Idioma pame
El pame, o más puramente les llingües pames ye un grupu de llingües indíxenes que se falen nel centru-norte de Méxicu poles etnies pames. La comunidá llingüística pame algama los 10 000 individuos, y viven sobremanera nel estáu de San Luis Potosí, anque axisten dalgunos falantes nel estáu d'Hidalgo.
 Ñãʔũ (PS), Šiʔúi (PC) , Šiyúi (PN) | |
|---|---|
| Faláu en |  Méxicu
|
| Rexón | San Luis Potosí y Hidalgo |
| Falantes | 9768 (1995) |
| Puestu | Non nos 100 mayores (Ethnologue 1996) |
| Familia | Llingües otomangueanas Otomangueanas occidentales |
| Estatus oficial | |
| Oficial en | En Méxicu tien reconocencia como llingua nacional[1] |
| Reguláu por | SEP |
| Códigos | |
| ISO 639-1 | nengún |
| ISO 639-2 | |
| ISO 639-3 | pmq pmz pbs pmq pmz
|
 Estensión de les llingües pame n'azul. | |
Clasificación
editarXunto col idioma otomí, el matlatzinca, el mazahua y l'ocuilteco, el pame forma'l grupu otopameano de la familia llingüística otopame.
Ethnologue estrema dos variedaes d'esti idioma: el pame central,[2] faláu en Santa María Acapulco; y el pame nortizu,[3] faláu en delles comunidaes al norte de Ríu Verde (San Luis Potosí), cerca de la llende fronteriza con Tamaulipas. El pame sureñu considerar na actualidá estinguíu, anque Soustelle pudo documentar dalgunos falantes escontra 1935.[4] Dende un puntu de vista comparativu paez que les rellaciones de cercanía ente les variedaes lleven al siguiente esquema:
|
| |||||||||||||
Descripción llingüística
editarEl pame ye una llingua tonal qu'estrema tonos mediu y alto, según el matiz altu-baxu.[5]
Léxicu comparáu
editarEl siguiente cuadru amuesa los numberales y delles pallabres básiques en distintes variedaes de Pame:[6]
| GLOSA | Pame Sur | Pame Central[7] | Pame Norte[8] | PROTO- PAME | |
|---|---|---|---|---|---|
| (Jiliapan) | (Tilaco) | (Santa María) | (Alaquines) | ||
| 1 | nna | nna | ndɑ | sɑnte | *nda |
| 2 | ti | ti-y |
nui | nuyi | *nui |
| 3 | niyũ | ti-ñũn | rɑnhũʔ | rnuʔ | *-nũʔ |
| 4 | tipiyã | tyipya | ki-ñui | giriui | *ki-nui |
| 5 | šp |
šputun | kikʔɑi | gičʔɑi | *kikʔɑi |
| 6 | tikiyen | taken | tiliyɑ | teriɑ | *te- |
| 7 | tekiti | ki-y |
tiliñũhũñ | teriuhiñ | *te-?i+2 |
| 8 | teiniyun | ky |
ndɑ ntsɑwʔ | tenhiuñ | *te-?-nũʔ |
| 9 | nahwẽn | nawẽ | 8 + 1 | kɑrɑ 8 + 1 | ? |
| 10 | stutʔo | štusu | seskɑʔɑi | kɑrɑ 8 + 2 | ? |
| 'cabeza' | kiñão | keyãw | ganãw | ganão | *kənaw |
| 'güeyu' | nta | ndao | gotao | ntao | *nta |
| 'ñariz' | šiñũ | šiyõa | ʦiñowa | šiñõã | *šiñũ(?) |
| 'boca' | k |
kane | kona | kteye | * |
| 'pie' | nogua | nigowa | mokwa | mokwa | *mokwa |
| 'maíz' | ʦʔiũ | tyõã | gu-dhwã | tʔwã | *tʔwã |
| 'metate' | mbot | nabʔotʔ | kʔyi | kʔ |
? |
| 'chile' | b |
mahi | mahi | lʔo | *-hi |
| 'tomate' | mpia | rumbay | lapay | db |
*-pay |
| 'frijol' | tio | tʔawuʔ | gu-kʔwe | kʔw |
*kʔw |
| 'carne' | m |
mag |
pakas | pakas | *mpak-(?) |
| 'comer' | dii, nii | nii | s |
sey | *s |
| 'maguey' | š |
pʔi-doa | go-doa | ndwa | *ndoa |
| 'alcohol' | pinkʔi | pingi | ke-pi | k |
? |
| 'monte' | m |
setʔa | mabwo | kwãn | *m |
| 'flor' | ntu | ndʔow | go-tun | nkyun | *ndo-nin |
| 'perru' | nnʔow | nnʔow | nadu | dyo | *ndʔo- |
| 'caballu' | pahan | bhãn | wah |
pahal | *pahal-(?) |
| 'piedra' | k |
kudo | kotu | g |
*k |
| 'sol' | mpãẽ | n |
kunhu | mpa | *mpay |
| 'lluna' | mʔõ | mʔãũ | mʔau | mʔãũ | *mʔau |
| 'agua' | b |
masa | kwote | kãnte | *nte |
| 'monte' | tʔoe | tʔ |
go-apondere | toe | *tʔoe |
| 'sal' | tʔiũs | tʔũs | lʔũs | tʔũs | *tʔũs |
| 'mercáu' | tityawt | tetãwn | kekywãw | kikʔy |
*teta- |
| 'añu' | špo | šopʔaw | ningyihin | čy |
? |
| 'selmana' | nimpya | nembẽ | nembẽyn | pyẽy | *mpyẽ(y) |
| 'nueche' | são | nasaw | gu-sãw | d |
*sãw |
| 'fríu' | ʦy | ʦy | ʦee | ʦee | *ʦy(y) |
| 'calor' | pa | mapa | mapa | mpa | *(ma)pa |
Referencies
editar- ↑ Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos Indíxenes
- ↑ Ethnologue: Reporte pal pame central
- ↑ Ethnologue: Reporte pal pame nortizu.
- ↑ J. Soustelle, 1937, páxs. 330-363
- ↑ Suaréz, 1983:51.
- ↑ Soustelle, 1937, p. 364-365
- ↑ Los numberales 1-10 nun venir# de Soustelle sinón de Dr. Heriberto Avelino, 5 de payares de 2008, Norhtern P.
- ↑ Los numberales 1-10 nun venir# de Soustelle sinón de Dr. Heriberto Avelino, 5 de payares de 2008, Central P.
Bibliografía
editar- Soustelle, Jacques [1937](1992): La familia llingüística Otomí-Pame de Méxicu Central, Fondu de Cultura Económica, Méxicu DF, ISBN 968-16-4116-7.
- Suaréz, Jorge A, 1983, The Mesoamerican Indian Languages, Cambridge, CUP
Ver tamién
editar
Datos: Q3042994
