo, anque finó pocos años dempués por cuenta de una enfermedá contraida n'África. Años antes tuviera'l marineru francés Paul Jubert, quien llegó a la ciudá en sufriendo un naufraxu frente a les mariñes de Marruecos y Senegal, siendo fechu prisioneru y conducíu a Tombuctú, onde foi vendíu como esclavu; nunca recuperó la so llibertá y finó al cabu de dellos años en Marruecos como cautivu.
Dominiu francés
editarEn 1893 la ciudá cai so la dominación colonial francesa, non ensin la resistencia de los tuareg, que sufrieron grandes baxes. La ocupación francesa caltener hasta 1960, cuando'l Sudán francés independizar col nome de República de Malí.
Dempués de la independencia de Malí
editar
La ciudá de Tombuctú, magar la so historia, enfrentar a diversos problemes de calter natural y económicu. De primeres, la situación de la ciudá, bien próxima al desiertu, convertir n'oxetu de fuertes tormenta de sable. Debíu, tamién, a la so proximidá al ríu Níxer, Tombuctú sufre les crecíes del ríu que dexen a la ciudá dafechu aisllada. Cuando esto asocede, tan solo puede aportase a ella o abandonala per mediu del tresporte marítimu o cruciando'l desiertu.[13]
Per otru llau, el turismu siempres foi unu de los baluartes más importantes de la mítica ciudá. Sicasí, hai pocos restos que reflexen la rica historia de Tombuctú, siendo la mezquita de Djingareyber una de les poques atraiciones históriques que permanecen de pies. Les guíes turístiques apenes faen fincapié en Tombuctú y eso refléxase nuna perda considerable de turistes. Un vieyu llocal de Tombuctú recuerda que «antes tol mundu quería venir a Tombuctú, pero agora yá nun vien naide. Solo cuatro turistes. Y los pocos que vienen llárguense aína. Busquen palacios, monumentos y muralles, y cuando nun los ven creen que nun hai nada que valga la pena».[13] Pa tratar de rellanzar turísticamente la ciudá, el gobiernu de Malí construyó un nuevu aeropuertu na ciudá, inauguráu en 2006.[13]
Destrucción
editarNel contestu de la rebelión tuareg de 2012, el 1 d'abril la ciudá cayó en manes del Movimientu Nacional pa la Lliberación del Azawad, una y bones les fuercies militares de Malí retirar d'ella práuticamente ensin lluchar.[14] Mientres los primeros díes la situación foi d'un enorme descontrol, incluyendo saqueos, ensin sabese quién controla la ciudá.[15] Tres conquistar tuareg d'esta ciudá, dende delles instituciones culturales internacionales fixéronse numberosos llamamientos pa poner fin a esta situación y caltener les ayalgues artístiques que s'atopen nesta ciudá.[16]
Gran parte de los monumentos históricos de la ciudá fueron destruyíos pol grupu terrorista islámicu Ansar ad-Din al consideralos «impíos».
El gobiernu maliense, por cuenta de la so debilidá estructural, nun llogró acabar colos terroristes. La Comunidá Internacional movilizar contra estes baltaderes pero tampoco foi capaz de frenar la traxedia.
Xeografía
editar
La rexón de Tombuctú, práuticamente desértica, ocupa una superficie de 496 611 km², una área similar a la d'España.
La ciudá ta asitiada na zona norte del ríu Níxer, xusto onde esti más s'avera al desiertu d'El Sáḥara. Foi xunida al ríu por aciu canales qu'entá esisten y funcionen. Sirvir pol puertu de Kabara, asitiáu a doce quilómetros al este.
Mientres sieglos la ciudá viose amenazada pola meyora de les dunes. So la direición de la Unesco lleváronse a cabo trabajo pa estabilizales y caltener la ciudá de la so meyora.[17]
Clima
editarTombuctú pertenez a la franxa más septentrional del Sahel y la más greba. Les precipitaciones añales tán en redol a un permediu de 160 mm y concéntrense mientres cuatro meses de branu nel momentu del monzón. Agostu ye'l más lluviosu con un total de 63,5 mm, pero les agües son irregulares d'un añu a otru. Tocantes a les temperatures, esperimenten variaciones importantes a lo llargo del día. En branu les temperatures máximes devasen los 40 °C ente que n'iviernu les temperatures mínimes baxen hasta los 15 °C ya inclusive daqué menos. Nestes condiciones la vexetación qu'esiste ye mínima y los cultivos son imposibles ensin riego.
 Parámetros climáticos permediu de Tombuctú, Malí 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Mes | Xin | Feb | Mar | Abr | May | Xun | Xnt | Ago | Set | Och | Pay | Avi | añal |
| Temperatura máxima absoluta (°C) | 41.6 | 43.5 | 46.1 | 48.9 | 49.0 | 49.0 | 46.0 | 46.5 | 45.0 | 48.0 | 42.5 | 40.0 | 49.0 |
| Temperatura máxima media (°C) | 30.0 | 33.2 | 36.6 | 40.0 | 42.2 | 41.6 | 38.5 | 36.5 | 38.3 | 39.1 | 35.2 | 30.4 | 36.8 |
| Temperatura mínima media (°C) | 13.0 | 15.2 | 18.5 | 22.5 | 26.0 | 27.3 | 25.8 | 24.8 | 24.8 | 22.7 | 17.7 | 13.5 | 21.0 |
| Temperatura mínima absoluta (°C) | 1.7 | 7.5 | 7.0 | 8.0 | 18.5 | 17.4 | 18.0 | 20.0 | 18.9 | 13.0 | 11.0 | 3.5 | 1.7 |
| Hores de sol | 263.9 | 249.6 | 269.9 | 254.6 | 275.3 | 234.7 | 248.6 | 255.3 | 248.9 | 273.0 | 274.0 | 258.7 | 3106.5 |
| Fonte nº1: World Meteorological Organization,[18] NOAA (sun 1961–1990)[19] | |||||||||||||
| Fonte nº2: Meteo Climat (record highs and lows)[20] | |||||||||||||
Economía
editar
La ciudá ye'l centru económicu de la rexón. Alluga los principales servicios públicos y tamién ye la sede d'ONG que trabayen na zona. Ye un centru comercial de productos básicos, especialmente de sal, que s'estrayi de les mines de Taoudeni (700 km al norte); esta solía llegar a la ciudá en camellos, sicasí, cada vez lleguen menos camellos y más camiones. Tamién se comercia colos testiles, el cueru y dellos oxetos d'artesanía tuareg.
Como principal centru turísticu de la rexón, tien dos hoteles y delles percancies de viaxes.
Tresporte
editarPuede llegase a la ciudá n'avión nel vuelu selmanal que xune la ciudá con Mopti (cuando'l númberu de viaxeros ye abondu); en coche pel camín que lleva a Douentza; por tresbordador al traviés del ríu Níxer o bien en caravana travesando'l desiertu. Una canal, que sumiera por cuenta de sedimentación, conectaba la ciudá direutamente al ríu Níxer. El gobiernu libiu financió un proyeutu construyir otra canal navegable que llevara de nuevu les agües del ríu hasta la ciudá, que se terminó en setiembre de 2007.[17]
Alministración
editarTombuctú ye la capital de la rexón del mesmu nome. Coles mesmes ser del círculu y de la comuña homónimos.
Demografía
editar| Evolución de la población[1] | |
|---|---|
|
Habitantes | |
| 1976 | 19.166 |
| 1987 | 31.962 |
| 1998 | 31.973 |
| 2008 | 35.657 |
Tombuctú ye la llocalidá más poblada de la rexón homónima, con 35.657 habitantes.[1] En redol a un 80% d'ellos falen una llingua songhay llamada koyra chiini. Grupos más pequeños, que suponíen el 10% de la población cada unu primero que fueren espulsaos mientres la rebelión Tuareg de 1990 a 1995, falen hasanía y tamashek. Los moriscos que llegaron cola invasión marroquina del sieglu XVI y entemeciéronse cola población llocal caltuvieron el so idioma, un amiestu del castellán y del árabe; col pasu del tiempu un gran númberu de términos castellanos pasaron al songhay.[12] Na so dómina de mayor rellumanza, mientres el reináu de los Askia, la ciudá cuntó con más de 100.000 habitantes de diverses etnies: bereberes, árabes, mauritanos, bambas y tuareg.[12]
Cultura
editarMonumentos
editar| Patrimoniu de la Humanidá — UNESCO | |
|---|---|
 | |
| Llugar |
 Malí |
| Criterios | Cultural: ii, iv, v |
| Referencia | 119rev |
| Inscripción | 1988 (XII Sesión) |
| En peligru |
1990-2005 dende 2012 |
| Área | África |
| | |
La mayor parte del área de la ciudá ta dedicada a mercaos y espacios públicos. Les sos cais son de sable, estreches y tropezoses.
Unu de los llugares más atrayentes pal visitante ye la so muralla, d'unos 5 km, pero tamién la Mezquita de Djingareyber (la grande), construyida en 1325 pol arquiteutu granadín Ishaq Ye Saheli, a pidimientu del Mansa (Emperador de Malí) Musa. Esta ye la única mezquita a la que pueden aportar los visitantes non musulmanes.
Tamién ye apreciable la guapura de la Mezquita de Sankore, convertida n'universidá islámica; el Palaciu Buctú y la Mezquita Sidi Yahya, alcordances de la edá d'oru d'esta ciudá.
La desertización y l'acumuladura d'arena trayida pol vientu secu harmattan, destruyó la vexetación, el suministru d'agua y munches estructures históriques de la ciudá. Arriendes de la so declaración como Patrimoniu de la Humanidá pola Unesco en 1988 desenvolviéronse programes pa caltener y protexer la ciudá de la meyora de los sables del desiertu.[17][21] Sicasí, la inestabilidá política (con tintes relixosos) del país llevó a la destrucción de templos[22]
A fines de setiembre de 2003, terminóse la construcción de la Biblioteca Andalusí de Tombuctú», onde s'alluguen más de 3.000 volúmenes con manuscritos de tan rica cultura, pertenecientes na so mayoría a los sieglos XV y XVI.[23] «La Caravana del manuscritu andalusí» ye un documental de Lidia Peralta que narra la historia d'estos manuscritos, conocíos como los Manuscritos de Tombuctu.
La ciudá foi nomada a ser una de les Nueves siete maravíes del mundu modernu; llegó hasta la final, pero finalmente nun ganó.
Ciudaes hermaniaes
editarLes ciudaes hermaniaes con Tombuctú son:
Fuentes
editarReferencies
editar- ↑ 1,0 1,1 1,2 Error de cita: La etiqueta
<ref>nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaescenso - ↑ «Amazon.com listing for the "Cruelest Journey: 600 Miles to Timbuktu"».
- ↑ Kira Salak. «Kira Salak's official webpage on "The Cruelest Journey"» (inglés). Consultáu'l 11 de payares de 2008.
- ↑ Unesco. «Tombouctou - UNESCO World Heritage Centre:» (francés). Consultáu'l 11 de payares de 2008.
- ↑ http://www.timbuktufoundation.org/university.html
- ↑ Timbuktu. (2007). Encyclopædia Britannica. Chicago: Encyclopædia Britannica
- ↑ Okolo Rashid. International Museum of Muslim Cultures (ed.): «Legacy of Timbuktu: Wonders of the Written Word Exhibit» (inglés). Archiváu dende l'orixinal, el 9 de febreru de 2009. Consultáu'l 11 de payares de 2008.
- ↑ 8,0 8,1 Domonique Mataillet. Jeune Afrique (ed.): «D'où vient le nom de Tombouctou?» (francés). Consultáu'l 13 de payares de 2008.
- ↑ Camino Sayago. Peatom (ed.): «Camín de Timbuctú». Consultáu'l 10 de payares de 2008.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 History Channel. «Timbuktu, Mali» (inglés). Archiváu dende l'orixinal, el 8 d'agostu de 2008. Consultáu'l 11 de payares de 2008.
- ↑ Manuel Pimentel. L'arquiteutu de Timbuctú, Barcelona, 2008.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Webislam. «Al-Andalus en Timbuctú». Consultáu'l 11 de payares de 2008.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 Timbuctú, el puertu del desiertu. El País. 6 d'agostu de 2006. https://www.elpais.com/articulo/portada/Timbuctu/puertu/ermu/elpepusoceps/20060806elpepspor_7/Tes.
- ↑ El País (1 d'abril de 2012). «Los independentistes tuareg tomen les grandes ciudaes del norte de Malí». Consultáu'l 7 d'abril de 2012.
- ↑ El País (4 d'abril de 2012). «"Lleváronse hasta les cames y les puertes del hospital"». Consultáu'l 7 d'abril de 2012.
- ↑ El País (3 d'abril de 2012). «“Hai que salvar el patrimoniu de Tombuctú”». Consultáu'l 7 d'abril de 2012.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 Lydia Polgreen. New York Times (ed.): «Timbuktu Hopes Ancient Texts Spark a Revival» (inglés). Consultáu'l 13 de payares de 2008.
- ↑ «World Weather Information Service – Tombouctou (1950-2000)». World Meteorological Organization. Consultáu'l 14 de febreru de 2011.
- ↑ «Tomb (Tombouctou) Climate Normals 1961-1990». National Oceanic and Atmospheric Administration. Consultáu'l 12 d'ochobre de 2015.
- ↑ «Station Tombouctou» (francés). Meteo Climat. Consultáu'l 10 de xunu de 2016.
- ↑ Unesco. «Mali Launches Development of Timbuktu Management and Conservation Plan». Consultáu'l 15 de payares de 2008.
- ↑ Los islamistes malienses destrúin el mausoléu d'un santu en Tombuctú
- ↑ Jesús Sánchez Xaén. Islam y A el-Andalus (ed.): «El periplu d'una biblioteca». Archiváu dende l'orixinal, el 9 de payares de 2007. Consultáu'l 15 de payares de 2008.
- ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 BBC News. «Search on for Timbuktu's twin"» (inglés). Consultáu'l 10 de payares de 2008.
- ↑ Süddeutsche Zeitung online. «Von China bis nach Mali - Chemnitz ist international» (alemán). Consultáu'l 10 de payares de 2008.
Bibliografía
editar- "Los otros españoles. Los manuscritos de Timbuctú: Andalusíes nel Níxer" Ismael Diadié y Manuel Pimentel. (Edición Martínez Roca, Madrid, 2004).
- "Los postreros visigodos. La Biblioteca de Timbuctú" Ismael Diadié (RD Editores, 2003) La biblioteca de Timbuctú y la saga de los Kati.
- "De Córdoba a Timbuktu, historia del renegáu Sulayman del Pozu" Adelina Cano y Vicente Millán (Almuzara, 2006) Rellaciones ente la Península Ibérica y la Curva del Níxer al traviés de la biografía de Sulayman del Pozu, unu de los bajá de Timbuktu d'orixe cordobés.
Enllaces esternos
editar
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Tombuctú.- Tombuctú (Unesco) (n'inglés y en francés)
- Timbuctú, una Alexandría nel África negra Archiváu 2010-04-07 en Wayback Machine
- Tombuctú desvela un llau ocultu de la historia d'África, El Corréu de la UNESCO, 2007-5, páxs. 7-9
- En Tombuctú, centru de cultura medieval, el comerciu del llibru yera'l más prósperu, El Corréu de la UNESCO, ochobre de 1959.
- Diariu d'un viaxe en autostop hasta Tombuctú, con testimoniu de los sos habitantes
