Gascón

gascon
Faláu en
Faláu en	Francia y España
Númberu de falantes
Datos
Familia	occitanu
Estáu de vulnerabilidá	3 definitivamente en peligru
Sistema d'escritura	alfabetu llatín
Códigos
ISO 639-3	gsc

El gascón^[1] (deriváu de «wascon») ye la variedá llingüística propia del triángulu» aquitanu, inscrita nel espaciu llingüísticu galorrománico. Considérase xeneralmente un dialeutu del occitanu, anque dalgunos dan-y categoría de llingua propia.

Diferenciación del occitanu

Nel sieglu XIV llamábase-y «llingua rara», lengatge estranh (nes Lleis d'Amor, Leys d'Amor). El trovador Raimbaut de Vaqueires escribió en gascón una de les estrofes de la so Descort plurillingüe al llau d'una «provenzal». Nel sieglu XIII, tamién fixo'l trovador catalán Cerverí de Girona un poema multilingue entemeciendo versos en dellos idiomes: provenzal, francés, galaicoportugués, aragonés y gascón.

Variedaes del gascón

Aranés (nel Valle d'Arán, onde ye oficial)
Bearnés (en Bearne onde foi oficial).^[2]
Bigurdán (en Bigorre)
Comingés (en Cominges)
Gascón interior o central o parlar clar (alredor de Auch)
Gascón del norte o bordelés (na Gironda)
Gascón marítimu o parlar negre (mariña de les Landas, Bayona, So Adur)

Descripción llingüística

Derivaes del llatín faláu polos colos romanos, les llingües romances occidentales evolucionaron de manera independiente. Les diferencies son particularmente visibles en trés niveles: la fonética, la morfosintaxis y el vocabulariu. El gascón ye bultable por tener como sustratu llingüísticu l'antiguu aquitanu, lo cual refléxase nel cambéu /f-/ > /h-/ (presente tamién en castellán y atribuyíu tamién al sustratu euskérico-aquitanu).

Fonética

Isogloses del gascón.

Consonantismu

a) F- llatina da h- (lang., cat. ast. f-; cast. h-): FILIA hilha (filha, filla, hija; fía), FARINA hariò (ast. farina) (isoglosa 2 del mapa)

b) -L- llatina en «final romana» (una vegada cayida la vocal llatina) da -w (lang., cat., ast. -l): MALE mau (mal; mal; mal)

c) -LL- llatina intervocálica da -r- (lang. -/-; cat., ast. 41- palatal): BELLA béra (béla; bella, bella); otres vegaes puede dar -t/-r-: AGNELL- agnèt/agnèro (ast. corderu) (isoglosa 1), ILLE/ILLA et/yera (ast. el/la) (isoglosa 9)

d) -LL- llatina en «final romana» da -th (pronunciáu -t, -ty, -ch): BELLU béth (bel; bell)

y) -MB- da -m- (lang. -rafe-,1 cat., cast. -m-, ast. -mb-): CUMBA coma (comba; comba)

f) -R- precedida de P/T/K/B/D/G/ en sílaba final átona desapaez (permanez en lang., cat., ast., cast.): ALTERU aute (autre, altre, otru)

g) R- se reduplica, con una a- prostética (lang., cat., ast. R-): ROTA arroda (ròda, roda, rueda), ARRÈ (francés rien, cast. nada) (isoglosa 3)

h) -N- desapaez (permanez en lang., cat., ast.): LLUNA lúa (lluna, lluna, lluna) (isoglosa 4)

i) -ND- reduzse a -n- (lang. -nd-; cat. -n-; ast. -nd-): + VENDUTU venut (lang. vendut; cat. venut; ast. vendíu) + VENDITU; TONDERE toune (cast. cortar, tosquilar) (isoglosa 5)

j) -W- precedíu de Q o de G llatines, o de g- nes pallabres d'orixe xermánicu en g(o)-, caltiénse (sume en lang.; permanez en cat.; ast.): QUATT(O)OR qüate (quatre; quatre, cuatro), LINGUA (anguaño raru) llingua (lenga; llengua, llingua), WARDON güerdar (gardar; guardar, ast. subst. guardia)

k) Anticipación de r que pasa a la sílaba precedente: TENERU trende (lang., cat. tendre; ast. tienru); praube (ast. probe) (isoglosa 6)

l) Otros dos fenómenos interesantes caractericen cada cual una parte del territoriu: la solución d pa les pallabres como codina (lang. cosina) de +COCINA, y sudar (lang. susar) de SUDARA.

En dellos casos, la fonética antigua corrixóse na mayor parte de Gascuña según el modelu languedocianu, pero caltienen muertes.

m) -MP-, -NT-, -NC- tendríen de dar en primer términu -mb-, -nd-, -ng- (la sonorización siendo una fenómenu estendíu en cuasi toles llingües romances), calteníos inda nos valles de Aspe, Ossau y Barétous, pero formes como crampa (lang cat. cambra), cantera (lang. candèla), lenca (lang. lenga) amuésennos que toa Gascuña conoció esti fonetismo. Aspe, Ossau y Barétous: COMPARARA crombar, CANTARA candar, germ. lat. BLANKA blanga (lang. crompar, cantar, blanca; cat. ast. mercar, cantar, blanca)

n) Caltenimientu de -P-, -T-, -K-, -S- intervocáliques sordes, güei llindao a los trés valles citaos (*OPERTU upért, CLETA cleta, NUCARIA noquera) qu'en tiempos debía d'estendese per tol territoriu; anguaño queden dellos casos aisllaos y sobremanera les formes VITA vita perdayures en llugar de vida y VITELLU veteth en llugar de vedélh na mayor parte de la Gascuña occidental. 7:30

Vocalismu

Si dexamos de llau la rexón de «parlar negre» (falar negru) atlánticu, que pronuncia pélha (é como en francés fleur) en llugar de pelha, faciendo pos del sistema vocálicu occitanu disimétricu un sistema simétricu de tres graos d'abertura, atopamos sobremanera con razones direutes o indireutes pa suponer que'l gascón nel so orixe conocía la vocal ü (como'l catalán).

Referencies

↑ Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: gascón
↑ Consejo General de Pirineos. «PIRINEOS BEARN» (francés). Consultáu'l 27/10.

Bibliografía

Ye gascons y yera musica. Musèu dera Val d'Llabren (Departamentu de cultura de la Generalitat de Catalunya). Direición y coordinación Jusèp Mª Boya y Carmen Gassó (1988).
BEC, Pierre. La langue occitane. Coleición Que sais-je?, Paris, BUO, 1963
"Etnomusicológia, la música tradicional: conceutos y campos d'aición de la ciencia etnomusicológia". Revista musical catalana, nº15 xineru de 1986.

Enllaces esternos

[1] Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: gascón

[2] Consejo General de Pirineos. «PIRINEOS BEARN» (francés). Consultáu'l 27/10.

[1]

[2]