Idioma lombardu
El términu lombardu referir a un dominiu llingüísticu formáu por dos idiomes falaos principalmente en Lombardía (norte d'Italia) y en delles árees de les rexones vecines y en Suiza (cantón del Tesinu).
Lombardu 'Lumbard, Lumbaart' | |
---|---|
Faláu en | Italia Suiza |
Rexón | Lombardía Cantón del Tesinu |
Falantes | 3.500.000[1] |
Familia | Indoeuropéu Itálicu |
Estatus oficial | |
Oficial en | Nengún país |
Reguláu por | Nun ta reguláu |
Códigos | |
ISO 639-1 | nengún |
ISO 639-2 | ruque
|
ISO 639-3 | lmo
|
Estensión del lombardu |
Aspeutos históricos, sociales y culturales
editarReconocencia oficial
editarEl lombardu ta reconocíu pola UNESCO como llingua en peligru d'estinción,[2] pero nun ta reconocíu como llingua rexonal o minoritaria pol Conseyu d'Europa porque Italia nun ratificó la Carta.[3] Los problemes surden pola difícil clasificación como llingua o dialeutu dientro de la sociollingüística moderna.[4]
L'usu de los idiomes lombardos ta estigmatizáu nes árees políticamente pertenecientes a Italia, ente que nun lo ye nes árees suices. Dellos programes de radio y televisión n'idiomes lombardos emítense dacuando pola cadena suiza de fala italiana. La mayor institución d'investigación de dialeutos lombardos atópase en Bellinzona, Suiza (CDE - Centru di dialettologia y di etnografía).
Uso
editarL'usu de los dialeutos lombardos mengua día ente día na zona de llingua lombarda d'Italia, especialmente ente los sectores más nuevos de la población onde la escolarización y los medios de comunicación son n'italianu estándar.
Cine
editarLes películes profesionales en lombardu son escases. Conócense, fundamentalmente, trés:
- L'albero degli zoccoli, producida por Ermanno Olmi en dialeutu bergamasco.
- Ona strada bagnada, documental premiáu en delles ocasiones de Lamberto Caimi.
- Desmentegass, de Lamberto Caimi.
Descripción llingüística
editarClasificación llingüística
editar- Indoeuropéu
- Itálicu
- Románicu
- Románicu occidental
- Cisalpinu
- Galo-italianu
- Lombardu
- Galo-italianu
- Cisalpinu
- Románicu occidental
- Románicu
- Itálicu
Les variedaes lombardes clasifíquense dientro de les Llingües romániques occidentales emparentaes col francés y colos otros llingües galoitalianes (piamontés, emiliano-romañolo, etc.). El lombardu romance, nun tienen parentescu cercanu col antiguu lombardu (lombárdico), que ye una llingua xermánica usada polos antiguos lombardos (atestiguada ente los sieglos VI y X d.C.). Anque l'italianu ye de normal usáu como llingua escrita y formal nes árees de fala lombarda, los dialeutos lombardos son bien distintos del italianu estándar yá que pertenecen a dos rames distintos del árbol de les Llingües romániques.
Ortografía
editarEl lombardu nunca llogró una unificación ortográfica. Los dos sistemes ortográficos más utilizaos son el ticinese (llamáu tamién pro-alemán), yá que utiliza les vocales ö y ü, magar tien el so orixe nos cantones suizos y güei ye utilizáu nes zones lingüísticamente lombardes alto-italianes tanto al este como al oeste del Adda) y el milanés clásicu. Esti postreru ye'l sistema con más prestíu históricu (usábase yá nel sieglu XVI) y hasta la primer metá del sieglu XX foi adoptáu, magar con pequeñes diferencies, en toles zones lombardófonas.
Fonoloxía y fonética
editar- La palatalización de los grupos llatinos CL- y GL- en c(i), g(i) (ej. CLAMAR(Y) > ciamà, GLAREA > gièra);
- La lenición de les consonantes oclusives sordes intervocáliques (ej. FATIGA(M) > fadiga, MONITA(M) > moneda/muneda);
- El tresformamientu de -CE, -GUE n'africaes alveolares o en sibilantes (ej. GELU > dzel/zel);
- La perda de les vocales finales llatines sacante la a, resultancia del procedimientu de síncope[5] (ye. MUNDUM > mund/mond) (presente tamién nel idioma francés).
- La evolución en ü de la llatina (PLUS > pü);
- La presencia de la vocal ö (NOVU > növ/nöf).
- a diferencia de la mayoría de les llingües romances oposición ente /ā/ llarga y /ă/ curtia. paass 'paz' < Lat. PĀX, pass 'pasu' < Lat. PASSU(m)
Fenómenos comunes
editarLa presencia d'estes vocales anteriores ye una de les carauterístiques propies del lombardu[6] que comparte col piamontés y el ligur, pero que lu dixebra del vénetu y del emiliano-romañol.
Fenómenos diverxentes
editarEl lombardu dixebrar del piamontés pola ausencia de la vocal media central, ortográficamente representada ë y pol infinitivu de la primera conxugación que termina en à (r).
Exemplu de testu (milanés)
editarLo siguiente ye una poesía en dialeutu milanés, por Domenico Balestrieri (1714–1780), interpretada por Antonio Bozzetti.
- Chi tròpp e chi minga
|
|
Variación dialeutal
editarLos dos variantes principales del idioma lombardu, que presenten tractos de gramática, léxicu y fonética abondo distintes, son: el Lombardu Occidental (qu'abarca'l dialeutu milanés) y el Lombardu Oriental (qu'abarca los dialeutos bergamasco, bresciano y trentín).
El lombardu occidental
editar- Milanés, faláu en Milán, Monza, na Baxa Brianza y al traviés del mediu cursu del Olona, nel Saronnese. Ye la variante con mayor reconocencia internacional y producción lliteraria.
- Bustocco, faláu en Bustu Arsizio, al oeste del valle Olona, tien carauterístiques fonétiques ligures y estrémase de la mayor parte de les otres variantes lombardes pola presencia de la "o" átona final nos sustantivos y nos axetivos masculinos, como tamién asocede na asturlleonés.
- Legnanés: faláu en Legnano, al sur de Bustu Arsizio. Comparte delles carauterístiques fonétiques col ligur.
- Brianzolo: Faláu en Brianza.
- Comasco: faláu pela redolada de Como, al norte de Mozzate y Sottoceneri.
- Lecchese: faláu pela redolada de Lecco, caña propia del lombardu occidental.
- Ticinese: faláu nel cantón Ticino.
- Ossolano: faláu nel Valle de Ossola.
- Varesino: faláu en Varese, Tradate, la parte septentrional de la provincia de Varese.
- Valtellinés: faláu en Valtellina.
- Chiavennasco cola variante Bregagliotta, la más arcaica.
Otros dialeutos del lombardu occidental al sur de Milán:
- Lodigiano, faláu en tol lodigiano a excepción de los conceyos que llenden cola ciudá de Piacenza, nel conceyu de San Colombano al Lambro y los conceyos más orientales de la provincia de Pavía que parten cola provincia de Lodi.
- Novarés: faláu nel sur de la provincia de Novara.
El lombardu oriental y alpino-oriental
editar- Lombardu oriental, faláu nel oriente del ríu Adda:
- Bergamasco, na provincia de Bérgamo con variantes más arcaias nos valles llaterales oróbicos.
- Cremasco, faláu na baxa bergamasca y nel territoriu cremasco.
- Alto manuano, allegáu a bresciano del área gardesana.
- Bresciano, faláu na provincia de Brescia, coles variantes Lumezzanese, Camuna, Bagossa (en Bagolino) y Rendenese (en Trentín).
- Trentín occidental, faláu nel occidente del Trentín.
- Lombardu alpín-oriental:
- Bormino
- Livignasco
- Alto camuno
El lombardu meridional
editarEl dialeutu faláu na rexón de la Baxa Lombardía (la zona central de la provincia de Cremona), entá calteniendo la gramática y la estructura de les fales lombardes, presenta fuertes influencies del dialeutu emiliano na fonética:
- Dialeutu cremonense
El dialeutu mantuano y el casalasco clasificar en Ethnologue col ISO 639-3 eml, como dialeutos del emiliano.
Islles llingüístiques
editar- Sicilia
- Lombardu de Sicilia o Galoitálico, faláu en delles zones de Sicilia, con orixe na dómina normanda.
- Variantes locales, fuertemente influyíes pol sicilianu.
- Lazio
- Variante influyida por componentes propios del Lazio y del dialeutu romanesco, faláu pola comunidá Valtelinesa de Roma.
- Brasil
- Talian Lombardu: influencies italianes, vénetes y portugueses.
Dialeutos jergales
editar- Los dialeutos jergales son dellos, ente los que s'atopen:
- Gaì, dialeutu casi estinguíu de los pastores Camuni y de los valles bergamascos.
- Spasell, xíriga comercial de Vallassina.
- Rungin, faláu en Val Cavargna.
- Rügin, faláu en Val Colla (Ticino).
Ver tamién
editarReferencies
editar- Consulta la edición de Wikipedia n'idioma lombardu.
- ↑ https://web.archive.org/web/20120722142548/http://www3.istat.it/salastampa/comunicati/non_calendariu/20070420_00/testointegrale.pdf
- ↑ Red book of endangered languages
- ↑ Carta europea delle lingue regionali o minoritarie
- ↑ R. Hudson, "Sociolinguistics". Cambridge University Press, 1996.
- ↑ Hermann W. Haller: "The Other Italy". University of Toronto Press, 1999.
- ↑ Giovan Battista Pellegrini, La carta dei dialetti d'Italia. Pacini editore, Pisa, 1977.