Idioma chimila

L'idioma chimila o ette taara ('llingua de la xente'), perteneciente a la familia llingüística chibcha, ye faláu pol pueblu chimila (ette ennaka), que vive en Colombia, rexuntáu nel resguardu chimila, integráu peles árees de Issa Oristunna (Tierra de la Nueva Esperanza)^[1] y Ette Buteriya (Pensamientu Propiu), en Sabanes de San Ángel, departamentu del Madalena; Naara Kajmanta (Nuesa Madre), nel correximientu de Gaira, Santa Marta, Madalena; y Itti Takke (Nueva Tierra), conceyu d'El Copey, departamentu de Cesar.

Chimila 'ette taara'
Faláu en	Colombia
Falantes	~900 (1998)
Puestu	Non nos 100 mayores (Ethnologue 1996)
Familia	Chibcha Magadalénico Cundi-arhuaco Chimila
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2
ISO 639-3	`cbg`
Estensión del chimila

María Trillo Amaya (1995, 1997) rellata cómo, una prestosa sorpresa pa los llingüistes foi atopar en Issa Oristunna, que los chimila entá falaben el so idioma, yá que enantes tarrecíen faelo en públicu por cuenta de la violencia que los hacendados desencadenaben contra lo qu'identificaben como restos de lo indíxena. Anguaño la comunidá adelantra programes de etnoeducación y los neños son educaos tamién na so propia llingua.

Clasificación

El chimila ye una llingua diverxente del grupu magdalénico de la familia chibhcha, que constitúi un grupu independiente de les vecines llingües arhuacas, tamién de la familia chibcha. P. Rivet y Č. Loukotka consideraron que'l chimila tenía de tar emparentáu coles llingües malibú (malibú, mocana) xunto coles que formaría una caña del chibcha. Sicasí, el parentescu coles llingües malibú nun puede afirmase por cuenta de la escasez de datos sobre estes llingües. Por esa razón otros autores como Adolfo Constenla Umaña consideren a cencielles que constitúi una caña independiente del grupu magdalénico, como'l barí.

Fonoloxía

El ette taara tien cinco vocales orales (a, e, i, o, u), que se rexistren curtios, llargues, aspiraes y glotalizadas:

	Anteriores	Centrales	Posteriores
Zarraes	i iˑ iʰ iʔ		o oˑ oʰ oʔ
Medies	y yˑ yʰ yʔ		o oˑ oʰ oʔ
Abiertes		a aˑ aʰ aʔ

L'inventariu de consonantes vien dau por:

		llabial	alveolar	palatal	velar	Llabiu- velar
obstruyentes non continua	sorda	p	t	ʧ	k	kʷ
	sonora			ʤ	ɡ	ɡʷ
	prenasalizadas	^mb	ⁿd	^ɲɟ	^ŋɡ	^ŋɡʷ
nasales		m	n	ɲ	ŋ	ŋʷ
fricatives			s		x
sonantes			l, ˀr		w

Son 19 consonantes. En sílaba post-acentual, les consonantes laxas convertir en tirantes (sacante les fricatives velares).

Amás el chimila ye una llingua tonal. Les pallabres monosílabes qu'acaben en vocal tienen contraste de tonu:

tó 'maraca' (tonu ascendente)

tò 'corazón' (tonu descendente)

Les pallabres polisílabes lleven un tonu silábicu nel que'l tonu ta condicionáu parcialmente pola naturaleza de la sílaba siguiente (ante geminada o r el tonu ye descentedente, y ante les obstruyentes non geminadas hai tonu ascenente).^[2]

Referencies

↑ Orixe del resguardu constituyíu dende'l 19 de payares de 1990.
↑ Nel trabayu de Trillo Amaya (1997), el tonu namái s'indica nunos pocos pares mínimos na seición dedicada a la fonoloxía.

Bibliografía

Trillo Amaya, María 1995: "Ette Taara: del ocultamiento a la revitalización llingüística. Los Chimila del Ariguaní"; La recuperación de llingües natives como busca d'identidá étnica: 75-89. Llingües Aboríxenes, Memories, 3. Bogotá: CCELA - Llingües Aboríxenes, Universidá de los Andes.
Trillo Amaya, María 1997: Categoríes gramaticales del ette taara - Llingua de los Chimilas. Descripciones, 10. Bogotá: CCELA - Universidá de los Andes.
Malone, Terry 2006: "Tone and Syllable Structure in Chimila"; International Journal of American Linguistics 72(1): 1-58.

[1] Orixe del resguardu constituyíu dende'l 19 de payares de 1990.

[2] Nel trabayu de Trillo Amaya (1997), el tonu namái s'indica nunos pocos pares mínimos na seición dedicada a la fonoloxía.

[1]

[2]