Fitero
Fitero ye una villa y un conceyu español de la Comunidá Foral de Navarra, asitiáu na merindad de Tudela, na Ribera de Navarra y a 104,3 km de la capital de la comunidá, Pamplona, anque'l centru de servicios y de comunicaciones más próximu ye la ciudá de Tudela asitiada a 22 km. La so población ye de 2146 habitantes (2023)[3][4].
 Fitero | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
| |||||
| Alministración | |||||
| País |  España | ||||
| Comunidá foral |  Navarra | ||||
| Tipu d'entidá | conceyu d'España | ||||
Alcalde de Fitero (es)  | Francisco Javier Yanguas Fernández | ||||
| Nome oficial | Fitero (es)[1] | ||||
| Nome llocal | Mugarte (eu)[2] | ||||
| Códigu postal |
31593 | ||||
| Xeografía | |||||
| Coordenaes | 42°03′29″N 1°51′26″W / 42.058055555556°N 1.8572222222222°O | ||||
  Fitero Fitero (España) | |||||
| Superficie | 43.01 km² | ||||
| Altitú | 421 m | ||||
| Llenda con | Alfaro, Corella, Cintruénigo, Tudela, Tarazona y Cervera del Río Alhama | ||||
| Demografía | |||||
| Población |
2146 hab. (2023) - 1005 homes (2019) - 1006 muyeres (2019) | ||||
| Porcentaxe | 0.32% de Navarra | ||||
| Densidá | 49,9 hab/km² | ||||
 | |||||
Topónimu
editarEl nome de Fitero ye d'orixe romance y significa frontera. Vien de la pallabra llatina fictorium de la cual caltúvose la f inicial nel nome de la llocalidá pero non nel del monte del conceyu llamáu Peñaitero.[5]
El nome de la llocalidá apaez en documentación antigua de la siguiente manera: Fitero (1266, NEN), Fiterio (1154, CVF) y Fitero (sieglu XII, CVF).[5]
El xentiliciu ye fiterano y fiterana aplicable al masculín y femenín respeutivamente.
Símbolos
editarEscudu
editarL'escudu d'armes de la villa de Fitero tien el siguiente blasón.
Trai de plata, con un romeru de sínople na parte cimera y una parra del mesmu color na inferior y una corona abierta por timbre.
Esti escudu foi pintáu en 1861 al decorase'l salón de tronu del Palaciu de Navarra y tamién figura de la mesma manera les sos nes vidreres anque s'omitió la cruz de Calatrava.[6]
Hasta'l sieglu XIX, pola so dependencia del Monesteriu de Santa María la Real, usó'l so sellu y escudu que'l so blasón yera'l siguiente:
Partíu y cortáu na so metá inferior. 1º representa l'apoteosis de San Raimundo. El 2º les cruces de Calatrava, Alcántara, Cristu y Montesa puestes en cruz. El 3º un brazu empuñando'l blagu abacial. Tol escudu sosteníu pola cruz de Calatrava.[6]
Xeografía física
editarSituación
editarLa villa de Fitero ta asitiada al suroeste de la Comunidá Foral de Navarra, dientro de la rexón xeográfica conocida como la Ribera de Navarra. Allugada nes veres del ríu Alhama, la llocalidá tien una altitú de 421 msnm. El so términu municipal tien una superficie de 43,2 km² y llinda al norte col conceyu de Corella; al este colos de Cintruénigo y Tudela; al sur col de Tarazona (Zaragoza); y al oeste colos conceyos rioxanos de Cervera del Río Alhama y Alfaro.
Relieve ya hidroloxía
editarLa mayor cota d'altitú que se rexistra en Fitero ye de 739 msnm, y atópase nel monte de La Talaya, onde se llevanta una maxestosa cruz de cementu que preside la llocalidá dende 1973. La menor altitú ye de 400 msnm, y asítiase na muga col conceyu de Cintruénigo. El llugar correspuende al calce del Alhama, ríu que traviesa'l términu pocu dempués de xuntase col so afluente, el Llinares.[7]
Clima
editarEl clima del conceyu ye de tipu mediterraneu continental. Esti clima propiu de la Depresión del Ebro carauterizar poles fuertes variaciones de temperatura, la escasez ya irregularidá de les precipitaciones, la intensidá y allongamientu de la aridez braniza y la frecuencia ya intensidá con que sopla'l cerciu. La temperatura medio añal bazcuya ente los 13º y 14 °C, les precipitaciones añales tán ente los 400 y 500 mm, llegando a rexistrase ente 55 y 60 díes lluviosos al añu y la evapotranspiración potencial ta ente 750 y 800 mm.[7]
Historia
editarEdá Antigua
editarD'antiguo foi conocida col nome de Tudején. Villa romana asitiada a los pies del monte Castillo enfrente de Baños de Fitero y a unos 3 km al oeste del actual Fitero. La villa de Fitero foi una refundación de la villa de Tudején llevada a cabu pol abá del monesteriu de Fitero, a finales del sieglu XV.
En Peñahitero (Peña de Fitero) atópense los restos humanos más antiguos de la llocalidá. Trátase de la tumba d'un Príncipe Celta, de los que llegaron ellí nel sieglu IX e.C. Na llamada Peña del Sacu, vera derecha del ríu Alhama, frente al establecimientu termal, topáronse muertes d'un pueblu pastoril de la Edá del Bronce, invadíu dempués pola cultura celtibérica, frenada de la mesma pola conquista romana a lo llargo del sieglu II. Con posterioridá a la destrucción de Numancia esti pobláu quedó arruináu y abandonáu.
El xacimientu arqueolóxicu axacente al pobláu celtíberu de Peñahitero ye una de les hipótesis que s'embaraxen pa la llocalización del campamentu sertoriano llevantáu tres tomar de Contrebia Leucade y que les fontes clásiques denominen como Capa Aelia.
Edá Media
editarCaltiénse'l documentu fecháu en 1073 pol que'l rei Sancho IV de Navarra trocó col moru Al-Muqtadir Billah, de Zaragoza, el castiellu musulmán de Tudején pol cristianu de Caparroso qu'aquél acababa de perder de resultes d'invadir, de la mesma y primeramente, el de Tudején.
En 1140, Alfonsu VII l'Emperador fixo venir a Raimundo (darréu conocíu como San Raimundo de Fitero), con una comunidá de monxos cistercienses procedientes de Scala Dei o l'Escaladieu na Gascuña, que fundó una pequeña casa con ilesia dedicada a Santa María nel llugar de la erma villa castellana de Niencebas (d'equí procede l'apellíu de Bienzobas), asitiada na falda meridional del monte d'Irga, xurisdicción güei del pueblu d'Alfaro.
Nun se ven les ruines d'esti primitivu establecimientu de Niencebas yá qu'en 1152 convertir nuna granxa cisterciense y pasó a réxime d'arriendu, mientres la comunidá cisterciense asitiábase definitivamente nel llugar de la villa castellana de Tudején conocíu como Castellón. Anque pocu dempués pasó a ser conocíu como'l monesteriu de Fitero o de la Frontera ente los trés reinos qu'ellí confluyíen Castiella, Pamplona y Aragón.
La edificación del segundu y definitivu monesteriu de Fitero, empezó en 1179 y la so ilesia foi consagrada en 1247, gracies a l'ayuda del arzobispu Rodrigo Ximénez de Rada.
Edá Moderna
editarEsti periodu tuvo carauterizáu poles continues braceos qu'enfrentaron a la villa y el Monesteriu de Santa María la Real qu'exercía'l señoríu de la villa y de los cualos nun llogró desafiase hasta que los sos monxos fueron espulsáu en 1836 cola Desamortización.
Anque en 1524 l'abá del monesteriu Martín de Egúés I dictó les primeres ordenances municipales, en 1542 el so sobrín y socesor Martín de Egüés II camudó de política y fíxose cola xurisdicción civil baxa y mediana, lo cual foi confirmáu por aciu una sentencia emitida ente 1546 y 1547 pol Conseyu Real de Navarra.
Otra sentencia del Conseyu Real tamién reconoció que la villa nun pertenecía al obispáu de Tarazona, sinón que yera nullius diócesis y correspondía al abá l'exerciciu de la xurisdicción espiritual, lo cual foi confirmáu en 1560 pol papa Pío IV.
Tolos cargos municipales como alcalde, rexidores etc yeren designaos pol abá del monesteriu.
Los vecinos de la llocalidá pa intentar llibrase del dominiu del monesteriu ente 1643 y 1664 intentaron fundar un nuevu pueblu, que se llamaría «Villa Real», pero ésti consiguió torgar.
Fitero xunto con otros seis villes más mercaron al rei en 1665 los montes del Cerciu y Argenzón, sacante los términos de Niencebas y Tudején, que yeren del monesteriu, pero les sos llendes nun s'afitaron.
Los de la villa mercaron en 1630 la xurisdicción criminal al rei, pero al nun terminar de pagala ésta foi adquirida en 1675 pol abá del monesteriu'l cual ufiertó más dineru por ella. Esto anició que los sos vecinos armaren un violentu motín col asaltu y saquéu del monesteriu.
Tamién los de Fitero trataron de crear la so propia parroquia en 1770, dientro de la diócesis de Tarazona ya independiente del monesteriu pero fracasó.[8]
Demografía
editarPirámide de población
editar| Pirámide de población 2010[9] | ||||
| % | Homes | Edá | Muyeres | % |
| 1,42 | 85+ | 3,73 | ||
| 1,97 | 80-84 | 3,17 | ||
| 2,36 | 75-79 | 2,79 | ||
| 2,14 | 70-74 | 2,62 | ||
| 2,49 | 65-69 | 2,27 | ||
| 2,92 | 60-64 | 2,66 | ||
| 3,04 | 55-59 | 2,92 | ||
| 3,26 | 50-54 | 3,04 | ||
| 3,26 | 45-49 | 2,62 | ||
| 3,34 | 40-44 | 2,96 | ||
| 4,46 | 35-39 | 2,7 | ||
| 4,16 | 30-34 | 3,17 | ||
| 3,82 | 25-29 | 3,17 | ||
| 3,56 | 20-24 | 2,23 | ||
| 2,4 | 15-19 | 1,93 | ||
| 1,97 | 10-14 | 1,8 | ||
| 2,36 | 5-9 | 2,36 | ||
| 2,87 | 0-4 | 2,06 | ||
Los datos de la pirámide de población de 2010 puen resumise asina:
- La población menor de 20 años ye'l 17,75 % del total.
- La que ta ente 20 y 40 años ye'l 27,27 %.
- La que ta ente 40 y 60 años ye'l 24,44 %.
- La mayor de 60 años ye'l 30,53 %.
Evolución de la población
editar| Gráfica d'evolución demográfica de Fitero ente 1900 y 2017 |
 |
|
Población de derechu (1900-1991) o población residente (2001) según los censos de población del INE.[10] Población según el padrón municipal de 2017 del INE. |
Política y alministración
editarAlministración municipal
editar| Partíu políticu | 2015[11] | 2011[12] | 2007[13] | 2003[14] | 1999[15] | 1995[16] | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Unión del Pueblu Navarro (UPN) | 53,63% | 6 | 74,83% | 11 | 56,65% | 6 | 53,04% | 6 | 56,43% | 6 | 61,05% | 7 |
| Agrupación Fiterana Independiente (AFI) | 43,41% | 5 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Partíu Socialista de Navarra-PSOE (PSN-PSOE) | - | - | - | - | 42,44% | 5 | 45,08% | 5 | 41,61% | 5 | 37,48% | 4 |
Alcaldes
editarEstos son los alcaldes de Fitero dende les primeres eleiciones democrátiques municipales de 1979:
| Llexislatura | Nome | Partíu |
|---|---|---|
| 1979-1983 | Carmelo Árgoma | UPN |
| 1983-1987 | Carmelo Árgoma | UPN |
| 1987-1991 | Carmelo Árgoma | UPN |
| 1991-1995 | Manuel Fernández | UPN |
| 1995-1999 | Manuel Fernández | UPN |
| 1999-2003 | Manuel Fernández | UPN |
| 2003-2007 | Fco. Javier Yanguas | UPN |
| 2007-2011 | Fco. Javier Yanguas | UPN |
| 2011-2015 | Fco. Javier Yanguas | UPN |
| 2015-2019 | Raimundo Aguirre | UPN |
| 2019-2023 | n/d | n/d |
| 2023- | n/d | n/d |
Tresportes y comunicaciones
editarEl nucleu urbanu de Fitero asítiase na carretera NA-160 que lo traviesa de nordés a suroeste, ente los quilómetros 22 y 24. Al traviés de la carretera NA-6900 aportar al polígonu industrial de la llocalidá y a la carretera N-113, que xune Pamplona con Madrid. COMUNICACIÓN PER CARRETERA: Esiste un serviciu d'autobuses diariu que xune la llocalidá con Pamplona y con Tudela (esti postreru con una frecuencia de 60 minutos enllazando, amás, col Hospital Reina Sofía, el Balneariu de Fitero, Cervera y Aguilar del Río Alhama). TREN: Les estaciones de ferrocarril más importantes y próximes al conceyu son les de Castejón de Ebro y Tudela de Navarra. AVIÓN: En cuanto al tresporte aereu, los aeropuertos más cercanos a Fitero son los de Pamplona, Zaragoza y Logroño, toos ellos asitiaos a unos 100 quilómetros de la llocalidá.
Arte, monumentos y llugares d'interés
editarMonumentos relixosos
editarMonesteriu de Santa María.
Esti monesteriu carauterizar pola so arquiteutura románicu-ojival. La construcción de la so segunda ilesia empezó hacia l'añu 1179 y terminóse escontra 1247. Enantes hubo otru monesteriu en Fitero (denomináu primeramente Castellón), nel qu'habitó San Raimundo colos sos monxos cistercienses ente 1152 y 1158 (antes, dende 1140 tuvieren nel cercanu monesteriu de Niencebas, na actual llende con Alfaro, La Rioxa), de que la so ilesia entá se caltienen los arcos de la so única nave. Tres la so marcha a Calatrava el monesteriu foi repuestu por una segunda comunidá cisterciense a cargu del abá Guillaume, tamién procedente del monesteriu de l'Escaladieu.
El monesteriu ye na actualidá un conglomeráu d'edificaciones de diverses dómines, quedando ente les medievales la gran ilesia y la sobeyosa sala capitular. La ilesia ye una de les mayores y más importantes del Císter español, con girola y cinco capilla absidales na mesma. Consta de tres naves, con seis tramos y otra de cruceru. Les bóvedes y, polo xeneral, tola estructura, son de calter ojival, escasamente moldurado. El claustru foi construyíu nel sieglu XVI, con nervatura complicada y dalgunos capiteles interesantes. Llama l'atención la Sala capitular, asemeyada a la del Monesteriu de La Oliva. Supónse que la iniciativa de construyir esta ilesia foi del arzobispu navarru, cronista de la batalla de las Navas de Tolosa, Don Rodrigo Ximénez de Rada. Nel llau derechu del presbiteriu hai un magníficu sepulcru del sieglu XIV. Dícese que l'Arzobispu mandar llabrar pa él, ensin llegar el so cuerpu a ocupalo, pos los sos restos fuelguen nel Monesteriu de Santa María de Güerta. Na so proximidá hai otru cenotafiu similar, nel que xaz l'abá mitráu Fray Marcos de Villalba. El retablu mayor foi pintáu por Roland de Mois en 1590. En 1592 el maestru cántabru Juan de Nates diseña trazar el sobreclaustro xunto con Juan González de Sisniega.
Caltener nel Monesteriu una perantigua xoya, llamada Relicariu de San Blas, que consiste nuna arqueta d'esmalte con cubierta piramidal del sieglu XIII. Al so llau tamién destaquen una arqueta de marfil del sieglu X, d'estilu califal, una naveta en forma de concha d'estilu renacencia y delles arquillas romániques y francogóticas de madera policromada.
- San Raimundo de Fitero y l'Orde de Calatrava
- Nevera de los monxos
_117.JPG)
Monumentos civiles
editar- La Cueva de la Mora.
- Los Baños de Fitero
- Castiellu de Tudején
Gastronomía
editarSon numberosos los productos típicos de Fitero, pero d'ente toos destaquen les Texas de Fitero y les Glories del Císter. Tamién destaquen los sos vinos, especialmente'l rosado. Son típiques les empanaes, panes d'aceite relleno de güevu duru, carne (coneyu principalmente), y ayos tienros.
Deportes
editarCD Calatrava. Equipu de fútbol de Fitero que xuega na categoría Primera Rexonal de Fútbol Navarro.
Fiestes
editar- Fiestes Patronales n'honor de La nuesa Señora María de la Barda, que se celebren el domingu dempués de la Natividá de la Virxe.
- Romería del Ribayu, coincidiendo col día de la viéspora de l'Ascensión.
- Fiestes de San Raimundo Abá de Fitero, el 15 de marzu.
- Fiestes de la Mocedá que, entamaes polos quintos de la llocalidá, celébrense'l primer fin de selmana d'agostu.
Persones destacaes
editar- María Bayu, sopranu.
- Miguel de los Santos Díaz Gómara, obispu d'Osma, Cartaxena y Barcelona.
- José María García Lahiguera, arzobispu de Valencia.
- Juan de Palafox y Mendoza, obispu de Puebla (Méxicu) y d'Osma, visitador y virréi de la Nueva España.
Lleendes
editar- Escrites por Gustavo Adolfo Bécquer:
- La Cueva de la Mora
- El Miserere
Ver tamién
editarReferencies
editar- ↑ Afirmao en: Llista de Conceyos y los sos Códigos por Provincies a 1 de xineru de 2019. Data d'espublización: 8 febreru 2019. Editorial: Institutu Nacional d'Estadística.
- ↑ Afirmao en: Euskaltzaindia.
- ↑ Afirmao en: Padrón municipal d'España de 2023. Autor: Institutu Nacional d'Estadística. Data d'espublización: 13 avientu 2023.
- ↑ oficina de rexistru
- ↑ 5,0 5,1 Belasko, Mikel (1999). Diccionariu etimolóxicu de los pueblos, villes y ciudaes de Navarra. Pamiela, páx. 204. ISBN 978-84-7681-301-0.
- ↑ 6,0 6,1 OTAZU RIPA, Jesús Lorenzo (1991). Heráldica municipal de la merindad de Tudela. Gobiernu de Navarra. ISBN 8423502643.
- ↑ 7,0 7,1 «Artículu de Fitero». Gran Enciclopedia Navarra. Consultáu'l 7 de setiembre de 2011.
- ↑ Institutu Nacional d'Estadística, España (ed.): «Población por sexu, conceyos y edá (grupos quinquenales) de Navarra». Consultáu'l 7 de setiembre de 2011.
- ↑ Institutu Nacional de Estadítica (España) (ed.): «Datos de Fitero». Alteraciones de los conceyos nos Censos de Población dende 1842. Consultáu'l 7 de setiembre de 2011.
- ↑ ara.cat (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Fitero 2015». Consultáu'l 21 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Fitero 2011». Consultáu'l 21 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Fitero 2007». Consultáu'l 21 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Fitero 2003». Consultáu'l 21 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Fitero 1999». Consultáu'l 21 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Fitero 1995». Consultáu'l 21 d'agostu de 2015.
Enllaces esternos
editar
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Fitero.- http://www.cfnavarra.es/estadistica - Institutu d'estadística de Navarra
- http://idena.navarra.es/ - Infraestuctura de Datos Espaciales de Navarra
- Llista de páxines y sitio web sobre Fitero
