El Bonillo

El Bonillo ye un conceyu español asitiáu al sureste de la península ibérica, na provincia d'Albacete, dientro de la comunidá autónoma de Castiella-La Mancha, allugáu en La Mancha, al norte de la contorna del Campu de Montiel, a una distancia de 69 km de la capital provincial. En 2017 cuntaba con 2.852 habitantes, según los datos oficiales del INE. Formalmente inclúi la pedanía de Sotuélamos, anque na actualidá atópase práuticamente abandonada y nun hai habitantes censaos nella.

El Bonillo
Alministración
País	España
Autonomía	Castiella-La Mancha
Provincia	provincia d'Albacete
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Alcalde d'El Bonillo	Juan Gil Gutiérrez
Nome oficial	Bonillo, El (es)
Códigu postal	02610
Xeografía
Coordenaes	38°57′00″N 2°31′59″W
El Bonillo El Bonillo (España)
Superficie	502.66 km²
Altitú	1063 m
Llenda con	Alcaraz, Villanueva de la Fuente, Villahermosa, Ossa de Montiel, Villarrobledo, Munera, Lezuza, Robledo, El Ballestero y Viveros
Demografía
Población	2651 hab. (2023) - 1415 homes (2019) - 1364 muyeres (2019)
Porcentaxe	0.69% de provincia d'Albacete
Densidá	5,27 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00
elbonillo.es

Lo más destacable pol so curiosu turísticu son los grandes espacios naturales (cuasi tol términu municipal ye zona d'especial interés ornitolóxicu), la venta de quesu manchego y la esistencia de dellos cotos de caza.

Xeografía

• Altitú: 1062 msnm
• Llatitú: 38º 57' 00" N
• Llargor: 002º 31' 59" O

El términu municipal llinda al norte colos conceyos de Villarrobledo y Munera, al este col de Lezuza, al sur colos d'Alcaraz, Robledo (un pequeñu picu, cuasi nun hai contautu), El Ballestero, Viveros, de nuevu con Alcaraz, y al oeste colos de Villahermosa y Ossa de Montiel.

Climatoloxía

Caracterízase fundamentalmente per iviernos fríos, con medies ivernices bien baxes, rexistrándose temperatures per debaxo de 0º C. Son frecuentes les nevaes a lo llargo del periodu ivernizu.

Los sos branos suelen ser calorosos y secos, nos que se superen llargamente los 30° C.

Con una pluviosidá non demasiáu acusada rexístrense aproximao 400-600 mm. de media añal.

Otra de les particularidaes climatolóxiques ye la gran presencia que'l vientu tien na llocalidá, bastante ye que fueron instalaos dellos parques eólicos dientro del so términu.

Historia

En 1212 tien llugar la batalla de Las Navas de Tolosa, y tres esta victoria cristiana, el rei castellanu Alfonsu VIII dirixir a la fortaleza d'Alcaraz, y tres un azaroso asediu, conquista la plaza y entra nella'l 23 de mayu de 1213. Establez en tol territoriu conquistáu una estensa alfoz, que coincide con tol oeste y el sur de l'actual provincia d'Albacete, dotándolo d'un fueru, basáu nel de Cuenca y que incardina nél a El Bonillo, repoblando'l so territoriu con colonos castellanos traíos pola Corona.

La tradición popular afirma que'l términu municipal, en dómina medieval, taba compuestu por infinidá de nucleos poblacionales (como demuestren los restos d'ilesies y ermites) faltando pocu ente sigo (ermita de Pinilla, ermita de -güei Sotuélamos-, ilesia gótica en Cuetu Bonu -l'actual ilesia de Santa Catalina-, ermita de la Madalena, Santa Ana, conventu de los agustinos, ermita de San Roque, ermita de la Pura), anque los más importantes yeren l'aldega de Sotuélamos (Sotu d'Álamos), San Miguel de Susaña y Santa Catalina (cerca de les Salinas de Pinilla). Éstes, a caballu ente los sieglos XII y XIII, xunir en Cuetu Bonu formando lo que güei ye El Bonillo, nel sitiu onde s'atopaba una pequeña ilesia d'estilu góticu.

La esplicación del procesu paez confirmada arqueolóxica ya históricamente. Sicasí, los topónimos tresmitíos nun tienen nenguna confirmación etimolóxica y apenes sentíu. Lo más plausible ye que Sotuélamos y El Bonillo, vengan de términos llatinos tresmitíos y deformados al traviés del árabe y el mozárabe, y que los pretendíos Sotu d'Álamos y Cuetu Bonu, nun sían más qu'esplicaciones populares a posteriori ensin fundamentu.

Casa consistorial d'El Bonillo.

Dizse que la unión tuvo llugar porque estos trés nucleos de población topábense asitiaos en vaguaes que, en dómina d'agües, yeren de bon hinchente y porque n'El Bonillo había muncha caza y bones tierres. Poco dempués, en 1538 concédese-y la segregación del Alfoz d'Alcaraz.

D'estos trés aldegues orixinales caltiénse:

- Sotuélamos: la ermita y la mesma aldega, qu'anguaño se sigue utilizando, y onde hasta va pocos años había un nucleu permanente de población, siendo pedanía d'El Bonillo. Nesta pedanía construyó la so casa palaciega, y onde fuelguen los sos restos mortales, don Alberto Bosch y Fustegueras, Alcalde de Madrid, Ministru de Fomentu y diputáu pola provincia d'Albacete en 1843.

- Complexu Lagunar de Navalcudia-Susana: componer de delles llagunes endorreicas qu'apaecen en dómines d'importantes agües y a les qu'alleguen aves migratories.

- San Miguel de Susaña: data de la dómina romana y caltiénense les ruines d'una antigua posada anguaño conocida como Casa Redonda (el nome fai referencia a la so especial construcción) y muertes d'una calzada romana que diba dende l'antigua Libisosa (güei Lezuza) hasta Laminio (Alhambra). Inda se caltienen la espadaña de la ilesia y el campusantu, anque esti postreru en terrenes de propiedá privada. Nos terrenes cercanos a l'aldega los llabradores habíen atopáu recipientes de cerámica y monedes romanes. Nes proximidaes instalóse un mirador d'aves esteparias una y bones tola zona ta declarada como zona d'especial proteición d'aves (ZEPA).

- Santa Catalina: yera una aldega suxeta al conventu de los Templarios, d'estilu románicu, habitáu polos caballeros de la Orde del Temple. Caltiénense les pintures nel artesonado, tapáu poles bóvedes (ente'l teyáu y éstes). Santa Catalina taba cerca de les Salinas de Pinilla, que son de perllonxana antigüedá. Paez ser que los romanos aprovechar y prueba d'ello son los restos d'un campamentu romanu descubiertu na redoma de les llagunes, llamaes de les Salinas. Pasaron a ser en 1620 propiedá real, llamándo-yles El Real Saladero de Pinilla. Cola desamortización de Mendizábal pasaron a manes privaes.

Formáu'l pueblu, absorbiendo a la población circundante, El Bonillo formaba parte de la xurisdicción d'Alcaraz.

En marzu de 1475 Alcaraz remontar contra'l marqués de Villena, poniéndose de parte de los Reis Católicos; los habitantes d'El Bonillo tamién s'alzaron n'armes y solicitaron l'ayuda del conceyu alcaraceño. Estos unviaron les sos tropes que, engrosaes coles reclutadas n'El Bonillo, poner en marcha pa lliberar al pueblu de Munera del dominiu del marqués, dando asina entamu a la Guerra de Socesión Castellana.

Picota d'El Bonillo.

El 27 de payares de 1532 la emperatriz Isabel concéde-y facultá pa sentenciar les sos propies causes civiles, siempres que nun entepasaren de los 400 maravedinos. La mesma emperatriz Isabel, el 11 de xineru de 1534 vencía-y la propiedá de la Devesa Nueva. Darréu l'emperador Carlos I otorgar el títulu de Villa per una carta privilexo dada en Barcelona'l 12 de febreru de 1538: «Faciéndo-y por cuenta de la Villa d'El Bonillo de eximirla de la ciudá d'Alcaraz onde yera suxeta, y faela villa de sigo y sobre sí y da-y xurisdicción civil y criminal (...) Y dámosvos poder y entera facultá por que podáis poner y tener, y pongáis y tengáis forca y picota (...)». Esta picota ye'l rollopicota, güei conocíu como Rollu de San Cristóbal, onde s'axusticiaba y esponía a los reos a la vergüenza pública.

El 20 de xunu de 1566 Felipe II ratificó la concesión dada por Carlos I, y amplió-y la xurisdicción «(...) Amplíese-y y amonte de nuevu dos terceres partes de dos llegües vulgares qu'hai de términu dende la Villa d'El Bonillo hasta'l moyón de Villarrobledo que ye xunto a la ermita de Sotuélamos (...) y que la mesma ampliación se -y d'a la redonda y contorna de la dicha Villa d'El Bonillo»..

Demografía

La Población de fechu según les cifres que publicó'l INE, xubía'l 1 de xineru de 2017 a 2.852 habitantes.

Gráfica d'evolución demográfica d'El Bonillo (conceyu) ente 1857 y 2017

Población de fechu según los censos de población del INE.

Economía

En 2008 foi inaugurada una planta d'enerxía termosolar capaz de suministrar lletricidá a 800.000 habitantes, más del doble de la población en 2017 de tola provincia, según delles plantes d'enerxía solar, ente les que destaca l'asitiada na finca El Guijoso, de 2,5 MW de capacidá.

Tien nel so términu varios parques d'enerxía eólica.

Tamién ye conocida la zona poles sos bodegues: na mentada finca El Guijoso atópase una de les más singulares d'España, yá que tien la reconocencia de D.O. Pagu Guijoso: Bodegues y Viñedo Familia Conesa , que pertenez a l'Asociación de Turismu Enolóxicu de Castiella-La Mancha y ye focu d'atraición turística.

Otra bodega conocida na zona ye Finca Élez, que tien igualmente denominación d'orixe propia, D.O. Finca Élez y que cunta tamién con rutes enolóxiques.

La caza ye otra fonte importante d'ingresos, una y bones el términu cunta con delles finques de caza menor.

Sigue siendo un pueblu eminentemente agrícola con una destacable actividá ganadera (ovina, caprina, avícola y porcina) y de la construcción.

Esiste un incipiente «proyeutu de dinamización turística» basáu en:

1.- L'actividá cinexética.

2.- La posición xeográfica, (Allugamientu entemediu ente'l Parque Natural de les Llagunes de Ruidera y la Sierra d'Alcaraz).

3.- La producción artesanal de vinu y quesu, el so espardimientu y puesta en valor.

4.- El caltenimientu del pequeñu cascu antiguu de la Villa.

5.- La riqueza, calidá y amplitú del patrimoniu gastronómicu tradicional. (Alredor de l'actividá hostelera local).

Patrimoniu

Ye interesante apuntar que'l cascu antiguu de la población caltién una singular autenticidá "cervantina" na so estructura. (Cais estreches y retorcigañaes, viviendes ensin altores, los sos teyaos romanos y los sos encalados, los sos enrexaos de forxa tradicional...etc).

Ente los monumentos destacar:

• Ilesia parroquial de Santa Catalina d'estilu renacentista de los sieglos XVI al XVIII. Nel so interior caltién una talla de La Doliosa realizada por Salzillo. Ta declarada como Bien d'Interés Cultural dende'l 22 d'avientu de 1992. Identificador del númberu dau pol Ministeriu de Cultura d'España: RI-51-0007359.

• El Rollu o picota monumentu onde se sometía a los reos a la esposición pública, del sieglu XVI. Ta declaráu como Bien d'Interés Cultural dende'l 14 de marzu de 1963.

Torre de la ilesia.

• Conceyu del sieglu XVI, onde se guarda la carta del privilexu de villazgo concedíu por Carlos I. Esta construcción d'estilu renacentista consta de dos arquerías de piedra desiguales. La inferior consta de 4 arcos y la cimera de 8.

• Muséu parroquial, qu'alluga dellos cuadros atribuyíos a Ribera: San Pedro y San Vicente Ferrer, pero de los qu'enagora se desconoz la so autoría. El milagru del Cristu de Vicente López, La Madalena d'Andrea del Sarto y Cristu cola Cruz al costazu d'El Greco.

Fiestes

Les sos fiestes más importantes son:

• El 4 de marzu, día del Santísimu Cristu de los Milagros, nel que se conmemora'l milagru acaecíu en casa d'Antón Díaz nel añu 1640, según la inscripción que podemos lleer nel cuadru que s'atopa nel muséu parroquial. Según cúntase, dichu maravía manifestóse cuando, tando Antón Díaz amasando pan na so bacica, vio que la cruz que-y traxera un pariente de Tierra Santa empezó a sudar -según la inscripción del cuadru- durando esti sucesu 17 díes.

• El 1 de mayu, día en que se celebra la romería a Sotuélamos, onde la Virxe de Sotuélamos ye llevada en procesión, faciendo'l so tradicional encruz del ríu, hasta'l so ermita, asitiada en felicidá pedanía. Dempués celébrase una comida campestre nel parque de Sotúelamos y la so redoma.

• La Feria añal, que s'enllarga dende'l 10 al 15 d'agostu. Nella puédese esfrutar de festexos taurinos, actuaciones musicales, verbenes populares, etc.

• El 14 de setiembre, onde se vuelve a sacar en procesión al Santísimu Cristu de los Milagros pa celebrar la Esaltación de la Cruz.

• La Selmana Santa, coles sos reconocíes bandes de tambores y cornetes, que foi declarada d'Interés Turísticu Rexonal en 2011.

Tamién destaquen los sos carnaval que cada vez tienen más puxanza.

Nos últimos años vien celebrándose una Feria de Tradiciones, a finales de xunu, na que tienen llugar diversos actos como: comida popular, celebración de les bodes d'oru de los matrimonios de la llocalidá y mercadín con productos tradicionales, ente otres actividaes.

El Certame de Bandes y Cornetes (empecipiáu nel añu 2004) celébrase'l fin de selmana anterior al entamu de la Selmana Santa y nél actúen les bandes de la llocalidá y les invitaes pola organización.

Campu de golf

Xuego nel green del fuexu 6.

Trazáu del campu.

Anguaño esiste un campu de golf na redoma d'El Bonillo onde puede practicase esti deporte.

El Campu de Golf La Lagunilla d'El Bonillo ye un campu de golf de 9 fuexos de recién construcción, que foi inauguráu en xunu de 2009. Ye'l primer campu de la provincia d'Albacete y l'únicu públicu de Castiella-La Mancha.SITUACIÓN: GPS. X 538810 Y 4310709 N 385639.4 W 23309.1

Ta asitiáu na paraxa La Lagunilla, na carretera que va al Parque natural de les Llagunes de Ruidera. Cuenta con una cancha de práutiques, y caltién un calendariu añal d'aproximao 20 torneos. Ta homologado pola Real Federación Española de Golf.

Redolada ambiental

Paisaxe de los navajos cascayosos del complexu torcal d'El Bonillo.

El Bonillo al anochecer.

El conceyu d'El Bonillo asitiar ente cabeceres fluviales, xusto na divisoria hidrográfica de les cuenques de los ríos Guadiana (Guadiana Alto), y del ríu Lezuza (afluente "llibre" escontra'l Júcar). Nél asítiase la segundu cume más altu del Campu de Montiel, Los Barreros, de 1.102 msnm, que ye'l sector de recargar principal del sistema acuíferu 24, y onde s'asitien les nacencies de dalgunos de los ríos esteparios montieleños y de l'alta llanura, como'l Córcoles, o'l citáu Lezuza; pero tamién como zona principal onde s'anicien les primeres fontes de cabecera del Guadiana Altu, más arriba de les mesmes Llagunes de Ruidera, como'l regueru Alarconcillo, que apurre les primeres agües a éstes nos periodos lluviosos.

Escontra la zona oriental, próximos a la llende col términu municipal de Lezuza, allúguense una ventena de pequeños navajos o esteros, dalgunos de más de 50 ha, que componen un únicu complexu torcal amestáu a un mesmu orixe por fundimientu de disolución del zócalo caliar-dolomíticu, tipu dolines de Karst, que reciben ciertos nomes topográficos como: Llaguna de Navalcudia (que da'l nome xenéricu al complexu), Navajoluengo, Nava Redonda, Los Melchores, Navajo Guijoso, etc. Estos enclaves, anque secos en bona parte del añu, debíu en parte a que son centros de percolación d'agües, como magníficos higrohumedales pal caltenimientu de la biodiversidá local, a pesar de lo erróneo que se declara nes fiches téuniques sobre les güelgues del Complexu d'El Bonillo, del costosu y exuberante Plan-ficción Especial del Altu Guadiana, 2008-2027 (de más de 5.000 millones de €); les cualos, contrariamente a lo qu'ellí se diz, nin escarecen, nin tanto, de valor ecolóxicu, nin pueden ser destinaes de manera natural a retener agua, yá que'l so cometíu ecolóxicu fundamental ye la de sirvir de centros de recarga hídrica al acuíferu Campu de Montiel (que la so agua tresmitir hidrodinámicamente darréu a otros hábitats).

Nel triángulu entendíu ente El Bonillo, Viveros y El Ballestero cénsase una población de 181 avutardas, en primavera y 130 individuos pel branu. Nes llanures d'El Bonillo, amás, puede vese sisón común, algaraván común y una gran población de perdiz colorada, amás d'otres aves esteparias. ZEPA d'Aves Esteparias d'El Bonillo La ZEPA (Zona d'Especial Proteición p'Aves) de Esteparias d'El Bonillo arrexunta una amplia estensión de zones cultivaes sobremanera con cebera de secanu, lleguminoses y xirasol, entrepolaes con zones d'araxales (denominaes n'El Bonillo “liegos”) o pacionales mediterráneos xerófilos (de zones seques), que dieron como resultáu un hábitat privilexáu pa una interesante comunidá d'animales afechos a la vida nes estepes, como ye'l casu de la Avutarda, o la Calandria ricotí, dambes especies amenaciaes. Otres especies que pueden atopase nesti espaciu perteneciente a la Rede Natura 2000 son l'Algaraván, la Peñerina vulgar, el Sisón común, la Ganga ibérica, el Aguilucho cenizo, la Cogujada común o'l Busardo ratoneru. Los llabores tradicionales d'agricultura de secanu y ganadería sobremanera d'ovín configuraron a les llongura del tiempu estos paisaxes. Nun s'entenderíen por tanto ensin esti llabor de les xentes del campu. Sicasí l'amenorgamientu de la cabaña ganadera nos últimos años, y nueves formes d'entender l'agricultura con parceles de grandes estensiones de monocultivu, y el derrompimientu de los araxales y pacionales (nestos momentos totalmente prohibíes) son les principales amenaces d'esti espaciu protexíu. Na ZEPA de Esteparias d'El Bonillo atopamos la mayor población de Avutardas de la provincia d'Albacete, y una de les más grandes de Calandria ricotí.

Cerca pueden visitase les Salinas de Pinilla (d'orixe romanu), tamién como microrreserva creada pola JCCM (Xunta de Comunidaes de Castiella-La Mancha) polos sos interesantes especies de flora, anque non menos interesante ye la so avifauna acuática, destacando les avocetas comunes, cigüeñuelas comunes, ánades azulones, garces reales ya inseutos que viven nel mediu salín. Microreserva Natural de les Salinas de Pinilla Les Salinas de Pinilla atópense asitiaes nos términos municipales d'Alcaraz y El Bonillo, y a escasa distancia de Viveros, xunto a la pedanía de Pinilla. La declaración como Microrreserva Natural tuvo llugar nel añu 2005. Tienen una estensión de 50 ha. y tomen la mesma zona d'esplotación de sal, el regueru que pasa xunto a ella y unes pequeñes llagunes que se formen más palantre. La importancia d'esti llugar, y lo que fizo a l'alministración decantase por protexelo ye la concentración de sal qu'hai en tola zona y que fizo qu'ellí s'atopen animales y plantes halófilos (que viven en zones con concentraciones de sales cimeros a lo normal). N'efeutu, la estracción de sal dende tiempos pasaos hasta cuasi l'actualidá fixeron que los sales fueren concentrándose pela redolada, llegando al ríu de Pinilla y a les llagunes que forma un pocu más palantre. Igualmente col pasu del tiempu animales y plantes que namái gusten de vivir en zones con altes concentraciones salines fueron colonizando la zona, hasta llegar a l'actualidá, qu'atopamos diversidá de comunidaes vexetales, dende praderíes somorguiaes de diverses plantes, briófitos, fanerógames acuátiques, pacionales, albardinales y almarjales. Nel casu de los animales falamos de pequeños inseutos que práuticamente namái s'atopen en contaos enclaves acuáticos con altes concentraciones de sal. Amás les llagunes son un importante llugar de concentración d'aves acuátiques, y pela redolada resulta senciellu reparar aves tan emblemátiques como l'avutarda.

Ver tamién

• Bienes d'interés cultural de la provincia d'Albacete

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre El Bonillo.
• Páxina oficial del Conceyu d'El Bonillo.
• Plan Especial del Altu Guadiana (Conferencia Hidrográfica del Guadiana).
• Ente navas y navajos.

• Datos: Q54883
• Multimedia: El Bonillo