Wikipedia

Tutilimundi

Tutilimundi (del italianu tutti li mondi -tolos mundos-, tamién llamáu «mundinovi»), foi un popular espectáculu ambulante provistu d'una modesta teunoloxía óptica o mecánica. De supuestu orixe italianu o alemán, consistía nun gran artefautu que partiendo de la exhibición de vistes (grabaos, acuareles, panorámiques) en "caxones ópticos de gran tamañu",[1] evolucionó hasta un atélite xuguete con moñecos movíos por primitivos mecanismos de reloxería.[2][3] Esta xunta de figures, en movimientu per mediu d'un efeutu ópticu, presentábase dientro d'una especie de cosmorama espuestu nun caxón portátil, que se llevaba de feria en feria.[4][5]

"Tutilimundi" na Plaza Mayor de Madrid, según grabáu de Francisco Ortego publicáu na revista española El Muséu Universal, el 28 de xunetu de 1861.

Síntesis d'espectáculu popular caleyeru y "inventu sorprendente", los «mundinovi» pueden considerase precedentes de la primitiva cinematografía, a partir del inventu de la llinterna máxica atribuyíu a Athanasius Kircher en 1654.[6]

Historia

editar

John E. Varey, hispanista ya historiador del teatru de títeres n'España, data escontra 1539 la mención de pequeños teatros mecánicos conocíos col nome de retablos (pola so paecencia coles tables pintaes o en relieve),[7] términu d'orixe relixosu que depués s'aplicó a los títeres manuales.[lower-alpha 1][8] Más tarde estremáronse dambos teatrillos, quedando'l términu retablu pa los manuales, mientres los mecánicos empezaron a conocese como tutilimondi, mondinovi, mundinuevo,[9] y otres variantes,[10] ente les que sobrevivió «titirimundi».[11]

Mecanismu

editar

Anque la variedá de modelos y la so evolución mecánica al traviés del tiempu nun dexa dar como esclusivu una manera de funcionamientu, ye interesante recoyer la descripción qu'en 1760 faía'l llicenciáu Bernardo Montón nel so tratáu tituláu "Secretu d'Artes Lliberales, y Mecániques, arrexuntaos y traducíos de dellos y selectos autores, que traten de Phisica, Pintura, Arquiteutura, Optica, Chimica, Doradura, y Charoles, con otros varios intereses atélites":[12]

Pa construyir un Gavinete, ó nel so llugar una máquina de Optica, que va representar Alamees, Palacios, y Xardinos, etc. Vas Mandar faer una caxa quadrada de pies y mediu, ó dos, esto nun importa; vas poner en cada parte perpendicular interior unes llunes, ó espeyos, y al llau d'estes cares vas faer dos, ó trés agugeros redondos, ó un solu llargu, y estrechu na madera; depués por esta mesma parte vas quitar l'azogue, que-y caber por esse llau, pa poder mirar no fondero de la caxa; dientro d'esta vas poner los oxetos que gustares, como Xardinos, Cais, Alamees, etc., y assí lo que quixeres representar, yá sía de relieve, ó pintáu; a lo último tapa la caxa penriba con un pergamín, el qual tienes de llavalo munches vegaes en lexia llimpia, y clara, y clavalo sobre una tabla, por que se enjugue; y si quies da-y algun color, toma pa verde cardenillu desleído en vinagre, con un pocu de cardenillu destilado; pa coloráu infusion de brasil, assi de los demás colores, alvirtiendo, que de quando en quando darás-y una mano de barniz, por que participe abonda lluz dientro la caxa.A imitacion d'esta máquina puede construyise un Gavinete revistíu de llunes, ó espeyos, onde l'efeutu llenaria de admiracion á los que lo viessen. Haviase d'escoyer un parage a proposito, á fin de que pol techu se pudiesse faer unos agugeros, por que -y comunicasse la lluz, y estos se havian de tapar con vidrios cristalinos.[13]

El tutilimundi, artiluxu mecánicu hermaniáu con llinternes máxiques y caxes catóptricas, foi unu de los grandes difusores nel sieglu xix de los cosmoramas, panorames y dioramas, qu'en munches ocasiones inspiráronse o copiaron les coleiciones de grabaos con vistes monumentales publicaes pola fiebre enciclopédica del sieglu xviii.[lower-alpha 2][14]

Nos grabaos de Goya

editar
 
Tutilimundi. Goya, ca.1820.
 
Miren lo que nun ven. Goya, ca.1825.

La neoyorquina Hispanic Society of America guarda un grabáu de Goya, datáu ente 1814 y 1823 y clasificáu dientro del Álbum C col númberu 71, nel que'l pintor satiriza una escena risible-grotesca en redol a un cosmorama portátil. La obra, una aguada con tinta parda a pluma, pincel y llapiceru negru, titulada Nin bien nin mal: tutili mundi, confirma l'afición de Goya a les primitives teunoloxíes,[15] como'l so amigu, el dramaturgu Leandro Fernández de Moratín comentába-y a la so prima María nuna carta de 1817: "Si te intento esplicar cómo funciona la cámara escura, pierdo'l tiempu. La manera más fácil ye que te lo esplique Francisco de Goya".[16]

Al paecer, Goya vio exemplos de tutilimundi tantu en Madrid como en Burdeos, yá nos últimos años de la so vida, lo que se deduz de la datación (1824-1828) d'otru grabáu calteníu nel Hermitage de San Petersburgu y perteneciente a la coleición Gerstenberg-Scharf, tituláu Miren lo que nun ven.[17]

Na lliteratura

editar

Dellos autores menten, describen o aponderen los atélites xuguetes ópticu-mecánicos dende'l sieglu XVIII, ayudando a asitiar esti espectáculu popular y caleyero na xeografía europea y americana. Ramón del Valle-Inclán, por casu, asitiar na trama de la so "novela de tierra caliente" Tiranu Banderes, incluyéndolo nesta descripción fabulosa y esperpéntica:

¡Famoses aquelles feries de Santos y Difuntos! La Plaza d'Armes, Monotombo, Arquillo de Madres, yeren zoco de boliches y pulperías, ruletes y naipes. Cuerre la canaya a los anuncios de toru candil nos portalinos de Penitentes: cuerren les rondes de burllonos apagando les lluminaries, al procuro de faer más vistosu'l candil del bultu toreáu. Quebra l'escuru nel vastu cielu, la lluna chocarrera y cacareante: Afumen les candilexes de petroleu poles embocadures de tutilimundis, tinglaos y barraques: los ciegos de guitarrón canten nos corros de pelaos. El criollaje rancheru -ponchu, facón, jarano- aparcar al ruedu de les meses con tableros d'azares y suertes fulleras.[18]
 
Un gran Titirimundi, xunto l'arcu mayor de la Puerta de Toledo de Madrid, cerca del Campillo del Mundu Nuevu. Oleu d'Ángel Lizcano, amigu y collaborador de Galdós, na ilustración de les sos Episodios Nacionales.

Tamién Galdós faise ecu de la fama d'esti espectáculu popular que, por tener la so instalación habitual nel escampleru de la redoma de la Puerta de Toledo, pudo dar nome al Campillo del Mundu Nuevu qu'apaez nel antiguu caleyeru de Madrid, y en delles ocasiones sirve d'escenariu al novelista canariu. Asina lo describe nel primer llibru de Fortunata y Jacinta:[19]

...Por eso'l campu del Mundu Nuevu, que ye'l sitiu más desamparáu y más feu del globu terráqueo, paeció-y una guapa plaza. Salió a la Ronda y echó miraes d'artista a una parte y otra. Ellí la puerta de Toledo ¡qué sobeyosa arquiteutura! A la otra parte la fábrica del gas... ¡oh maravíes de la industria!... Depués el cielu arrogante y aquellos lloñe de Carabanchel, perdiéndose na inmensidá, con asonsaños y entá con murmurios d'Océanu... ¡sublimidaes de la Naturaleza!...
Benito Pérez Galdós: Fortunata y Jacinta (llibru I, primer parte, cap. IX.4 )

Col nome de "titirimundi" apaez yá n'autores relativamente más recién, como Max Aub, na so novela Campu zarrao,[20] o en Ágata ojo de gatu, quiciabes la obra más consiguida de José Manuel Caballero Bonald.[21]

Ver tamién

editar

Notes

editar
  1. ↑ Covarrubias, na so definición de retablu, esclaria que'l mentáu retablu yera la "caxa" (armazón del teatrillo) y non los títeres. Un exemplu bien posterior de la recuperación del términu ye'l Retablillo de Don Cristóbal, escritu por Federico García Lorca en 1930, para títeres de cachaporra.
  2. ↑ Menta Eduardo Alaminos nos sos estudios de les Estampes de Madrid qu'hubo na calle Majaderitos de la capital española un iluminador que coloreaba vistes pa les caxes óptiques. Menta tamién la provechosa empresa montada por Francisco Callejo que proyeutaba nos sos espectáculos vistes de xardinos, templos y escenes con fieres "que movíen los güeyos", pa plasmu y esfrute del so públicu.

Referencies

editar
  1. ↑ Vega, Jesusa (2014). «El llinguaxe visual de la ciencia na España del sieglu XVIII». "Figura", nº 2. Universidá Autónoma de Madrid. Archiváu dende l'orixinal, el 2018-12-24. Consultáu'l 9 de marzu de 2016.
  2. ↑ «A History of Theatre in Spain» (inglés). Cambridge University Press páx. 130. Consultáu'l 10 de marzu de 2016.
  3. ↑ VV.VV., Amorós, 1999.
  4. ↑ «mundonuevo». DLE. Consultáu'l 9 de marzu de 2016.
  5. ↑ Caro Baroja, 1987, p. 109-110.
  6. ↑ «Christiaan Huygens The true inventor of the magic lantern» en Luikerwaal.com. Consultáu'l 10 de payares de 2014.
  7. ↑ Hestoria de los títeres n'España: Dende los sos oríxenes hasta mediaos del Sieglu XVIII; Madrid: Revista d'Occidente, 1957.
  8. ↑ Varey, 1957, p. 83-87 y 360.
  9. ↑ Varey, 1972, páxs. 38 y 241.
  10. ↑ Gómez García, 1998, p. 578.
  11. ↑ Artiles, 1998.
  12. ↑ Imprenta y Llibrería de Joseph Garcia Lanza. Madrid, 1760 (páxines 53-54)
  13. ↑ Fruto Esteban, Francisco Javier (2010). Los ecos d'una llámpara maraviyosa. Salamanca: Ediciones Universidá de Salamanca.
  14. ↑ Alaminos López, Eduardo (1999). Y. Alaminos López: Estampes de Madrid. Madrid: Muséu Municipal de Madrid, páx. 34. ISBN 8478124772.
  15. ↑ Ciencia, arte ya ilusión na España Ilustráu. CSIC-Polifemo. 2010. 
  16. ↑ Tausiet, Antonio (9 d'avientu de 2006). «Nin bien nin mal:tutili mundi». Consultáu'l 9 de marzu de 2016.
  17. ↑ Vega, Jesusa. «El llinguaxe visual de la ciencia na España del sieglu XVIII». Universidá Autónoma de Madrid. Archiváu dende l'orixinal, el 2018-12-24. Consultáu'l 9 de marzu de 2016.
  18. ↑ "La recámara verde"; páx. 51 (nel entamu del Llibru Primeru de la Tercer Parte de Tiranu Banderes, Coleición Austral, 1968).
  19. ↑ Pérez Galdós, Benito (2002). Fortunata y Jacinta. Madrid: Cátedra, páx. 333.
  20. ↑ Dientro de la pentalogía El llaberintu máxicu, na 2ª parte de Campu zarrao (1943): "El Paralelu"; páxina 62. Alianza Tres, 1998
  21. ↑ Una interesante escoyeta d'Ángel Arteaga lleva a la referencia concreta del personaxe Hermenegildo Pavón y Monteagudo, “l'Emisariu”, que na so primer apaición na novela facer tirando d'un pollín cargáu col so titirimundi (páxines 69-70, Editorial Barral, 1975).

Bibliografía

editar
  • Caro Baroja, Julio (1987). Álvarez Barrientos y Cea Gutiérrez: Los títeres nel teatru, Actes de les Xornaes sobre teatru popular n'España, páx. 109-110.
  • de la Fuente, Ricardo; Amezúa, Julia (2002) Diccionariu del teatru iberoamericanu. Salamanca: Ediciones Almar, páx. 375-376. ISBN 8474550637.

Enllaces esternos

editar


Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Tutilimundi&oldid=4228182»