El Franco
El Franco[1] ye un conceyu del occidente d'Asturies. Asítiase ente los 43º28'32 y 43º35' de llatitú norte y los 6º39'48 y 6º43'35 de llonxitú oeste del meridianu de Greenwich y llenda: al norte col mar Cantábricu, al sur colos conceyos de Castropol y Bual, al este col de Cuaña y al oeste col de Tapia.
| El Franco | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| |||
| Alministración | |||
| País |  España | ||
| Autonomía |  Principáu d'Asturies | ||
| Provincia | Provincia d'Asturies | ||
| Partíu xudicial | Castropol | ||
| Tipu d'entidá | conceyu | ||
| Capital | A Caridá | ||
| Alcalde d'El Franco | Cecilia Pérez Sánchez | ||
| Nome oficial | El Franco (es) | ||
| Nome llocal | El Franco (es) | ||
| División | |||
| Xeografía | |||
| Coordenaes | 43°30′33″N 6°50′03″W / 43.5093°N 6.8341°O | ||
 | |||
| Superficie | 78.04 km² | ||
| Llenda con | Tapia, Castropol, Bual y Cuaña | ||
| Altitú media | [convert: unknown unit] m | ||
| Demografía | |||
| Población | 3749 hab. (2023) | ||
| Densidá | 48,04 hab/km² | ||
| Xentiliciu | |||
| Más información | |||
| Estaya horaria | UTC+01:00 | ||
| elfranco.es y elfranco.net | |||
 | |||
Historia
editarAntigüedá
editarEl Franco nun tien restos d'actividá humana anteriores al Neolíticu, pero sábese qu'en tola rasa costera hubo presencia humana.
De la cultura castreña hai gran cantidá de restos. Alcontráronse seis xacimientos de los que son más destacaos dos: El Cabu Blanco, en Valdepares, catalogáu como gran castru del sector lucense, siendo unu de los más grandes, con cuatro recintos defendíos por fosos y el d'El Arancedo, ésti nun foi escaváu curioso, sufriendo espoliaciones.
La dómina romana, ta marcada poles esplotaciones auríferas, onde fueron alcontraos antiguos trabayos mineros en redol al castru de Arancedo, onde s'atoparon restos de utillaje.
Alta Edá Media
editarLa Edá Media, déxanos les primeres fontes escrites conocíes de la vida del Conceyu na que s'amuesa la particular evolución de los poderes feudales nel occidente asturianu. Esta dómina vien marcada pola poderosa institución eclesiástica que caltuvo la so influencia nestes tierres hasta la Edá Moderna. En concretu, el primer documentu que tien una referencia espresa al Conceyu ye'l testamentu del añu 926, 23 de setiembre, dau por un supuestu rei Ramiro, fíu d'Alfonso III y de la Reina Ximena, quien dona una serie d'ilesies nel occidente asturianu ente les que s'inclúin la "secus flumen Ermezana iuxta Miudes ecclesiam Sancte Eulalie", ilesia que suel identificase col llugar qu'ocupa la capiya del Revellón na parroquia de Miudes. Una de los aspeutos más interesantes de dichu documentu ye'l relativu a la ordenación territorial del occidente asturianu y la dependencia de los conceyos de los centros relixosos. Esta forma d'organización, quiciabes resulte, reminiscencia de la organización del territoriu nel monacato bretón al qu'alude'l Parrochiale Suevum. En concretu no que al conceyu d'El Franco refierse, la indicada ilesia de Santolaya a la que fai mención el documentu, incorpora al pie de la ilesia les families que dependíen d'aquella "et cum familia sua et cum suis adiecentis", tala espresión otra manera repitir nel restu de les ilesies d'occidente asturianu.
La organización del conceyu nesti tiempu yenos conocida por dos aveniencias y un inventariu recoyíu nel Liber Testamentorum Ovetensis que punxeron supuestamente fin a les disputes ente los señores feudales de la contorna. Son los documentos conocíos como 'Divisio Sancta Marian et Sanctum Iohannem' (1050), 'Divisio Suaronem et Alvam' (1090) y la 'Notitia de hominibus de Cartavio' (1090), documentu esti postreru que contién un curtiu opúsculo que se refier en concretu a la dependencia y xurisdicción de San Juan de Prendonés. Sabemos güei al traviés d'estos documentos que'l territoriu del actual conceyu, atopábase dependiente del Honor de Suarón, que la so tenencia apoderaba tola rexón ente l'Eo y el Navia, xunto al cual atopábense les mandaciones de Cartavio, San Juan y Miudes dependientes d'aquel.
La mandación de Cartavio entendía l'este del actual conceyu hasta'l ríu Armazá y el monte Arancedo. Esta mandación foi oxetu de diversos pleitos conocíos como 'Agnitio de Kartavio' (1056) y l'enantes citáu 'Divisio Sancta María' (1050) tres los cualos y con fundamentu en dos supuestes donaciones conteníes nos documentos 'Testamentum Froilani Velaz' (972) y 'Comisum de Cartavio' (976) pasa a depender de los obispos d'Uviéu. Paez ser que dicha mandación constituyía un prestimonio o primitivu foru de la Santa María de Miudes, por coincidir parcialmente'l so territoriu y particularmente pola referencia al abá Monio na notitia de hominibus de Cartavio (LT 72va2). Pela so parte, la mandación de San Juan de Prendonés dependía de la familia de Analso Garvixo, un ricohome que la so familia exerz una importancia creciente hasta que ye acusáu de subversión mientres la minoría del rei Alfonso V. Paez claro, seya que non, que dicha mandación ta amestada a la nobleza llocal de la contorna. La mandación de Santa María de Miudes dependiente del Monesteriu de Courias ye la más importante de les trés, tando venceyada a la mesma, como quedó indicáu, la de Cartavio. El Llibru Rexistro de Courias referir con gran detalle a esta postrera significando como Arias Felix edificó'l monesteriu de Santa María de Miudes xunto al ríu Ermezana (güei ríu Armazá), darréu'l conde Jimeno padre del conde Piniolo y la so muyer la condesa Aragonte adquirir por compraventa. Hacia l'añu 1044 el conde Piniolo Jiménez y la condesa Aldonza Muñoz fixeron donación del monesteriu de Miudes con toles sos pertenencies al Monesteriu de Courias, siendo esti unu de los siete monesterios de la fundación inicial del monesteriu coriense, (LRC 54va10-54vB20).
Conocemos al traviés d'estos documentos munchos datos sobro la vida de los vecinos, de les rellaciones de vasallaxe d'aquellos lo mesmo que de los caseríos de la contorna, munchos de que los sos nomes permanecen na actualidá asina: Casam Frexenedo (Freisnedo), Casam Leirana (Lleirá), Casata Ascarico, Casata Michaellis, casata Froga, Casata Armetarii, casata Quimara... al pie de ellos los nucleos de población más grandes como la villa de Aranceto, les dos villes de Muices, la villa de Arvoces que se correspuenden colos actuales llugares del Conceyu. Tamién consta como los fundadores y los sos herederos que participaren en reconquistar, tornaron a estes tierres con moros cautivos que fueren emplegáu nel trabayu de les tierres y otros menesteres serviles. Asina'l conde don Froilán de Cartavio fai donación nel so testamentu: «Damus adhuc mauros qui a nobis fuerunt captivati nominabus Mutarrafe cum filiis suis et Falafe et uxore suam noma Vagam cum filiis suis.»
Baxa Edá Media
editarTala distribución caltener mientres tola Baxa Edá Media, como conocemos pol inventariu de Parroquies ellaboráu por orde del obispu d'Uviéu, Gutierre de Toledo, h. 1385, nel que se señalen dientro del arciprestalgu de Ribadeo les siguientes ilesies:
- San Juan de Prendonés húsanla a presentar los padrones. Los diezmos partense la metá l'obispu y la metá'l capellán.
- Santa María de Miudes húsala apresentar ye l'abá de Courias. Los diezmos partense d'esta manera la metá llevar l'abá y el capellán un octavu y el beneficiu trés octavos.
- Santa María de Cartavio husala apresentar el cabillo d'Uviéu. Los diezmos partense nesta manera: la metad lieva el dichu cabillo, la otra metad el capellán.
Como queda dichu mientres esti tiempu'l territoriu del actual conceyu tuvo so la dependencia del Honor de Suarón forma feudal en que'l rei ostentaba la facultá de designación de la tenencia. Estes facultaes son asumíes polos obispos uvieínos, quien tres la donación pol Rei Alfonso VII del castiellu de Suarón y la Tierra de Ribadeo dependiente d'aquel verificada'l 2 de xineru de 1154, adquieren el señoríu de la contorna confiriendo a los sos súbditos el Fueru de Benavente. A esta estensa demarcación de la obispalía dótase-y de puebla, la de Rovoredo, anque por cuenta de los intentos del conceyu por debilitar el poder señorial, l'obispu decide treslladar poblar a Castropol.
Nel senu d'esti conceyu, los vecinos d'El Franco allega a la eleición de los cargos municipales al traviés del partíu de Valdemiudes, teniendo derechu a la designación d'unu de los cuatro xueces que dempués del Alcalde Mayor constitúin les maxistratures cimeres del Antiguu conceyu de Castropol.
Edá Moderna
editarNel sieglu XIV, la contorna sigue sol réxime de la obispalía, hasta qu'a finales del sieglu XVI, el conceyu sumir al procesu desamortizador empecipiáu por Felipe II. Esti rei, precisáu d'ingresos pa desaniciar los gastos causaos poles guerres de relixón da en l'apropiación y enayenadura de los bienes eclesiásticos. Asina por Bulda de 14 de marzu de 1579, Felipe II, precisáu d'ingresos, amplia l'autorización de la Curtia cum Acceperimus que primeramente afectó a los monesterios asturianos y a la Orde de Santiago, faciéndola estensiva al restu de los bienes eclesiásticos, llogrando asina, el privilexu de vender o incorporar a la Corona dellos señoríos eclesiásticos, y en concretu «estremaba de la ilesia y vendía perpetuamente villes, llugares, fortaleces, xurisdicciones, vasallos, montes, montes, praos, cuantos bienes y rentes temporales pertenecíen a ilesies catedrales metropolitanes, escolinos, parroquiales, monesterios, cabildros, conventos, dignidaes, hospitales y otros llugares píos». Los homes de negociu del rei antemanaron cantidaes que depués pretendieron faer efeutivu sobro los derechos xurisdiccionales que los obispos uvieínos ostentaben nel occidente asturianu, en munchos casos los vecinos dan en la redención direutamente por aciu la compra de los derechos xurisdiccionales n'otros pela cueta impugnen les ventes o exerciten el derechu de tantéu sobro dichos derechos.
El conceyu d'El Franco nun se benefició primeramente del procesu de redención, y nun ye sinón cuando apuraos énte la situación de vese sometíos l'arbitrariedá de la xurisdicción de los nuevos señores, dar en exercer el derechu de tantéu sobro dichos derechos xurisdiccionales. Nel casu d'El Franco, que nesti casu se intitula de Sueru, se comisionó a don Diego García de Valdepares, poles parroquies de Miudes, San Juan de Prendonés, Mohíces, Valdepares y el Santa María del Monte (güei perteneciente al conceyu de Tapia) pa dar en la redención de les cantidaes adelantraes polos homes de negocios del Rei. El documentu o cédula conocíu como asientu real, fecháu'l 13 de marzu de 1583 y qu'encabeza les ordenances del conceyu, señala como Alonso de camín vendiera la villa de Sueru é feligresíes.... a cuenta de lo que se-y debía del asientu del mediu xeneral, tomada con él y colos demás homes de negocios de Flandes a Álvaro Flórez de Quiñones, llogrando'l citáu Diego García de Valdepares del Rei Felipe II carta de redención na que se dixebraba la villa de Sueru y feligresíes de la dignidá obispal, incorporándose a la la so corona y patrimoniu real, por aciu la cantidá que paeciera xusta, y llogrando asina una serie de mercedes o privilexos con delles condiciones que son otros tantos fueros o privilexos del Conceyu.
La carta de redención, ta fechada'l 22 de setiembre de 1583, siendo la cantidá satisfecha polos 117 vecinos del conceyu de dos millones doscientos venticinco mil ochocientos siete maravedinos (2.225.807,5 mrs.) como resulta del espediente abiertu Alonso de camín de resultes de diches ventes y calteníu nel Archivu Xeneral de Simancas, (CJH, Ig. 252). Esto supunxo un esfuerciu realmente considerable pa los vecinos quien llograron por aciu emprestos diversos y la constitución de los cotos de Boimouro y de Sueiro de riba dependientes del Marqués de Santa Cruz y del Villar respeutivamente. Tamién, atendíos los bienes que la sede episcopal tenía nel conceyu, y de resultes de la negativa a pagar del cabildru y de los socesivos requerimientu que se-y dirixeron, alcuérdase'l 17 de xunu de 1.591 pol Alcalde Mayor faer efeutivu dichos pagos a cuenta de que-y correspondía pagar al cobrador de les rentes Alonso Méndez de Santuyano llevador de les sos rentes. La posesión del conceyu verificar nel añu 1584 énte don Pedro Galván, Escribán de númberu vecín de la villa de Cebreros, siendo executor don Juan de Grijalba, por comisión de los señores del Real, quedando efeutivamente constituyíu'l conceyu con xurisdicción propia y llevándose a efeutu la redaición de les primeres ordenances, que'l so conteníu exacto desconozse, siendo les que nos llegaron de 1699.
El conceyu integróse dientro de la Xunta Xeneral del Principáu so la dependencia del Castropol, con quien allegaba al nomamientu de representantes y del que s'atopa amestáu conforme indícanos el Catastru d'Ensenada tocantes a rentes, alcabalas, millones y demás.
Sieglu XVIII
editarLes primitives ordenances del conceyu inspiraes nes esistentes nel antiguu conceyu de Castropol, previnieron la necesidá de xunta añal de los vecinos, en conceyu abiertu, que debería de tener llugar el día de San Pedro y nel que los vecinos arrexuntar en parroquies pa la designación de les xusticies y demás cargos municipales. De diches xuntes habíen de salir ocho eleutores o cobres, encargaos de la designación d'aquellos, que distribuyíense de la manera siguiente:
- 1 cobre pola parroquia de Valdepares qu'incluyía la del Franco.
- 1 cobre pola de Mohíces.
- 3 cobres pola de Miudes, que se distribuyíen en trés partíos cobre de riba, de metanes y de baxo, -
1 cobre y 1/2 pola de San Juan de Prendonés distribuyéndose alternativamente cada dos años col Monte.
- 1 cobre y 1/2 pola de Santa María del Monte, güei nel conceyu de Tapia.
Nes primitives ordenances la eleición debió de faese por sufraxu universal indireutu, tal como conocemos güei qu'asocedía nel Bual y en Castropol, sicasí nel añu 1699, una xunta de notables dio en el so cambéu instaurando'l sistema de suertes, que consistía na introducción nun cántaru de folla de tantes papeletes como eleutores y estrayendo del mesmu un rapazu les correspondientes a los cobres de caúna de les parroquies. Esta forma d'organización permanez hasta'l 5 d'avientu añu 1826 en que son suprimíos estos conceyos abiertos propios de los conceyos de Villazgo, y magar ye restablecíu por Orde Ministerial de 23 de febreru de 1828 ye definitivamente suprimíu pol Real Decretu de 21 de payares de 1834. Con tou, Marcelino Fernández, fai constar como a principios del sieglu XIX, concretamente'l 29 d'avientu de 1819, inda tien llugar una xunta en conceyu abiertu nel Campu del Trabáu na Villa d'El Franco.
Nesti tiempu, según el Catastru d'Ensenada esistíen nel Conceyu cinco batanes de paños, trés ferreríes, trés mazos de tirar y espalmar el fierro, que los sos productos teníen salida pol Puertu de Viavélez. L'informe d'El Franco pal diccionariu de Martínez Marina significa que nel puertu de Viavélez pueden entrar barcos de 2000 quintales, magar pudieren entrar más embarcaciones si tuvieren medios pa fabricar un muelle dientro pa la defensa de les embarcaciones. Según el mesmu Catastru d'Ensenada n'El Franco los pescadores dedicaben la quinta parte del añu a esta actividá y el restu al campu a afitar les colleches ensin les cualos nun se pueden caltener.
Sieglu XIX y XX
editarNel sieglu XVIII, inda quedaben cotos señoriales n'El Franco, pero nun sería sinón hasta finales del XVIII y principios del XIX, cuando se produz una serie de cambeos a niveles alministrativos y territoriales que van faer qu'empiecen a sumir estos cotos que teníen la so propia xurisdicción dientro del territoriu pa integrase dientro de la xurisdicción ordinaria.
Ye nesti sieglu, el XIX, cuando hai una especie de conceyu itinerante, hasta que nel branu de 1852, decide treslladase la capital a A Caridá, dexándolo ende definitivamente.
Nel sieglu XX, la Guerra Civil, la dictadura franquista y la democracia tienen pocos sucesu que lu individualicen al respective de la so redolada. Ye nesta centuria cuando'l conceyu va empecipiar un despegue cola incorporación y especialización nel mercáu agropecuariu.
| Nᵘ | Nome | Superficie (km²) |
% superficie El Franco |
Población | % población El Franco |
Densidá (hab./km²)
|
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Arancedo | 10,43 | 13,3613,36% | 196 | 5,235,23% | 18,79 |
| 2 | A Braña | 15,7 | 2,012,01% | 141 | 3,763,76% | 8,98 |
| 3 | A Caridá | 4,94 | 6,336,33% | 1815 | 48,4148,41% | 367,41 |
| 4 | Llebredo | 6,58 | 8,438,43% | 42 | 1,121,12% | 6,38 |
| 5 | Miudes | 12,53 | 16,0616,06% | 505 | 13,4713,47% | 40,3 |
| 6 | San Xuan de Prendonés | 13,05 | 16,7216,72% | 240 | 6,46,4% | 18,39 |
| 7 | Valdepares | 7,02 | 99% | 708 | 18,8918,89% | 100,85 |
| 8 | Villalmarzo | 7,79 | 9,989,98% | 102 | 2,722,72% | 13,09 |
Economía
editar| Númberu de trabayadores | Tantu por cientu | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| TOTAL | 1.002 | 100 | |||
| Agricultura, ganadería y pesca | 245 | 24,45 | |||
| Industria | 96 | 9,58 | |||
| Construcción | 175 | 17,47 | |||
| Servicios | 486 | 48,50 | |||
| * Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009, SADEI | |||||
| Usu | Superficie (km²) | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Tierres de llabrantíu | 7,37 | ||||
| Praderíes | 24,15 | ||||
| Terrenu forestal | 38,76 | ||||
| Otros usos (industrial, residencial, tierra ermo...) | 7,75 | ||||
| * Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009, SADEI | |||||
| Ganaderíes de bovín | 178 | ||||
| Cabeces de ganáu bovín | 5.635 | ||||
| Cabeces de ganáu ovín | 82 | ||||
| Cabeces de ganáu cabrín | 0 | ||||
| Ganaderos con cuota llechera | 103 | ||||
| Quilos de cuota llechera | 23.152.492 | ||||
| Metros cúbicos de madera valtao | 14.139 | ||||
| * Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009, SADEI | |||||
Fíos nomaos del conceyu
editarReferencies
editarEnllaces esternos
editar
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre El Franco.
