El clavecín (tamién llamáu clave, clavicímbalo, clavicémbalu, gravicémbalo o cémbalo) ye un instrumentu musical con tecláu y preséu de cuerda cuerdes pulsiaes, como'l arpa y la guitarra.

Clavicémbalu italianu.

El clavecín, bien conocíu y utilizáu mientres el Barrocu, foi cayendo nel olvidu, y la mayoría de les pieces escrites pa él empezaron a ser interpretaes nel nuevu fortepiano, antepasáu del nuesu pianu modernu. Como'l so nome indica, esti nun dexa cambeos de volume con solo variar la intensidá de pulsación de les tecles.

Historia y descripción

editar

Créese que derivó del salteriu griegu (psalterion), anque la so invención dar mientres el Renacimientu, a mediaos del sieglu XV y XVI.

 
Mecanismu de martinete d'un clavecín.

La so estructura básica ye unu o dos teclado o manuales, nos cualos, al primir cada tecla, un escayu de pluma de gansu, de cuervu o cóndor (llamada plectro), que s'atopa nuna pequeña estructura de madera llamada martinete o saltador, alza la cuerda correspondiente, punzándola. Esto produz un soníu determináu (nota). El volume del preséu nun varia, siquier perceptiblemente, según les sos tecles prímanse nidia o fuertemente, namái se consigue un cambéu de volume amestando rexistros o acoplándolos. L'arte d'afatar una llinia melódica dexa tamién suxerir efeutos dinámicos.

A fines del sieglu XIX y principios del sieglu XX, el preséu foi alicáu, en parte, gracies a la pianista Wanda Landowska, quien foi la primer profesora comenenciuda nel clavecín en tiempos modernos (na ciudá de Berlín), y non yá interpretó antigües obres escrites pal preséu, sinón que tamién encargó obres nueves a distintos autores, ente ellos el compositor español Manuel de Falla, como'l Conciertu pa clave.

Landowska nun s'interesó nel soníu de les claves antiguos, sinón que favoreció la construcción de claves modernos, con estructures derivaes de la construcción del pianu (como los clavecines Pleyel).

Colos escelentes progresos de restauración y fabricación de copies de los preseos antiguos, dende hai más de cuarenta años resurdió l'interés pol clavecín históricu. La claridá del so timbre y esquisita riqueza n'harmónicos facer irremplazable pa la execución de música polifónica.

El clavecín tien variantes más pequeñes, como la espineta y el virxinal, que nun tienen de confundir se col clavicordiu (n'inglés clavichord).

El clavecín na música académica europea

editar

El clavecín tuvo un importante papel na música académica europea dende'l sieglu XVI hasta'l XVIII y, dempués, nel sieglu XX, yá seya como solista, como acompañante o a solu, teniendo la so edá dorada nel Barrocu, pa dempués cayer nel olvidu nel Romanticismu y resurdir con fuercia nel sieglu XX.

Les aportaciones de músicos italianos, como Girolamo Frescobaldi, alemanes, como Johann Jakob Froberger y Johann Sebastian Bach, franceses, cual François Couperin o Jean-Philippe Rameau, y Domenico Scarlatti que compunxo la mayor parte de la so obra pa tecláu n'España, creando una escuela propia ente que los sos siguidores figuren autores como Sebastián de Albero o Antonio Soler, crearon un repertoriu clásicu pa esti preséu mientres los sieglos XVII y XVIII.

Los empiezos: Medievu y Renacimientu (sieglos XV-XVI)

editar

L'interés en componer música específica pal preséu remontar a la Edá Media, etapa de la que daten manuscritos anónimos con obres pa tecláu solista. L'interés por preseos cercanos, como'l clavicordiu, el virxinal o la espineta, va dir creciendo hasta'l Renacimientu tardíu, en qu'apaecen los primeros grandes compositores nel ámbitu de la música de tecláu. El castellán Antonio de Cabezón (1510-1566), xunto colos virxinalistas ingleses d'ente 1560 y 1600, escriben les obres más interesantes de la música renacentista pa esti preséu de cuerda pulsiada mecánicamente. Poco dempués, la música pa tecla de Jan Pieterszoon Sweelinck (1560-1621) entama la transición escontra'l Barrocu tempranu.

La edá d'oru: el Barrocu (1600-1750)

editar

El clavecín gocia cada vez de más popularidá y reconocencia, y tres les contribuciones de Cabezón y Valente, los virginalistas ingleses y l'holandés Jan Pieterszoon Sweelinck, ente finales del sieglu del sieglu XVI y 1630, van abrir una dómina importante na música pa clave, que toma tol Barrocu, dende 1600 hasta 1750, y va axuntar un nutridísimo corpus d'obres compuestes por músicos de toa Europa.

Pero'l instaurador de les formes clásiques pal clavecín barrocu européu ye, ensin dala dulda, l'italianu Girolamo Frescobaldi (1583-1643), qu'estableció un repertoriu de tocates, caprichus, fantasíes, ricercare (nome xenéricu pa cualquier pieza contrapuntística) y variaciones o diferencies virtuosu pal clavicémbalu a solu na primer metá del seicento. Siguiendo'l so cercu ya influyíos por él surden les escueles del clavecín barrocu na segunda metá del so mesmu sieglu XVII. Inglaterra (con Henry Purcell), Alemaña (cola personalísima música de Johann Jakob Froberger) o Francia, magar nel casu francés caltúvose una tradición propia nel XVII que, sicasí, adoptó finalmente la influencia italiana a fines d'esi sieglu y na primer metá del XVIII.

Un casu escepcional ye'l de Domenico Scarlatti, que naz en 1685 nel Reinu de Nápoles perteneciente daquella a la Monarquía Hispánica. Tres les sos primeres sonates italianizantes, adopta un estilu fuertemente influyíu poles maneres arabizantes y el sentíu del ritmu bien marcáu de la música popular española. Tou ello llevólu a crear un variáu y orixinal de sonates bipartites pa clavecín que suponen unu de los grandes monumentos a les posibilidaes virtuoses y al desenvolvimientu de la composición d'esti preséu.

Inglaterra

editar

El primer gran compositor de la escuela inglesa ye William Byrd (1540-1623), unu de los músicos de tecláu más importante de tolos tiempos.

Asocéden-y John Bull, Giles Farnaby, Peter Philips y Orlando Gibbons. La escuela aparra ente 1620 y 1630 y nun va apaecer un compositor notable hasta la Restauración inglesa de 1660, en que descuella unu de los más importantes músicos del sieglu XVII: Henry Purcell (1658-1695), yá dafechu barrocu. Purcell compón, fundamentalmente pa virxinal, 62 pieces variaes de tipu italianu y francés, qu'inclúin fantasíes, tocatas y diverses pieces de suites.

Entráu'l sieglu XVIII, destaca la obra de William Croft, quien inaugura la última etapa del clavecín barrocu británicu.

Ente 1712 y 1759, la música pa tecláu n'Inglaterra algama'l so techu y empieza el so ocaso tres la obra de Händel, alemán d'orixe pero que va componer muncha de la so música nes islles britániques. Sicasí, la so obra ye ecléctica y nun puede adscribirse de manera carauterística a la producción de la escuela pa tecla inglesa. Händel ye estrictu contemporaneu de Bach y Domenico Scarlatti —curiosamente los trés nacen el mesmu añu— y abondo cercanu nel tiempu a la trayeutoria de François Couperin y Jean Phillippe Rameau. La so obra, por tanto, recibe l'influxu tanto xermánicu como italianu y francés. Les más conocíes de les sos composiciones pa clave son les coleiciones de grandes suites (HWV 426-433 y HWV 434-438) y los seis fugues (HWV 605-610).

Francia

editar
 
François Couperin.

En Francia, xunto con Alemaña, el clavecín algama gran prestíu y espardimientu. Ente 1610 y 1789 hai una importante escuela francesa del preséu, amestada a la escuela del órganu francés. Jacques Champion de Chambonnières (1601-1672) ye'l so fundador y primer gran compositor. A partir de Chambonnières, la música de clavecín en Francia gana munchos adeptos y mueve al llaúd como preséu favoritu pa componer a solu. Louis Couperin ye, xunto col so fundador Chambonnères, el más destacáu compositor francés de la primer metá del sieglu XVII.

Na segunda metá del sieglu XVII van tomar el so relevu Jean-Henri d'Anglebert (1626-1691), Jean-Nicolas Geoffroy (1633-1694) y Nicolas Lebègue (1632-1702), quien llevaron la música barroca de clavecín francesa a un altu grau de refinamientu. La forma compositiva predominante en Francia foi la suite pa tecláu, qu'axuntaba una serie de pieces básiques (alemanda, courante, zarabanda y giga), que'l so orixe tuvo en dances variaes de ritmos binarios (alemanda) o ternarios (zarabanda) qu'alternen tiempos vivos y pausaos.

La siguiente xeneración, que desenvolvió la so música ente finales del sieglu XVII y principios del XVIII, siguió cultivando la suite pero adoptó influencies italianes y alemanes. Con ella'l clavecín francés llegó a la so máxima espresión, con dos nomes que figuren ente los más grandes compositores de la música culta occidental, tales son François Couperin (1668-1733) y Jean-Philippe Rameau (1683-1764). Na so órbita asitióse una importante nómina de compositores pal clavecín: Louis Marchand, Charles Dieupart, Louis-Nicolas Clérambault, Gaspard -y Roux, Jean-François Dandrieu, Élisabeth Jacquet de la Guerre, Joseph Nicolas Pancrace Royer o Nicolas Siret.

François Couperin compunxo los sos cuatro llibros de suites ente 1713 y 1731. Carauterizar por poner una atención especial a la ornamentación. En tantu, la obra de Jean-Philippe Rameau presenta aspeutos más variaos. Los sos trés llibros de suites apaecieron en 1706, 1724 y 1728. Dempués d'esta fecha, namái compunxo pal clavecín solista una pieza aisllada, La Dauphine (1747). Alterna nellos pieces na más pura tradición de la suite francesa con pieces imitativas, como «-y Rappel des Oiseaux» o «La Poule», y de descripción emotiva, cual son «Les tendres Plaintes» o «L'entretien des Muses». Munches d'elles ufierten un virtuosismu a la italiana. La invención y los efeutos sorprendentes son nelles notables, como puede reparase en «Les Tourbillons» y «Les trois Mains». N'otres aplíquense'l so innovadores teoríes musicales, como asocede en «L'Enharmonique» y «Les Cyclopes».

Alemaña

editar
 
Bach. La so obra supunxo un antes y un dempués nel tecláu.

Nesta dómina, la música pa clave algama n'Alemaña (al igual qu'en Francia) la so máxima espresión, anque, a diferencia de lo qu'asocede pa la música de clave francesa, nun llega a considerase una escuela, anque sí se postula pal órganu.

Johann Jakob Froberger (1613-1667) ye'l primer representante pernomáu de la música clavecinística xermana. Influyíu por Frescobaldi y Sweelinck, Froberger representa la referencia de la música de clavecín n'Alemaña na primer metá del sieglu XVII. Tres él, y yá na segunda metá del mesmu sieglu, munchos de los compositores célebres que compóníen pa órganu tamién lu fixeron de forma brillosa pal clavecín, ente los cualos destacaron Matthias Weckmann, Dietrich Buxtehude, Johann Kaspar Kerl, Johann Pachelbel y Georg Muffat. Pachelbel y Buxtehude son los cumes de la música de tecláu xermana posterior a Froberger.

Johann Kuhnau (1661-1722) ye'l más sobresaliente de los compositores del clavecín n'Alemaña ente 1670 y 1720. Los sos Sonates bíbliques (1700) suponen unu de los primeros exemplos de música programática. Al pie de Kuhnau, y yá enfusándose cola xeneración de Bach y Telemann, tópase Georg Böhm (1661-1733), contemporaneu de François Couperin.

Na primer metá del sieglu XVIII, la música nacional, y de tol periodu, algama les sos máximes cotes, y la obra capital de Johann Sebastian Bach (1685-1750) establez un antes y un dempués na música d'esti preséu. Les sos obres son trascedentes n'importancia, repercusión y estrema calidá, como La clave bien temperado, les Suites ingleses, les Suites franceses, les Partitas, BWV 825-830 y les Variaciones Goldberg, ente otres. Otros célebres compositores xermánicos de la primer metá del sieglu XVIII nel ámbitu clavecinístico son Johann Mattheson, Christoph Graupner y Georg Philipp Telemann (1681-1767). La siguiente xeneración alluma la obra de los fíos de Bach, Wilhelm Friedemann Bach (1710-1784) y Carl Philipp Emanuel Bach, qu'entamen la transición de la clave barrocu al galantiador n'Alemaña.

Italia

editar

N'Italia, la música pa clavecín sufre altibaxos, como nel casu d'Inglaterra.

 
Girolamo Frescobaldi

El primer gran compositor del clavecín italianu del sieglu XVII ye Girolamo Frescobaldi que compunxo tocatas, caprichos, fantasíes, cantares, ricercare, dances y variaciones na primer metá del sieglu XVII, estableciendo les bases pa la música de clavecín solista europea. Nos dos llibros de tocatas publicaos ente 1615 y 1637 inclúyense les Cento Partite, una obra virtuoso y esperimental. Amás d'a Frescobaldi, cabo mentar nesta dómina tamién a Sweelink. La so obra Toccate et partite(1615) ye una de les de mayor relevancia del clavecín italianu.

Tres Frescobaldi, el clavecín n'Italia tien en Bernardo Pasquini (1637-1710) el compositor que más sobresal hasta Domenico Scarlatti, anque la so obra nun llega a llograr la maestría y orixinalidá el so antecesor.

Na primer metá del sieglu XVIII, ente 1700 y 1720 apaez un compositor que la so obra va igualar (si nun supera) l'altu nivel de Frescobaldi. Trátase del compositor napolitanu, que darréu va asimilar la influencia de la música popular española, arriqueciendo llargamente'l rexistru compositivo del clavicémbalu, Domenico Scarlatti (1685-1757). En 1721, cola so marcha a la Península Ibérica como maestru de clavecín de la infanta de Portugal (y futura reina d'España) María Bárbara de Braganza, Italia yá nun va conocer más compositores notables mientres el restu del periodu barrocu.

Países Baxos

editar

Ente finales del sieglu XVI y principios del XVII, el compositor Jan Pieterszoon Sweelinck (1562-1621) ye'l más destacable del clavecín holandés, faciendo la transición de la renacencia al barrocu nel so país.Xunto con Frescobaldi, los meyores compositores de tecláu. Dempués de 1621, nun hai más compositores que se destacar nel ámbitu del clavecín.

España y Portugal

editar
 
Domenico Scarlatti, cume del clavecín barrocu italianu y español.

La música pa clavecín na península ibérica tien un finxu importante na llegada de Domenico Scarlatti, compositor y clavecinista napolitanu, a la corte lisboeta de la princesa portuguesa Bárbara de Braganza como maestru de música y tecláu en 1721. Cinco años más tarde, tres el matrimoniu de la so alumna col futuru rei d'España Fernandu VI, treslladar a Sevilla, onde escuchó los aires populares andaluces que tanto influyeron na so música, y darréu a la corte de Madrid, onde morrió en 1757.

Nestos más de trenta y cinco años, Scarlatti desenvolvió un estilu fondamente influyíu poles tonalidaes y maneres andalusíes y pol ritmu vivu de los arrascamientos de guitarra o les castañueles nes más de quinientes sonates bipartites que compunxo pal clavicémbalu y que supunxeron un monumentu capital de la música española ya influyó na escuela de clavecinistas ibéricos contemporáneos y posteriores.

Asina, pueden reparase concomitancies na figura principal del clavecín lusitanu del sieglu XVIII, Carlos Seixas, nacíu en Coímbra y organista de la Catedral de Lisboa. Poco más tarde foi xubíu a vicemaestre de la Capiya Real, que'l so titular yera Doménico Scarlatti, y a que'l so contautu deber la influencia del clavecinista italo-español.

Al llau de Scarlatti na corte española trabayó'l maestru de clavecín de Fernando VI, Sebastián de Albero. Trátase d'un clavecinista brengosu y vanguardista que, sicasí, dexó poca obra debíu en parte a que nun foi publicada o caltenida y a la so puesta muerte a los trenta y cuatro años.

La segunda metá del sieglu dieciocho ta ocupada pola pimpana figura del Padre Soler. Nacíu en Olot, llueu llogró'l cargu d'organista y direutor del coru del monesteriu de San Lorenzo de El Escorial, onde entabló contautu con Scarlatti y otros clavecinistas españoles como José de Nebra. La so música, que yá preludia el clasicismu, diversificar en conxuntos instrumentales y corales, con obres sacres y profanes nes qu'amosó una prolífica maestría.

La decadencia y l'olvidu: el clasicismu y el sieglu XIX (1750-1912)

editar

Na segunda metá del sieglu XVIII, dempués de la muerte de Rameau, Bach, Händel y Scarlatti ente 1750 y 1764, la música destinada al clavecín sufre una rápida decadencia pos los compositores tán cada vez más comenenciudos col nuevu pianoforte. Estelaos coles posibilidaes del nuevu preséu, el clavecín va ser totalmente remplazado ente 1775 y 1790 pol primitivu pianu, anque nesti periodu, y mientres delles décades, la música compuesta pal pianoforte tamién yera interpretada nel clavecín, o a la inversa, indistintamente.

Ente los periodos del barrocu y el clasicismu son los dos fíos mayores de Johann Sebastian Bach los más sobresalientes compositores de música pal clavecín: Wilhelm Friedemann Bach (1710-1784), y sobremanera Carl Philipp Emanuel Bach (1714-1788).

Otros compositores del clavecín clásicu, son los ingleses Thomas Augustine Arne (1710-1778), William Boyce (1711-1779) y l'español Antonio Soler (1728-1783). La escuela francesa del clavecín, que tuvo'l so apoxéu con Rameau y Couperin ente 1706 y 1748 va tornar hasta la so desapaición tres la Revolución francesa a partir de 1789 y la imposición del nuevu estilu románticu y el pianu.

Mozart y Haydn, qu'anque nos sos primeros años destinaben les sos obres al clavecín y al pianoforte ensin distinción dalguna adoptaron na so etapa de maduror el nuevu preséu.

A partir de 1790, los compositores dexen totalmente de componer pal antiguu clavecín, cayendo en desusu hasta'l sieglu XX. La renacencia del preséu produzse gracies a la figura de la clavecinista Wanda Landowska, que recupera l'interés pol clavicémbalu na música contemporánea.

El resurdir: primer metá sieglu XX (1912-1950)

editar

Nos entamos del sieglu XX, a partir del decisivu llabor de la clavecinista Wanda Landowska, el clavecín vuelve ser protagonista nel interés de los compositores, dempués d'una llargu tiempu escaecíu y clisáu pol pianu dende finales del sieglu XVIII.

A partir de 1912, cola primer interpretación en públicu del preséu per parte de Landowska, los compositores empresten l'atención al redescubierto preséu, que-yos atrai'l so soníu metálicu, antiguu y exóticu. La célebre intérprete, amás d'impulsar la interpretación nel clavecín, tamién alica l'interés de componer música encargando nueves obres específiques a los grandes compositores del momentu.

A partir de los encargos, el clavecín rápido vuélvese a nutrir de munches obres, empezando en 1923 col Retablu de Maese Pedro de Manuel de Falla (1876-1946), el primer gran compositor destacáu de música pa clavecín del sieglu XX dempués de C. P. Y. Bach. Wanda Landowska participó nel so estrenu.

A pidimientu de Landowska, Falla compón un Conciertu pa clave, estrenáu por ella en 1926.

Más tarde, en 1928, Francis Poulenc (1899-1963) compón el Conciertu campestre pa clavecín. El clavecín yá espertó l'interés ente los compositores, que van crear música pal preséu mientres el restu del sieglu, llegando hasta los nuesos díes.

Ente los sos contemporáneos atópense Bohuslav Martinů (1890-1959) y Frank Martin (1890-1974).

L'actualidá (1950-...)

editar

De la segunda metá del sieglu XX d'equí p'arriba, el clavecín atópase totalmente instauráu na música académica europea, la música clavecinística gocia de bona salú y munchos compositores componen pal preséu yá seya como solista, a solu o en formaciones de cámara. Nestos años, amás la música pa clavecín trespasa l'ámbitu de la música académica, y espándese por distintos estilos musicales rellacionaos cola música académica: la música de cine, la música d'anime, y la música de videoxuegos. Inclusive'l clavecín esti presente en xéneros como'l flamencu, tangu, pop, rock y J pop, que son totalmente ayenos al ámbitu musical tradicional del clavecín, acentuando la relevante importancia nel panorama musical actual.[ensin referencies]

Ente los compositores destacables nel ámbitu clavecinístico de la música académica, podría citase a Krzysztof Penderecki, Viktor Kalabis, Jiří Válek, Alfred Schnittke, Henryk Górecki, Jacques Valmond, Philip Glass, Roberto Carnevale, Elliott Carter, Vladimír Godár, Vittorio Rieti, Jean Courtioux, György Ligeti, Daniel Pinkham, Pēteris Vasks, Henri Dutilleux, Goffredo Petrassi, Jacques Valmond, Jiří Válek, Jiri Gemrot, Lubor Barta, Milan Slavicky, Jiri Teml, Petr Eben, Dmitri Shostakovich, Alain Louvier y el clavecinista Hendrik Bouman.

La fabricación de clavecines ye artesanal y artística. En Francia, David Boinnard desenvolvió un llargu remangu na concepción de preseos medievales como los clavicembalos o los clavicytheriums. El luthier estauxunidense Frank Hubbard (1920-1976) tamién contribuyó a ampliar l'espardimientu d'esti preséu.

Les formes y xéneros musicales

editar
Pequeñu preludiu, BWV 933 de Bach interpretáu por Gérard Janot (clavecín).

El clavecín, dende'l sieglu XV hasta'l XVIII, y el XX hasta los nuesos díes, práuticamente tomó los xéneros vocales ya instrumentales, n'ensame de combinaciones y ensin acompañamientu dalgunu. Son munches les formes musicales en que'l clavecín participó, siendo omnipresente ya imprescindible nos sieglos XVII y XVIII, en práuticamente tola música, pol so usu como so continuu. Formes específiques, y de gran importancia pal clavecín solista, atópase nes fantasíes, fugues, sonates, caprichos, les suites, los preludios, les variaciones, les obertures y les tocates, formes habituales nel barrocu.

Girolamo Frescobaldi ye'l gran maestru d'estes formes (escluyendo la suite), que desenvuelve hacia 1650 ya inflúi notablemente nes xeneraciones posteriores. Ye'l puntu de partida de Bach, Couperin, Rameau y Scarlatti. La so obra Fiori musicale contién exemplos cimeros de les formes desusdiches. Pachelbel y Kuhnau tamién contribuyeron a la variación y la sonata respeutivamente, na segunda metá del sieglu XVII, onde son bien importantes les sonates bíbliques, y les variaciones Hexacordum epalinis. Bach ye una figura capital nel desenvolvimientu estes formes nel clavecín. Los preludios y fugues tienen un finxu nos llibros I y II de La clave bien temperado, BWV 846-893. La variación coles famoses Variaciones Goldberg, BWV 988. La fantasía cola so Fantasía cromática, BWV 903. Les suites ingleses, franceses y partitas, na so obra BWV 812-830. La obertura un exemplu destacáu na Obertura francesa, BWV 831.

François Couperin y Rameau aplicar a la evolución de la suite francesa pa tecláu, a la que dedicaron los esfuercios de siete obres publicaes ente 1706 y 1730. Xunto coles BWV 812-830 de Bach, componen el repertoriu clásicu de la suite barroca europea pa tecla. Scarlatti, colos sos más de 500 sonates d'un solu movimientu, ye'l máximu compositor d'esta forma nel clavecín. Amás de suponer el cénit de la sonata pa tecláu barroca, adelántrase y antemana soluciones que van rematar nes sonates pa pianoforte de Haydn, Mozart y Beethoven. El so discípulu Antonio Soler tamién compunxo y desenvolvió llargamente la sonata, escribiendo unes 200 pieces d'esi xéneru, magar más variaes, pos incluyó la división de la sonata en tres movimientos y el clavecín concertante.

Händel ye l'otru gran maestru na forma de la variación, xunto con Bach, coles Variaciones Blacksmith, compuestes hacia 1720. Igualmente, los sos ocho grandes suites pa clavecín, compuestes en 1720, ye otru exemplu del nivel alcanzáu nesa forma musical.

Nel sieglu XX Shostakovich rinde homenaxe a estes formes pa clavecín, y a Bach y la so Clave bien temperado, colos sos 48 preludios y fugues, anque nun tán escrites pa clavecín, sinón pa pianu.

Obres destacaes

editar
 
Clavecín modernu construyíu en 1980.
 
Clavecín d'estilu flamencu

Barrocu

editar

Clasicismu

editar

Moderna

editar

Contemporánea

editar

Ver tamién

editar

Referencies

editar

Enllaces esternos

editar