Bual

Bual ye un conceyu d'Asturies, nel occidente la rexón. Llenda al norte con El Franco y Cuaña, al sur con Vilanova d'Ozcos y Eilao, al oeste con Castropol y al este con Villayón. La so llingua tradicional ye'l gallegoasturianu o eonaviegu.

Bual
Escudu de Bual
Alministración
País	España
Autonomía	Principáu d'Asturies
Provincia	Provincia d'Asturies
Partíu xudicial	Valdés
Tipu d'entidá	conceyu
Capital	Bual
Alcalde de Bual	José Antonio Barrientos González
Nome oficial	Boal (es)
División	ver Bual, Castriyón, Doiras, Llebredo, A Ronda, Rozadas y Serandías
Xeografía
Coordenaes	43°25′44″N 6°49′02″W
Superficie	120.28 km²
Llenda con	Castropol, El Franco, Cuaña, Villayón, Eilao y Vilanova d'Ozcos
Puntu más baxu	Ríu Navia
Demografía
Población	1412 hab. (2023)
Densidá	11,74 hab/km²
Xentiliciu
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00
concejodeboal.net

Historia

Vista aérea de Bual.

Esisten entá resquicios qu'afiten el poblamientu d'esti conceyu yá nuna dómina anterior a l'aporte de los romanos. De la Edá del Bronce (alrodiu del 1500-1100 e.C.) creese que daten les pintures antropomorfes (tanto masculines como femenines) afayaes na "Cova del Demo", asitiada na redolada del nucleu rural de Froseira, na parroquia de Doiras.

Tamién, los túmulos funerarios afayaos na sierra de Penouta, los dólmenes nes cercaníes de Llaviada, yá desapaecíos, y la mole granítica oscilante conocida como Penedo Aballón (asitiada nes cercaníes de Penouta, y tiráu en 2004 seique por unos gamberros), xunto coles muestres de trabayu mineru dedicáu a la estraición de metales y, sobre tou, los castros de Pendia, Os Mazos y A Escrita prueben tamién el citáu poblamientu prerromanu.

La posterior presencia romana dexó nicios, como delles monedes y cachos de cerámica, amás de, probablemente, l'orixe de diversos nomes d'aldees, como A Veigadouria, venceyaos probablemente a la presencia de dalguna esplotación d'oru fluvial n'aquella dómina.

Pocu se sabe de la historia de Bual demientres l'entamu de la Edá Media y el reináu de la monarquía asturiana. Pero, al igual qu'ocurrió con tolos territorios comprendíos ente los ríos Navia y l'Eo, el de Bual pasó a ser sometíu al obispu d'Uviéu por donación del añu 1154, baxo la denominación xenérica de territoriu de Castropol. Con Felipe II deslligóse de la Ilesia, pa independizase como conceyu en 1584.

Nos sieglos XVII y XVIII, Bual poblóse de guapes cases solariegues y palacios desapaecíos cásique dafechu, sacante delles esceiciones como'l Palaciu de Miranda, na llocalidá de Prelo.

Ye sabío, amás, que nel cursu de la guerra de la Independencia española, les tropes franceses ocuparon Bual. Tamién nel sieglu XIX, Bual vio nacer ún de los sos personaxes más rescamplaos, Bernardo Acevedo y Huelves, del que lleva'l nome güei la biblioteca pública conceyil, y que fizo obres como “Boal y su concejo”, retratu mui clarificador sobre'l mou de vida y los vezos nel conceyu a fines del sieglu XIX, y qu'amuesa la importancia que nesa dómina tenía nel conceyu la industria de la forxa del fierro, anguaño desapaecida.

El final del XIX y los entamos del XX foron años d'importantes fluxos migratorios, especialmente hacia América. D'esta dómina daten delles casones d'indianos, como por exemplu Villa Anita. Amás, el capital aportáu por munchos emigrantes contribuyó de manera decisiva a la construcción de numberoses escueles en diversos pueblos del conceyu, y de la escuela de primaria de la capital, conocida como "Las Graduadas", en 1934, promovida pola "Sociedad de Naturales del Concejo de Boal" en L'Habana.

La escayencia de la minería del wolframiu na redolada de Penouta y el fin de les obres de los grandes pantanos de la zona, xunto col progresivu abandonu de la ganadería (entá güei la principal actividá económica del conceyu) afalaron, especialmente de magar los años 50, nuevos fluxos migratorios, nesti casu preferentemente hacia otres zones: centru industrial d'Asturies, Madrid, Alemaña, Francia, Bélxica, Suiza, etc.), iniciándose un despoblamientu progresivu qu'entá güei perdura.

Xeografía

Asitiáu na cuenca media del ríu Navia, el conceyu de Bual ye travesáu pol mentáu ríu dende la so zona sur y sureste hacia la zona nororiental, na que'l so calce fai de llende natural col conceyu vecín de Villayón. El ríu Navia, al so paso per esti conceyu, ta embalsáu en primer llugar col banzáu de Doiras, y llueu, agües abaxo, col d'Arbón, asitiáu yá nel llendante conceyu de Villayón. Dos afluentes reseñables que vierten les sos agües al Navia nesti conceyu son el ríu Urubiu (nel banzáu de Doiras) y el ríu Pendia (nel banzáu d'Arbón).

La principal elevación del tarrén alcuéntrase llendando yá colos conceyos d'Eilao y Castropol: ye'l picu de La Bobia, de 1.201 m sobre'l nivel de la mar. Merecen mentar tamién la Cristaleira (1.036 m) na fastera sur del conceyu, Pena Queimada (921 m) na noroccidental, Penouta (899 m) na norte (dende ellí ye visible una amplia panorámica de la costa dende los conceyos de Navia hasta les cercaníes de Foz, na provincia gallega de Lugo) y Penácaros (732 m) na fastera central. La capital conceyil allúgase relativamente alloñada del valle principal del Navia, na cabecera del ríu Pendia, arodiada polos trés últimos montes citaos primero, y a unos 450 m d'altor sobre'l nivel de la mar.

Demografía

Gráfica de población de Bual (Asturies)
Fonte: Institutu Nacional d'Estadística d'España - Fechura de la gráfica por Wikipedia

Los 5.533 habitantes que recueye Madoz, nel so perfamosu Diccionario geográfico-estadístico-histórico, a mediaos del sieglu XIX, caltuviéronse hasta la década del 1920. Nos años 30, cola construcción de la presa de Doiras la población del conceyu llegó a los 7.365 habitantes. Caltúvose nesos niveles, por culpa la alta natalidá de les families agrícoles y pola apertura de les mines de wolframiu de Penouta, hasta'l 1960, cuando los bualeses yeren, según el censu, 6.213. De magar entós el so númberu foi amenorgando enforma por culpa la emigración (a los centros industriales de Xixón ya Avilés, pero tamién a dellos países europeos) y la mengua la natalidá. Asina, pasóse de los 4.504 habitantes del 1970 a los 3.004 del 1991, a los 2.180 del 2005 y a los 1.776 del 2013, nun procesu de despoblamientu aceleráu que nun parez tener acabación.

Evolución de la población nos caberos años (INE)

Añu	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2015	2016	2017	2018
Población	2.529	2.452	2.409	2.332	2.239	2.180	2.121	2.099	2.040	1.979	1.928	1863	1.814	1.776	1.669	1.632	1.586	1.571

Pirámide de población de Bual (2013) (INE)

Cadarma político-alministrativa

Política

Nel conceyu de Bual, dende 1979, el partíu que más tiempu tien gobernao foi'l PSOE (ver tamién Llista d'alcaldes de Bual). L'actual alcalde ye'l socialista José Antonio Barrientos, quien gobierna dende 1999.

	PSOE	PP	IX-BA-Verdes	FAC	Boal Activo	Total
2003	5	4	2	-	-	11
2007	5	4	2	-	-	11
2011	4	2	1	2	-	9
2015	6	2	1	-	-	9
2019	5	1	-	-	3	9

Parroquies

Nᵘ	Nome	Superficie (km²)	% superficie Bual	Población	% población Bual	Densidá (hab./km²)
1	Bual	25,93	21,5621,56%	801	56,7356,73%	30,89
2	Castriyón	20,04	16,6616,66%	149	10,5510,55%	7,44
3	Doiras	12,95	10,7710,77%	93	6,596,59%	7,18
4	Llebredo	4,36	3,623,62%	10	0,710,71%	2,29
5	A Ronda	16,5	1,371,37%	46, 47	329,11329,11%
6	Rozadas	24,61	20,4620,46%	139, 143	9854,329854,32%
7	Serandías	15,89	13,2113,21%	186, 191	13 186,3313 186,33%

Economía

La so economía ta basada na ganadería y especialmente nel vacunu, destináu a la producción lláctea, siendo'l productor cimeru de los conceyos occidentales.

Nos años últimos, rescampla l'apicultura, pasando la miel a ser un productu típicu del conceyu y creándose la sociedá "Boal Apícola" que comercializa unes 20 tonelaes de miel al añu.

Emplegaos nos diversos sectores económicos (añu 2018)

	Númberu de trabayadores	Tantu por cientu
TOTAL	439	100
Agricultura, ganadería y pesca	127	28,93
Industria	26	5,92
Construcción	24	5,47
Servicios	262	59,68
* Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2018, SADEI

Usos del suelu del conceyu (añu 2018)

Usu	Superficie (km²)
Tierres de llabrantíu	1,01
Praderíes	34,92
Terrenu forestal	77,33
Otres superficies	7,02
* Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2018, SADEI

Carauterístiques del sector primariu (añu 2018)

Ganaderíes de bovín	149
Cabeces de ganáu bovín	2.855
Cabeces de ganáu ovín	102
Cabeces de ganáu cabrín	48
Ganaderos con cuota llechera	16
Quilos de cuota llechera	1.868.255
Metros cúbicos de madera valtao	25.710
* Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2018, SADEI

Cultura

Arte

La más antigua manifestación son les pintures rupestres de la "Cova de Demo", son pintures masculines, femenines y zoomórfiques. Tamién podemos alcontrar estremaes manifestaciones arquiteutóniques como: palacios, casones, y ilesies, ente les que rescamplen:

• El palaciu de Miranda: en Prelo, de los sieglos XV y XVI. Nun entamu foi una torre cuadrada con trés pisos que darréu se foi enantando. El cuerpu principal ye de dos plantes na parte trasera y d'una na parte delantera, por mor del desnivel del tarrén. Sobre la puerta hai un gran escudu d'armes, perteneciente a la familia González de Prelo. Ente la torre y capiella hai un cuerpu añadíu, onde hai corredores sosteníos por columnes de piedra. La capiella ye de 1776, y presenta planta rectangular, con dos saeteres nos llaterales, tien dos retablos d'inspiración Rococó, pintaos en blancu y prietu. Les talles del sieglu XVII y XVIII foron retiraes a causa del mal estáu de la cubrición.

• El palaciu de Berdín en Doiras, del sieglu XVIII. Lo más chocante d'él ye'l so descomanáu tamañu, y tamién l'ausencia total de decoración nes muries esteriores. Ta fabricáu en mampostería, con sillares nes esquines y nos vanos. De planta en forma d'U, na fachada del patiu central hai una galería sobre columnes monolítiques.

• El palaciu d'Armal, cola típica cadarma de les casonas rurales, planta rectangular, con mampostería y pizarra, tien perpoca decoración.

• Villa Anita, en Bual. Mandó construyila, en 1926, Celestino Martínez, emigrante en Cuba. La so peculiar estructura, estraña dientro de los subtipos principales de la tipoloxía de les casones d'indianos n'Asturies, débese a que l'indianu mandó-y al arquiteutu que-y ficiera una casa como la qu'apaecía nuna postal, seique de los Alpes, qu'él guardara col enfotu de facer una casa igual si volvía pal so llugar de nacencia. A resultes d'ello atopamos güei, nel barriu de La Granxa de Bual, esti xalé d'estilu tirolés. Tien forma de “T”, con trés plantes d'altor, y con un teyáu inclináu enforma. Les fachaes tán recubiertes d'azulexos de cerámica de Talavera, perdecoraos con motivos figurativos y vexetales na fachada principal. Nel pisu primeru tien un mirador acristalao. El so teyáu ye a dos agües con cubierta de pizarra, con una decoración de madera fecha con cenefes recortaes y calaes nos aleros. Nes puertes y ventanes apaecen arcos de múltiples formes: carpaneles, oxivales, de mediu puntu y hasta n'herradura. L'espaciu interior ta, dende'l puntu de vista decorativu, tan ricu y cuidáu como l'esterior.

• Antigües Escueles Graduaes, en Bual, foi promovida como otres obres del conceyu pola "Sociedad de Instrucción Naturales del Concejo de Boal", constituyida en L'Habana (por mor de la bayura d'emigrantes bualeses, que dieran pa esti país, a la gueta de fortuna). Gran edificiu de dos plantes construyíu en piedra, con grandes ventanes y con dos entraes enmarcaes en grandes porches, yá que per un llau entraben les neñes y per otru los neños. Tolos teyaos tienen grandes aleros de madera.

• La ilesia de Santiago de Bual, construyida ente 1831 y 1837, con planta de cruz llatina y pórticu llateral, construyíu en piedra de granitu.

Gastronomía

Nesti conceyu podemos tastar bayura de productos naturales. Los platos más típicos son el caldu de cimois y berces, el caldu de nabizas, la empanada de carne, embutíos, la rapa de maíz, el llacón con simios y cachelos, cocaes, la venera y cereixolos (frixuelos). Amás del restu de platos típicos asturianos.

Sociedá

Fiestes

Alfombres florales pa la procesión del Corpus en Bual (2009)

El conceyu de Bual tien una bayura de fiestes y feries. Ente las principales fiestes, rescamplen:

• En mayu: el día 15 la romería de la ermita de San Isidro.
• En xunu: los díes 13 y 14 les fiestas de San Antonio d'Armal.
• En xunetu: los díes 24, 25 y 26 les fiestes de Santiago en Bual.
• N'agostu: el día 25 les fiestes de San Luis nel pueblu del mesmu nome (San Llouguís).

Tamién rescamplen les feries quincenales y el mercáu que se fai en Bual, tolos llunes alternos. Tamién a lo llargo del añu, hai feries de ganáu: dos nel recintu ferial de Bual que se celebren los segundos sábados d'ochobre y los últimos sábados d'abril. Otres dos feries na sierra de Bobia que son el 29 de mayu, la de San Fernando y el 26 de xunu, la de San Pelayo. Un certame que cada vuelta tien más fama, ye'l certame de la miel, celebráu l'últimu fin de selmana d'ochobre o a entamos de payares. Ye tamién vezu, nos caberos años, adornar les cais de la capital del conceyu pa la procesión del Corpus Christi con alfombres de flores.

Bualeses célebres

• Pedro Canel Acevedo (1763-1840), abogáu, escritor y arqueólogu.
• Bernardo Acevedo y Huelves (1849–1920), escritor.
• Carlos Bousoño (1923), poeta y críticu lliterariu.
• Celestino Álvarez Gónzalez, (1881-1957) escritor y periodista emigráu a Cuba.
• Juan Peláez (1882-1937), pintor emigráu a Arxentina.

Fíos nomaos del conceyu

• Pedro Díaz-Canel Lastra y Acevedo
• Benito Trelles Coaña-Villamil

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Bual.
• Páxina web del Conceyu de Bual (castellán)

• Datos: Q640974
• Multimedia: Boal (Asturias)