Idioma protonórdicu

El protonórdicu (tamién denomináu escandinavu antiguu, xermánicu protonórdicu y nórdicu primitivu) foi una llingua indoeuropea falada n'Escandinavia que se cree qu'evolucionó a partir del protoxermánicu mientres los primeros sieglos de la nuesa era. Trátase de la primer etapa específica de la llingua xermánica septentrional, y la llingua de les antigües inscripciones escandinaves escrites en futhark antiguu, falada ente'l sieglu III y el sieglu VII aproximao (correspondiéndose col final de la Edá del Fierro romana y los empiezos de la Edá del Fierro xermánica). Fraccionar nos dialeutos del nórdicu antiguu a empiezos de la dómina viquinga.

Protonórdicu
Rexón	Escandinavia, convertíu nel Nórdicu antiguu dende'l sieglu VIII
Alfabetu	Futhark antiguu
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	`gem`
ISO 639-3

Fonoloxía

Acentu

L'acentu cayía na primera sílaba. Propúnxose que'l protonórdicu amás tendría acentu tonal heredáu del protoindoeuropéu y que derivaría nos acentos tonales del suecu y el noruegu modernos.^[1]^[2] Una recién teoría propón que toles sílabes llargues y les sílabes curties de forma alternada recibiríen acentu tonal.^[3] Otros llingüistes piensen que les primeres distinciones tonales nun apaecieron hasta'l periodu del nórdicu antiguu.^[4]^[5]^[6]^[7]

Vocales

La carauterística distintiva del sistema vocálicu del protonórdicu ye l'ausencia de simetría ente vocales curties y llargues:

	curties			llargues
	anterior	central	posterior	anterior	central	posterior
zarraes	i		o	ī [iː]		ū [oː]
medies	y					ō [oː]
abiertes		a			ā [aː]	ō [oː]

De fechu la llingua puede analizase fonolóxicamente almitiendo dos niveles d'abertura contrastantes y trés asities (anterior, central, posterior):

	curties			llargues
	anterior	central	posterior	anterior	central	posterior
style="font-size:larger;" \|/i/		/o/	/ī/		/ū/
style="font-size:larger;" \|/y/	/a/		/ī/	/ā/	/ō/

Obviamente dicha asimetría ye la resultancia de diversos tracamundios fonéticos pie /*a, *o/ > pNord /a/, pie /*ē, *ī/ > pNord /ī/, polo que'l sistema pasó de ser un sistema orixinalmente simétricu a unu asimétricu. Los diptongos posibles nel protonórdicu quedaron como:

ei [yɪ]

ai [aɪ]

eu [yʊ]

au [aʊ]

Consonantes

Oclusives El protonórdicu tenía seis consonantes oclusives al igual que'l nórdicu antiguu. Cuando una de les consonantes oclusives sordes taba ente dos vocales volvíase fricativa.

p [p]
t [t]
k [k]
b [b] ente vocales [β]
d [d] ente vocales [ð]
g [ɡ] ente vocales [ɣ]

Fricatives

f [f]
þ [θ]
h [x]
s [s]
z [z], nos estaos finales posiblemente pasó a pronunciase como una r retroflexiva. (Tradicionalmente esti cambéu trescribir de les inscripciones col signu ʀ, O+280.)

Nasales

n [n]
m [m]

Semivocales

j [j]
w [w]

Líquides

l [l]
r [r]
ʀ - vease fricatives z.

Fontes sobrevivientes del protonórdicu

Inscripciones rúniques

Inscripción de la piedra de Einang (alredor del 400).

Piedra de Tune, con inscripción en protonórdicu.

Los testos que queden de protonórdicu tán toos n'inscripciones rúniques en futhark antiguu. Esisten unes 260 inscripciones protonórdicas que sobrevivieron al pasu del tiempu, les primeres dataes nel sieglu II.

Exemplos d'inscripciones:

La cabeza de llanza de Øvre Stabu en Oppland (Noruega) (sieglu II) tien inscritu: raunijaz (probador). Raun en noruegu antiguu vien de les pallabres noruegues røyne (probar, esaminar); del suecu utröna (buscar). La formación de pallabres col sufixu ija ye una prueba de la regla de Sievers.

El segundu cuernu d'oru de Gallehus, al sur de Xutlandia (Dinamarca) 400: ek hlewagastiz holtijaz horna tawido, Yo Hlewagastis de holt fixi'l cuernu. Nota: apaez otra vegada'l sufixu ija.

Piedra rúnica de Tune, Østfold (Noruega) 400: ek wiwaz after woduride witadahalaiban worahto. [me]z woduride staina þrijoz dohtriz dalidun arbija sijostez arbijano. Posiblemente: Yo Wiwaz, en memoria de Woduridaz fixi. pol mio Woduridaz, la piedra, trés fíos preparar, les favorites del heriedu.

La Piedra Einang, cerca de Fagernes (Noruega) y datada nel sieglu IV, contién el mensaxe: [ek go]dagastiz runo faihido ([Yo, Go]dguest dibuxé'l secretu), en nórdicu antiguu sería ek goðgestr rún faða. Los cuatro primeres lletres de la inscripción nun se caltuvieron y supúnxose que'l nome de persona podría ser Gudagasti, o daqué similar.

La llanza Kragehul I, atopada en Dinamarca y datada nel sieglu V, diz: ek erilaz asugisalas muha haite, gagaga ginuga, he...lija... hagala wijubi.... Posiblemente. Yo'l conde de Asgisl, llamáu Muha, ga-ga-ga poderosu-ga (ga sería la abreviación de dalguna referencia indeterminada), (incompletu) xarazo yo consagro.

La Piedra rúnica de Björketorp, Blekinge, Suecia, ye la única d'esos trés menhires del sieglu VI onde apaez un testu: haidz runo runu falh'k hedra ginnarunaz argiu hermalausz... weladauþy saz þat brytz oþarba spa (Equí, yo escondí'l secretu de les poderoses runes, fuertes runes. El que ruempa esti memorial va ser eternamente acoradáu pola roxura. Traicionera muerte -y golperará. Yo prevéo-y la perdición.)

La piedra rúnica de Rö, de Bohuslän, Suecia, foi alzada de primeres del sieglu V y ye la más llarga de les primeres inscripciones: Ek Hrazaz/Hraþaz satido [s]tain[a]... Swabaharjaz s[a]irawidaz.... Stainawarijaz fahido. Yo, Hrazaz/Hraþaz alcé la piedra... Swabaharjaz con graves mancaes.... Stainawarijaz grabó.

Pallabres emprestaes

Numberoses pallabres portonórdicas sobrevivieron como préstamos nel estoniu y el finés. Dalgunes d'estes pallabres (nes sos formes reconstruyíes lingüísticamente): rõngas (estoniu)/rengas (finés) < *hrengaz (aru), kuningas (estoniu y finés) < *kuningaz (rei), ruhtinas (finés) < *druhtinaz (eslovenu drott), püksid (estoniu) < *bukse (pantalón), silt (estoniu) < *skild (placa, señal), märk/ama (estoniu) < *mērke (afayar), riik (estoniu) < *rik (facienda, land, mancomunidá), väärt (estoniu) < *vaērd (riqueza), kapp (estoniu) / "kaappi" (finés) < *skap (cajonera, estantería)

Otres

Dellos nomes protonórdicos atopar n'obres llatines, como, por casu, nomes de tribus como Suiones (*Sweoniz, suecos). Otros puédese suponer que coinciden colos de manuscritos posteriores como Beowulf.

Evolución del protoxermánicu hasta'l nórdicu antiguu

Del protoxermánicu al protonórdicu

Les diferencies ente'l protoxermánicu y el protonórdicu seríen pequeñes. La diferencia de denominación ye sobremanera una convención. Les inscripciones atopaes n'Escandinavia considérense pertenecientes al protonórdicu y les inscripciones atopaes del idioma en cualesquier otru llugar, cola antigüedá abonda, perteneceríen al protoxermánicu. Por casu, el nome inscritu nel Yelmu de Negau ta en protoxermánicu, anque sería'l mesmu en protonórdicu. Esiste bancia ente los llingüistes que consideren que tien de siguir esta diferenciación denominando al dialeutu escandinavu protonórdicu o protoescandinavo, y los que consideren que puramente tendría de denominase protoxermánicu del norte. Por casu, Wolfgang von Krause considera que'l llinguaxe de la dómina de les inscripciones rúniques ye un precursor inmediatu del nórdicu antiguu, ente que Elmer Antonsen ver a cencielles como xermánicu del noroeste.^[8]

Una diferencia ente dambos ye'l pasu de la vocal ē a ā, como apaez nos términos mēna (góticu) y máni (nórdicu antiguu) (lluna). Otra diferencia producióse cuando'l fonema /z/, sonora fricativa apico-alveolar, representada na escritura rúnico cola lletra *algiz camudó escontra'l /R/, aproximante apico-post-alveolar.

Del protonórdicu al nórdicu antiguu

Nel periodu ente los sieglos VI ya IX producieron dos grandes cambeos nel protonórdicu. En primer llugar apaecieron los umlauts, que consisten en que les vocales son influyíes pola vocal o la semivocal que los siguen, por casu, el términu gestr provién del protonórdicu ȝastiz (güéspede). Los umlauts amás contribuyeron a l'apaición de nueves vocales como y (por ex: fylla de *fullian) y œ (ej: dœma de *dōmian). Los umlauts estremar en tres categoríes: umlaut d'A, umlaut d'I y umlaut d'O. El postreru inda se taba produciendo na Edá Media na dómina del nórdicu antiguu, ente que'l primeru foi bien tempranu y los sos efeutos yá pueden vese nos cuernos d'oru de Gallehus d'alredor del 500.^[9]

Hubo, amás, una forma especial de umlaut conocida como rotura vocálica, que se da cuando una vocal tresformar nun diptongu, por casu, en hiarta dende *herto o fjorðr de la mesma de *ferþiuR. Esti cambéu nun produció una gran disrupción nel llinguaxe. A cencielles introducieron dellos nuevos alófonos nes vocales posteriores si ciertes vocales apaecíen en sílabes consecutives. Sicasí, los cambeos producíos pola posterior síncopa fixeron que los umlaut tresformaren la morfoloxía d'una forma menos clara.

Por cuenta de la síncopa, les vocales llargues de les sílabes non acentuaes encurtiáronse y munches vocales curties perdiéronse. Como en protonórdicu, l'acentu recayía sobre les primeres sílabes, les pallabres encurtiar pol final, por casu, pallabres protonórdicas como *katilōz convertir en katlar (calderu) nel nórdicu antiguu, hurna tresformar en horn (cuernu) y la pallabra protonórdica ȝastiz terminaría en gestr (güéspede). Delles pallabres sufrieron cambeos inclusive más drásticos, como la polisilábica *haiƀukaz, que se derivaría na monosilábica haukr (ferre) del nórdicu antiguu.

Tamién apaeció l'artículu definíu posterior nesti periodu. Esto evolucionó a partir d'una forma enclítica del pronome inn. Asina dagr inn (lliteralmente este/esi día) convertir en dagrinn (el día).

Enllaces esternos

Información xeneral sobre protonórdicu

Referencies

↑ Kock, Axel, 1901: Die alt- und neuschwedische Akzentuierung. Quellen und Forschungen 87. Strassburg
↑ Hamp, Eric P., 1959: Final syllables in Germanic and the Scandinavian accent system. I: Studia Linguistica 13. S.29-48.
↑ Riad, Tomas, 1998: The origin of Scandinavian tone accents. I: Diachronica XV(1). S.63–98.
↑ Kristoffersen, Gjert, 2004: The development of tonal dialects in the Scandinavian languages. Analysis based on presentation at ESF-workshop 'Typology of Tone and Intonation', Cascais, Portugal 1-3 April 2004. [1] Archiváu 2011-07-17 en Wayback Machine.
↑ Elstad, Kåre, 1980: Some Remarks on Scandinavian Tonogenesis. I: Nordlyd: Tromsø University Working Papers on Language and Linguistics 3. 61-77.
↑ Öhman, Sven, 1967: Word and sentence intonation: a quantitative model. Speech Transmission Laboratory Quarterly Progress and Status Report, KTH, 2-3. 20-54, 1967., 8(2-3):20-54.[2] (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
↑ Bye, Patrick, 2004: Evolutionary typology and Scandinavian pitch accent. Kluwer Academic Publishers. «Copia archivada». Archiváu dende l'orixinal, el 10 d'abril de 2008. Consultáu'l 2 d'avientu de 2007..
↑ Runeninschriften als Quellen interdisziplinärer Forschung, "The linguistic status of the Early Runic Inscriptions", Hans Frede Nielsen, Walter de Gruyter GmBH & Co. KG 1998, ISBN 3-11-015455-2
↑ Spurkland, Terje, Norwegian Runes and Runic Inscriptions, Boydell Press 2005

[1] Kock, Axel, 1901: Die alt- und neuschwedische Akzentuierung. Quellen und Forschungen 87. Strassburg

[2] Hamp, Eric P., 1959: Final syllables in Germanic and the Scandinavian accent system. I: Studia Linguistica 13. S.29-48.

[3] Riad, Tomas, 1998: The origin of Scandinavian tone accents. I: Diachronica XV(1). S.63–98.

[4] Kristoffersen, Gjert, 2004: The development of tonal dialects in the Scandinavian languages. Analysis based on presentation at ESF-workshop 'Typology of Tone and Intonation', Cascais, Portugal 1-3 April 2004. [1] Archiváu 2011-07-17 en Wayback Machine.

[5] Elstad, Kåre, 1980: Some Remarks on Scandinavian Tonogenesis. I: Nordlyd: Tromsø University Working Papers on Language and Linguistics 3. 61-77.

[6] Öhman, Sven, 1967: Word and sentence intonation: a quantitative model. Speech Transmission Laboratory Quarterly Progress and Status Report, KTH, 2-3. 20-54, 1967., 8(2-3):20-54.[2] (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).

[7] Bye, Patrick, 2004: Evolutionary typology and Scandinavian pitch accent. Kluwer Academic Publishers. «Copia archivada». Archiváu dende l'orixinal, el 10 d'abril de 2008. Consultáu'l 2 d'avientu de 2007..

[8] Runeninschriften als Quellen interdisziplinärer Forschung, "The linguistic status of the Early Runic Inscriptions", Hans Frede Nielsen, Walter de Gruyter GmBH & Co. KG 1998, ISBN 3-11-015455-2

[9] Spurkland, Terje, Norwegian Runes and Runic Inscriptions, Boydell Press 2005

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]