Wikipedia

Idioma lombardu

Nun confundir con Idioma lombardu (xermánicu).

El términu lombardu referir a un dominiu llingüísticu formáu por dos idiomes falaos principalmente en Lombardía (norte d'Italia) y en delles árees de les rexones vecines y en Suiza (cantón del Tesinu).

Lombardu
'Lumbard, Lumbaart'
Faláu en Bandera d'Italia Italia
 Suiza
Rexón Lombardía
Cantón del Tesinu
Falantes 3.500.000[1]
Familia Indoeuropéu

 Itálicu
  Latino-Faliscu
   Llatín
    Romance
     Ítalo-occidental
      Galoitálico
       Lombardu

Estatus oficial
Oficial en Nengún país
Reguláu por Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1 nengún
ISO 639-2 ruque
ISO 639-3 lmo

Estensión del lombardu

Aspeutos históricos, sociales y culturales Editar

Reconocencia oficial Editar

El lombardu ta reconocíu pola UNESCO como llingua en peligru d'estinción,[2] pero nun ta reconocíu como llingua rexonal o minoritaria pol Conseyu d'Europa porque Italia nun ratificó la Carta.[3] Los problemes surden pola difícil clasificación como llingua o dialeutu dientro de la sociollingüística moderna.[4]

L'usu de los idiomes lombardos ta estigmatizáu nes árees políticamente pertenecientes a Italia, ente que nun lo ye nes árees suices. Dellos programes de radio y televisión n'idiomes lombardos emítense dacuando pola cadena suiza de fala italiana. La mayor institución d'investigación de dialeutos lombardos atópase en Bellinzona, Suiza (CDE - Centru di dialettologia y di etnografía).

Uso Editar

L'usu de los dialeutos lombardos mengua día ente día na zona de llingua lombarda d'Italia, especialmente ente los sectores más nuevos de la población onde la escolarización y los medios de comunicación son n'italianu estándar.

Cine Editar

Les películes profesionales en lombardu son escases. Conócense, fundamentalmente, trés:

  • L'albero degli zoccoli, producida por Ermanno Olmi en dialeutu bergamasco.
  • Ona strada bagnada, documental premiáu en delles ocasiones de Lamberto Caimi.
  • Desmentegass, de Lamberto Caimi.

Descripción llingüística Editar

Clasificación llingüística Editar

Les variedaes lombardes clasifíquense dientro de les Llingües romániques occidentales emparentaes col francés y colos otros llingües galoitalianes (piamontés, emiliano-romañolo, etc.). El lombardu romance, nun tienen parentescu cercanu col antiguu lombardu (lombárdico), que ye una llingua xermánica usada polos antiguos lombardos (atestiguada ente los sieglos VI y X d.C.). Anque l'italianu ye de normal usáu como llingua escrita y formal nes árees de fala lombarda, los dialeutos lombardos son bien distintos del italianu estándar yá que pertenecen a dos rames distintos del árbol de les Llingües romániques.

Ortografía Editar

El lombardu nunca llogró una unificación ortográfica. Los dos sistemes ortográficos más utilizaos son el ticinese (llamáu tamién pro-alemán), yá que utiliza les vocales ö y ü, magar tien el so orixe nos cantones suizos y güei ye utilizáu nes zones lingüísticamente lombardes alto-italianes tantu al este como al oeste del Adda) y el milanés clásicu. Esti postreru ye'l sistema con más prestíu históricu (usábase yá nel sieglu XVI) y hasta la primer metá del sieglu XX foi adoptáu, magar con pequeñes diferencies, en toles zones lombardófonas.

Fonoloxía y fonética Editar

  • La palatalización de los grupos llatinos CL- y GL- en c(i), g(i) (ej. CLAMAR(Y) > ciamà, GLAREA > gièra);
  • La lenición de les consonantes oclusives sordes intervocáliques (ej. FATIGA(M) > fadiga, MONITA(M) > moneda/muneda);
  • El tresformamientu de -CE, -GUE n'africaes alveolares o en sibilantes (ej. GELU > dzel/zel);
  • La perda de les vocales finales llatines sacante la a, resultancia del procedimientu de síncope[5] (ye. MUNDUM > mund/mond) (presente tamién nel idioma francés).
  • La evolución en ü de la llatina (PLUS > pü);
  • La presencia de la vocal ö (NOVU > növ/nöf).
  • a diferencia de la mayoría de les llingües romances oposición ente /ā/ llarga y /ă/ curtia. paass 'paz' < Lat. PĀX, pass 'pasu' < Lat. PASSU(m)

Fenómenos comunes Editar

La presencia d'estes vocales anteriores ye una de les carauterístiques propies del lombardu[6] que comparte col piamontés y el ligur, pero que lu dixebra del vénetu y del emiliano-romañol.

Fenómenos diverxentes Editar

El lombardu dixebrar del piamontés pola ausencia de la vocal media central, ortográficamente representada ë y pol infinitivu de la primera conxugación que termina en à (r).

Exemplu de testu (milanés) Editar

Lo siguiente ye una poesía en dialeutu milanés, por Domenico Balestrieri (1714–1780), interpretada por Antonio Bozzetti.

Chi tròpp y chi minga
Even staa licenziaa da on

cavalier :el dì inanz duu staffer, :et quidem tucc duu y tutt a on bott.

El dì adree el camarer
el ghe n'esebì inscambi sett o vott.
« Bon! – respondè el patron –
Insci, a vista de nas, :fee

vegnì innanz quij duu che vidaya pù al cas

segond la mia intenzion ».
De fatt subet entrènn, :sfrísand

el soeul coi reverenz che fenn.

Al primm che intrè el ghe diss: « Savii servì? »
Y quell: « Lustrissem, sì ».
« Savii fa on compliment? » « Ch'el figúrase!
Savaroo fall sigura » « Y per porta imbassad? »
« Magara anch a parola per parola!
Nun me calar espression nè bona tolla, :y foo

prest a girà per i contrad ».

« Y, se l'occorres mò, :farissev

de mangià

in mancanza del coeugh? » « Y perchè non?
Vidaya past froll o sfojad, |
supp, pastizz y pitanz de tucc i sort, :poss

dì che l'è el me fort ».

« Y sorbett y gelaa
savarissev fa anch quij? » « Oh mancu maa ».
« Bravo! Y, quand in campagna fudess senza
el barbee, el perrucchee? »
« Ghe sont mì a l'occorrenza;
y, al besogn, foo anch el sart y el caroccee.
Ai curt, el me pò mett
a less y a rost, nol restarà imperfett;
y, segond el salari, :ghe

faroo anch de agent, de secretari!… »

« N'hoo a car » – bassand el coo
el repiè el patron – « tucc sti vertù!
Fermev pur in cà mia che i provaroo!… »
Voltaa poeu a l'olter, el ghe diss: « Y vu? »
« Quand el voeubbia ess content de la mia servitù
– respondè l'olter – non faroo nient;
giacchè el me camerada el fa tutt coss, :A mì

resta tant manch;

y foo el me cunt, che poss
ess de guardia settaa el so on cassabanch!… »

Variación dialeutal Editar

 
Lombardu occidental y oriental separaos pela llinia verde.
 
Variantes orientales y occidentales de lombardu.

Los dos variantes principales del idioma lombardu, que presenten tractos de gramática, léxicu y fonética abondo distintes, son: el Lombardu Occidental (qu'abarca'l dialeutu milanés) y el Lombardu Oriental (qu'abarca los dialeutos bergamasco, bresciano y trentín).

El lombardu occidental Editar

  • Milanés, faláu en Milán, Monza, na Baxa Brianza y al traviés del mediu cursu del Olona, nel Saronnese. Ye la variante con mayor reconocencia internacional y producción lliteraria.
  • Bustocco, faláu en Bustu Arsizio, al oeste del valle Olona, tien carauterístiques fonétiques ligures y estrémase de la mayor parte de les otres variantes lombardes pola presencia de la "o" átona final nos sustantivos y nos axetivos masculinos, como tamién asocede na asturlleonés.
  • Legnanés: faláu en Legnano, al sur de Bustu Arsizio. Comparte delles carauterístiques fonétiques col ligur.
  • Brianzolo: Faláu en Brianza.
  • Comasco: faláu pela redolada de Como, al norte de Mozzate y Sottoceneri.
    • Lecchese: faláu pela redolada de Lecco, caña propia del lombardu occidental.
  • Ticinese: faláu nel cantón Ticino.
    • Ossolano: faláu nel Valle de Ossola.
  • Varesino: faláu en Varese, Tradate, la parte septentrional de la provincia de Varese.
  • Valtellinés: faláu en Valtellina.
    • Chiavennasco cola variante Bregagliotta, la más arcaica.

Otros dialeutos del lombardu occidental al sur de Milán:

  • Lodigiano, faláu en tol lodigiano a excepión de los conceyos que parten con la ciudá de Piacenza, nel conceyu de San Colombano al Lambro y los conceyos más orientales de la provincia de Pavía que parten cola provincia de Lodi.
  • Novarés: faláu nel sur de la provincia de Novara.

El lombardu oriental y alpino-oriental Editar

  • Lombardu oriental, faláu nel oriente del ríu Adda:
    • Bergamasco, na provincia de Bérgamo con variantes más arcaias nos valles llaterales oróbicos.
    • Cremasco, faláu na baxa bergamasca y nel territoriu cremasco.
    • Alto manuano, allegáu a bresciano del área gardesana.
    • Bresciano, faláu na provincia de Brescia, coles variantes Lumezzanese, Camuna, Bagossa (en Bagolino) y Rendenese (en Trentín).
    • Trentín occidental, faláu nel occidente del Trentín.
  • Lombardu alpín-oriental:
    • Bormino
    • Livignasco
    • Alto camuno

El lombardu meridional Editar

El dialeutu faláu na rexón de la Baxa Lombardía (la zona central de la provincia de Cremona), entá calteniendo la gramática y l'estructura de les fales lombardes, presenta fuertes influencies del dialeutu emiliano na fonética:

  • Dialeutu cremonense

El dialeutu mantuano y el casalasco clasificar en Ethnologue col ISO 639-3 eml, como dialeutos del emiliano.

Islles llingüístiques Editar

  • Sicilia
    • Lombardu de Sicilia o Galoitálico, faláu en delles zones de Sicilia, con orixe na dómina normanda.
    • Variantes locales, fuertemente influyíes pol sicilianu.
  • Lazio
    • Variante influyida por componentes propios del Lazio y del dialeutu romanesco, faláu pola comunidá Valtelinesa de Roma.
  • Brasil
    • Talian Lombardu: influencies italianes, vénetes y portugueses.

Dialeutos jergales Editar

  • Los dialeutos jergales son dellos, ente los que s'atopen:
    • Gaì, dialeutu casi estinguíu de los pastores Camuni y de los valles bergamascos.
    • Spasell, xíriga comercial de Vallassina.
    • Rungin, faláu en Val Cavargna.
    • Rügin, faláu en Val Colla (Ticino).

Ver tamién Editar

Referencies Editar

  1. ↑ https://web.archive.org/web/20120722142548/http://www3.istat.it/salastampa/comunicati/non_calendariu/20070420_00/testointegrale.pdf
  2. ↑ Red book of endangered languages
  3. ↑ Carta europea delle lingue regionali o minoritarie
  4. ↑ R. Hudson, "Sociolinguistics". Cambridge University Press, 1996.
  5. ↑ Hermann W. Haller: "The Other Italy". University of Toronto Press, 1999.
  6. ↑ Giovan Battista Pellegrini, La carta dei dialetti d'Italia. Pacini editore, Pisa, 1977.




 
Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Idioma_lombardu&oldid=4058509»