Alemán vienés

El vienés (en austrobávaru Weanarisch o Weanerisch, n'alemán estándar Wienerisch) ye'l dialeutu del austrobávaru que se fala na ciudá de Viena, capital d'Austria, y clasifícase dientro de los dialeutos centrales d'esta llingua.

Vienés, Alemán de Viena 'Wienerisch'
Faláu en	Austria
Rexón	Viena
Falantes	3 millones
Familia	Indoeuropea Xermánica Occidental Altu alemán Altu alemán cimeru Bávaru Bávaru central Vienés
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	`gem`
ISO 639-3	`chigre`
Zona del vienés

Trátase d'un dialeutu bastante estremáu del alemán estándar en vocabulariu, gramática y pronunciación. Inclusive na Baxa Austria, l'estáu qu'arrodia dafechu la ciudá, munches de les sos espresiones nun s'utilicen, y más al oeste de cutiu nin siquier entiéndense.

Particularidaes llingüístiques

El vienés ye abondo distintu del alemán estándar d'Austria lo mesmo que de los otros dialeutos bávaros que se falen nel país.

A principios del sieglu XX podíen estremase 4 subdialeutos vieneses (clasificaos polos distritos a onde falábense): Favoritnerisch (Favoriten, distritu 10), Meidlingerisch, (Meidling, distritu 12), Ottakringerisch (Ottakring, distritu 16), y Floridsdorferisch (Floridsdorf, distritu 21). Anguaño yá nun s'utilicen estes subdivisiones y puede falase d'un únicu dialeutu vienés.

Amás de los subdialeutos de los distintos distritos de l'antigua Viena, tamién esistía una clasificación de dialeutos según la clase social. Por casu, el Schönbrunnerdeutsch o l'alemán faláu pola corte imperial de los Habsburgu nel Palaciu Real de Schönbrunn, presentaba ente los sos principales carauterístiques una inflexón bien afeutada y una enunciación bastante marcada. La resultancia yera una tonalidá nasal que faía que l'acentu averar al del francés. Anque anguaño yá nun s'utiliza, los vieneses de les clases altes inda tán familiarizaos con esti dialeutu de la corte.

Fonoloxía

Delles carauterístiques típiques del alemán de Viena son:

Monoptongación: al contrariu que l'alemán estándar y el restu de dialeutos bávaros, nel vienés los diptongos suélense monoptongar.

Por casu:

- Alemán estándar: heß – Bávaru: hoaß – Vienés: haaß [haiːs]
- Alemán estándar: weiß – Vienés: wääß [væːs]
- Alemán estándar: Haus – Vienés: Håås [hɒːs]
Ye típicu allargar un pocu les vocales, sobremanera a la fin de la frase. Por casu: Heeaasd, i bin do ned bleeed, wooos waaasn ii, wea des woooa (alemán estándar: Hörst du, ich bin doch nicht blöd, was weiß denn ich, wer das war).
La "L de Meidling" (Meidlinger "L"): nel llinguaxe de la clases trabayadores, tender a velarizar la pronunciación de la lletra "l" [ɫ], como en checu.
Entrepólense vocales ente grupos de consonantes (epéntesis): asina, dependiendo de la clase social, n'ocasiones el falante puede entrepolar una vocal [ɐ] ente dos consonantes. Esti fenómenu suel añader una sílaba a la pallabra, "intensificándola" y confiriéndo-y polo xeneral una connotación negativa.

Exemplos:

- Alemán estándar Verschwinde! – Vienés Vaschwind! – intensificáu Vaschawind!
- Alemán estándar Verbrecher! – Vienés Vabrecha! – intensificáu Vabarecha!
- Alemán estándar abgebrannt – Vienés oobrennt – intensificáu oobarennt
- Alemán estándar Geradeaus! – Vienés Groodaus! – intensificáu Garoodaus!

Otres carauterístiques del dialeutu vienés atópense tamién nos demás dialeutos austru-bávaros:

Tensión de les consonantes: Les consonantes sordes fortis [p, t, k] convertir en consonantes lenis sordes [b̥, d̥, ɡ̊]. La [k], sicasí, suel caltenese como fortis cuando va detrás d'una vocal.
Vocalización de la /l/ detrás d'una vocal, por casu also → oeso [ˈɔy̯soi], Soldat → Soedot [sɔy̯ˈdɔːt], fehlen → föhn [fœːn], Kälte → Köödn [ˈkøːd̥n̩].
Vocalización de la /l/ a la fin de pallabra, dempués d'una vocal, por casu schnell → schnöö [ʃnœː], viel → vüü [fʏː].
Non s'arredondien les vocales anteriores detrás d'una consonante coronal, por casu Glück [ˈɡlʏk] → Glick [ˈɡlɪk], schön [ˈʃøːn] → schee [ˈʃẽː].
Arredóndiense les vocales ensin arredondiar detrás de [l], por casu schneller → schnöller [ˈʃnœlɐ], vielleicht → vülleicht [fʏˈlæːçt], wild → wüüd [vyːd̥].

Gramática

Al respective de la gramática, nun s'atopen munches diferencies con otros dialeutos del austru bávaru. Son típiques les siguientes carauterístiques:

Suelse evitar el caso xenitivu.
La preposición ohne ("ensin") suelse emplegar col casu dativu en cuenta de col acusativu.
Reemplázase "ihn" o "ihm" ("-y, a él") con "eam", por casu: "Hast du ihn gesehen?" ("¿Vístilu?") sería en vienés "Host eam gsehn?".
Reemplázase "wir" ("nós") por "mia".
Suelse omitir el pronome personal de la segunda persona de singular, por casu "Bist deppert?" ("¿Yes fatu?") en llugar del estándar "Bist du blöd?".

Vocabulariu

Una señal nuna cai de Viena. N'alemán estándar, "Fußgeher" (n'asturianu "peatón") dizse "Fußgänger".

El dialeutu vienés tien un vocabulariu bastante estremáu. Esti dialeutu inda caltién munches traces del altu alemán mediu ya inclusive del altu alemán antiguu. Amás, integró munches espresiones d'otres llingües, particularmente les que se falaben nos territorios de l'antigua monarquía de los Habsburgu, yá que Viena foi'l puntu d'alcuentru pa munchos de los pueblos pertenecientes a estos países a finales del sieglu XIX y principios del XX.

Exemplos

del altu alemán antiguu:
- Zähnd (de zand, n'alemán estándar Zähne, n'asturianu dientes)
- Hemad (de hemidi, n'alemán estándar Hemd, n'asturianu camiseta)
del altu alemán mediu:
- Greißler (tienda d'ultramarinos, de griuzel - diminutivu de Gruz, n'asturianu granu)
- Baaz (de batzen, lliteralmente n'asturianu pegañosu, masa mafoso)
- si ohgfrettn (de vretten, n'asturianu esforciase)
del hebréu y el yídish:
- Masl (de masol, n'asturianu suerte)
- Hawara (de chaver, n'asturianu amigu, compañeru)
- Gannef (de ganav, n'asturianu lladrón, fistol)
- Beisl (de bajser, n'asturianu tabierna)
del húngaru:
- Maschekseitn (n'asturianu otru llau, llau inversu, parte trasera, de a másik, l'otru)
- Gattihosn (de gatya, pantalones)

del checu:
- Motschga (puré pocu petitosu, de močka, n'asturianu residuu de cañería o de omáčka, mueyu, sopa)
- Pfrnak ((gran) ñariz, de frňák)
- Lepschi (de lepšdir, lliteralmente meyor, na espresión Auf Lepschi gehen, n'asturianu salir o prestase)
del italianu:
- Gspusi (de sposa, n'asturianu novia)
- Gstanzl (de stanza, n'asturianu estrofa d'un cantar humorísticu)
- Gusta (de gustu, n'asturianu ganes de daqué)
del francés:
- Trottoa (de trottoir, n'asturianu acera)
- Lawua (de lavoir, n'asturianu llavabu)
- Loschie (de logis, n'asturianu agospiamientu)
del árabe:
- Hadscha (de Hajj, n'asturianu camín llargu)

Pragmática

Cada vez s'atopen más nel vienés les siguientes peculiaridaes pragmátiques:

Con frecuencia utiliza un rexistro irónicu que nun se marca nin cola entonación nin colos xestos, conocíu como Wiener Schmäh y que suel ser una fonte de tracamundios, sobremanera pa los foranos.
Usu escesivu de sufijo diminutivos como -l o -erl (como en Kaffeetscherl o Plauscherl).

Enclinos

Nos últimos tiempos el vienés averar al alemán estándar, lo que fizo que se desenvolviera una especie d'estándar faláu col típicu acentu vienés (por casu, l'orixinal vienés Wos host fir a Notn gschriebn? convertir nel modernu Was hast'n für eine Note gschriebn?). Sicasí, la típica monoptongación vienesa, que lo estrema de los dialeutos vecinos, sigue tando presente. Por casu: Waaaßt, wos mir heut in der Schule für än gråååsliches Fläääsch kriegt ham? (n'estándar Weißt du, was für ein widerliches Fleisch wir heute in der Schule vorgesetzt bekamen?).

Una de les razones pa esta progresiva converxencia de los dialeutos típicos vieneses ye la perceición, estendida pelos medios de comunicación, de que'l Urwienerisch (vienés antiguu) ye vulgar y perteneciente a la clase proletaria.

Tantu nel pasáu como nel presente, los dialeutos vieneses tuvieron una gran influyencia de les llingües foranes, principalmente por cuenta de la inmigración. Nos postreros 40 años la mayor parte de los inmigrantes vinieron de los países de l'antigua Yugoslavia, Turquía, y más apocayá d'Alemaña (sobremanera del Este), lo que fizo que les variedaes del vienés modernu camudaren y evolucionaren.

Ver tamién

Alemán d'Austria

Referencies

Enllaces esternos

Ye obligatoriu indicar l'idioma de Wikisource.

Diccionarios

Otros

Die österreichische Varietät der deutschen Sprache. Archiváu 2017-05-16 en Wayback Machine
Das Festival des Wienerischen.