Idioma mazahua

La llingua mazahua ye una llingua que se fala nel centru de Méxicu. Los sos falantes denominen a la llingua col nome de jñatio, col que tamién se designen a sigo mesmos los mazahues. Esti postreru ye un etnónimo náhuatl que significa xente que tien venados.

Mazahua 'Jñatio'
Faláu en	Méxicu
Rexón	Estáu de Méxicu y Michoacán, comunidaes migrantes en (Ciudá de Méxicu, Coahuila, Querétaro, Baxa California, Jalisco, Aguascalientes y Chihuahua.)
Falantes	151 897
Puestu	Non nos 100 mayores (Ethnologue 1996)
Familia	Llingües otomangue Otomangueanas occidentales Oto-pameanas Idioma mazahua
Alfabetu	Llatín
Estatus oficial
Oficial en	En Méxicu tien reconocencia como llingua nacional^[1]
Reguláu por	SEP
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	`{{{iso2}}}`
ISO 639-3	`maz`
Estensión del mazahua

L'idioma mazahua pertenez al grupu llingüísticu otopameano de la familia otomangue. Xunto con otros sesenta y dos llingües, el mazahua ye reconocíu como llingua nacional en Méxicu, cola mesma validez que l'idioma español en tol so territoriu.^[2] Los mazahuas tienen un altu grau de billingüismu col idioma español y concéntrense principalmente ente los montes del Estáu de Méxicu y de Michoacán, nel valle de Ixtlahuaca a 36 km de la ciudá de Toluca, Edo. de Méxicu, especialmente nel conceyu de San Felipe del Progresu. Sicasí, tamién esisten nucleos importantes de falantes d'esta llingua na ciudá de Toluca, la ciudá de Zitácuaro, la Ciudá de Méxicu y na ciudá de Torrexón, entidá na que conformen la sesta comunidá llingüística dempués de los falantes d'español, náhuatl, otomí, mixteco y zapoteco.

Les llingües más cercanes al mazahua son la otomí, matlatzinca y el tlahuica, llingües coles que forma'l grupu otopameano. El mazahua ye una llingua tonal, y estrema tonos altu, baxu y descendente en cualesquier sílaba, sacante na postrera.

Descripción llingüística

El mazahua tien una fonoloxía y una morfoloxía bastante complexes.^[3] La complexidá de la fonoloxía traducir nel eleváu númberu de segmentos fonémicos, ente que la complexidá morfolóxica dase especialmente nel verbu.

L'inventariu consonánticu del mazahua vien dau por:^[4]

	Billabial			Alveolar			Palatal			Velar			Llabiu- velar			Glotal
	aspir	sorda	sonor	aspir	sorda	sonor	aspir	sorda	sonor	aspir	sorda	sonor	aspir	sorda	sonor	aspir	sorda	sonor
Nasal		m̥	m		n̊	n		ɲ̊	ɲ
Nasal	mʼ			nʼ			ɲʼ
Oclusiva	pʰ	p		tʰ	t					kʰ	k		kʷʰ	kʷ		ʔ
Oclusiva		pʼ	ɓ		tʼ	ɗ					kʼ			kʼʷ
Africada				ʦʰ	ʦ	ʣ	ʧʰ	ʧ
Africada					ʦʼ			ʧʼ
Fricativa			β	sʰ	s	z		ʃ	ʒ			ɣ				h
Fricativa				sʼ
Sonorante				ɾ				j̥	j		w̥	w
Sonorante							jʼ			wʼ

El signu /ʼ/ denota que se trata de consonantes eyectivas o glotalizadas.

Tocantes a les vocales l'inventariu ye:

	orales			nasales
	anterior	central	posterior	anterior	central	posterior
zarraes	i	ɨ	o	ĩ	ĩ	ũ
medies	y	ə	o	ẽ	ã	õ
abiertes	ɛ	a	ɔ	ẽ	ã	õ

Escritura

Los españoles introducieron l'alfabetu llatín, que foi utilizáu pa rexistrar una gran cantidá de pallabres. La ortografía de mazahua usa dos distintos grafíes nes vocales: una barra pa les vocales nasalizadas y unu grave pal saltillo.

Anguaño, esisten dos convenciones distintos qu'usen distintos subconxuntos del alfabetu llatín: la ortografía tradicional y l'ortografía práctica de la SEP. La Secretaría d'Educación Pública de Méxicu (SEP) ye la institución que regula les regles de la ortografía, y la qu'estableció un sistema d'escritura práctico que s'enseña nos programes d'educación primaria billingües nes comunidaes indíxenes. El siguiente cuadru recueye convenciones usaes na ortografía mazahua y na ortografía de les variantes pa trescribir los distintos fonemes: Kkkksdjdinxkd

Fonemes	/a, a:/	/y, y:/	/i, i:/	/o, o:/	/o, o:/	/p/	/t/	/k/	/kʷ/	/ʔ/	/ʦ/	/ʧ/	/t͡ɬ/	/s/	/ʃ/	/l/	/j/	/w/	/m/	/n/
Alfabetu	A a (Ⱥ ⱥ)	Y y (Ɇ ɇ)	I i	O o (Ø ø)	O o (O̷ o̷)	B b	D d	G g	K k		Ts ts	Ch ch	Zh zh	S s	X x	L l	Y y	W w	M m	N n

Carauterístiques lliteraries

El mazahua tien un amenorgáu númberu de testos que nos apurran datos sobre les sos carauterístiques lliteraries, pero ye posible atopar dellos testos:

Ts'ik'etrjo nzhenchju̷ 'pequeñu corderu'

a ri b'o̷b'o̷ba k'o nuts'k'y, 'ven, contigo xuegu'

ejedya jyos'o̷ nrrenchju̷, 'y llambe bien tienru'

kja nuin trroxdyzigo, 'el mio pálidu pescuezu'

jyezi k'o̷ra nrroru̷ 'déxame que jale'

nuin xidyoge tonru̷, 'la to llana bien sueve,'

jyezi ra s'o̷tr'o̷ 'déxame besar'

nuin jmige nuna ø'ø 'el to pachoncita cara,'

na punkju̷ mⱥjⱥ, xopu̷ji nu ngoxti nu kjɇɇ nu ba sⱥjⱥ 'allegres, bien allegres; bienveníu l'añu'

Gramática

El mazahua ye una llingua bien próxima al otomí. Al igual que'l otomí tien artículu definíu (nu- 'el, la') ya indefiníu (na- 'un, una'), que la so forma en plural ye común a dambos (yo- 'los, les, unos, unes'). Los nomes nun estremen de normal singular de plural, anque les formes poseíadas de los mesmos pueden estremar si'l posesor ye singular o plural:

xin-ʣumwɨ 'la mio casa, les mios cases'

xin-ʣumwɨ-hi 'la nuesa casa, les nueses cases'

Nel verbu sicasí estrémense trés númberos gramaticales: singular, plural y dual. Una forma verbal conxugada de normal tien la siguiente estructura:^[5]

TIEMPU/MANERA/ASPEUTU + raigañu + PERSONA + NÚMBERU
ra-xi-ko-Ø	(PRES-dormir-1ªPERS.-SING)	'duermo'
ra-xi-nu-Ø	(PRES-dormir-3ªPERS.-SING)	'duerme'
ru-nyona-ko-hi	(PAS-comer-1ªPERS.-PLU)	'Comimos'
ru-nyona-nu-Ø	(PAS-comer-3ªPERS.-SING)	'Comió'

Los nomes usen llargamente los prefixos pa la derivación:

(deverbativo d'aición verbal) hɛʤɛ 'filar' > tʰɛʤɛ 'fusu'

(deverbativo d'axente) biʒi 'música' > bɛbiʒi 'músicu (persona)'

Comparanza léxica

El siguiente cuadru compara los numberales varies variedaes de mazahua:

GLOSA	Mazahua^[6]							proto- mazahua	proto- otomí	proto- matlazinca
GLOSA	s. XVII	L'Oru	Atlacomulco	Yeche	Francisco Serrato	Almoloya	S. Bart. del Llanu	proto- mazahua	proto- otomí	proto- matlazinca
1	daha	daha	nahĩ	daha	daa	na	na	*ⁿdaha	*ʔna	*ⁿdá
2	yehe	yehe	yɛhɛ	yehe	yɛɛ	yɛ	yihɛ	*ye-he	*yó-hó	*-nó
3	eñhii	ninʔi	nihi	ninʔi	nii	nin	ñi	*ninʔi	*ʔñu	-yu/-ʃo
4	zioho	ʣiyo	ʣiyo	ʣiyo	ziho	ʣiyo	ʒiyo	*ʣi-yo	*góhó	*kunhó
5	zicha	ʦiʧ^ʔaha	ʦiʧa	ʣiʧ^ʔa	ʦiʧa	ʦiʧa	ʧiʧa	*ʦiʧʔa	*kʔĭtʔa	*k^wi-t^ʔa
6	nantto	ñãnto	ñãnto	ñãnto	ñãnto	ñãnto	ñãnto	*ʔɾa-tó	*^{(ʔ)ɾa-ⁿtó}	*ⁿdáh-ⁿtó
7	yencho	yenʧo	yenʧo	yenʧo	yenʧo	yenʧo	yenʧo	*ye-ⁿʧo	*yo-tó	*ñe-ⁿto
8	ñincho	ninʧo	yinʧo	ñinʧo	ninʧo	ñinʧo	ñinʧo	*nin-ⁿʧo	*hñã-tó	*ñe-kunhó
9	zincho	zinʧo	ʣinʧo	ʣinʧo	(nuebe)	(nuebe)	zinʧo	*ʣi-ⁿʧo	*gító
10	decha	ʤyʦaha	yeʧ^ʔa	yeʧ^ʔa	ʤyʧa	yeʧa	ʤyʧ^ʔa	*ye-ʧʔa	*ʔɾɛtʔa	*ⁿdah-t^ʔa
'cabeza'	ñi	ñiʔi	ñi	nii	ñi	ñi	ñi	*ninʔ	ñá (<yã)	*nu
'güeyu'	cho	ndoo	ʧo	ʒoo	ʒoo	ɾo	ʧo	*ⁿto	*dɔ	*ⁿta
'oreya'	zo	nzõõ	to	ʣõõ		gõ	ʧõ		*gũ
'mano'	ye	ʤyʔy	bwiʤy	yee	ʤyʔy	ye	ye	*yeʔ	*ʔyé	*yé
'pie'	hua	g^waʔa	k^wa	k^waa	g^waʔa	k^wa	k^wa	*k^wa	*gwá	*mo
'sangre'	qhi, çi	k^ʔiʔi		k^ʔiʔi	tsii	k^ʔi	tsi	*kʔi	*khí	*ʧíhya
'maíz'	cho	jeʧo	dɛʧo	jeʧo	dɛʧo	ɾdɛʧo	dɛʧo	*deʧo	*det^hã	*dat^ʔwi
'chile'	y	iʔi	i	ʔi	ʔiʔi	ʔi	ʔi	*ʔi	*ʔí	*himí
'sal'	o		ʔo	ʔõʔõ	ʔõ	ʔõ	hõ	*ʔõ	*ʔũ	*t^ʔusi
'carne'	gues, zee	ngɛ	ngɛh-ɛ	nzɛɛ	ngɛɛ	ngɛ	ngɛ	*n-gue	*n-gí	*ríní
'caballu^[7]	paɾy	p^ʔaɾi	p^ʔaɾi	p^ʔaɾi	p^ʔaɾi	p^ʔaɾi	p^ʔani	*phari	*phani
'tierra'	homue		hom^ʔwĩ	hõm^ʔwĩ	hõm^ʔwĩ	hõma	hõma	*homʔwĩ	*hɔi
'piedra'	do		ndo	nɾo	ɾoo		mezo	*ⁿdo	*dó	*ⁿto
'sol, lluz'	yhaɾy	yáɾi	hyaɾi	hyaɾi	yáɾi	hyaɾi	yáɾi	*hyaɾi	*hyádi	*yahbi
'cielu'	ahezi	hɛ̃se	hɛ̃se	hɛ̃nse	hɛ̃ze	hɛ̃nsi	hɛ̃sɛ
'agua'	dehe	dehe	dehe	dɛhɛ	ɾɛɛ	ɾɛ	dɛhɛ	*dehe	*déhé	*ⁿtá-wi
'fríu'	ze		sɛ	sɛh-ɛ	sɛɛ	nsɛ	sɛ	*se(y)	*ʦɛ´	*ʦé
'calor'	pa		pa	pah-a	pa	pa	pa	*pa	*pa	*pá-
'día'	pa		pa	pa	pa	padya	pa	*pa	*pá
'nueche'	xõmue	ʃõmwũ	ʃõmwĩ	ʃõmwĩ	ʃõmĩ	ʃõmĩ	ʃõmĩ	*šõmwi	*(n-)šũi	*ʃũi
'añu'	chee	k^ʔy	k^ʔy	k^ʔy	k^ʔi	k^ʔy		*kʔy-	*kʔeya	*k^ʔiʧi
'casa'	zumue	ʣo	zumwĩ	gumwĩ	gumwĩ	gumwĩ	ʣumwĩ	*gũ-mwĩ	*n-gũ	*báʔnin
'mercáu'	chomue	ʧõmĩ	ʧõmwĩ	ʒõmwi	ʒomwĩ	ʧõmĩ	ʧõma	*ʧomi		*tetani
'muyer'	chixu	diʃo	(bɛñi)	ɾisĩ	ɾiʃo	ɾiʃõ	dinʃõ	*ndi-šo	*(ši-)ʦo-
'home'	ondee	bɛzo	bɛzo	bwɛzo	bɛzo	bɛzo	bɛzo	*wɛ-zo

Referencies

Notes

↑ Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes
↑ Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes, decretu publicáu'l 13 de marzu de 2003.
↑ Knapp, 1996
↑ Michael Knapp, 2002, p. 67
↑ Soustelle, 1937, páxs.286-287
↑ Jacques Soustelle, 1938
↑ Esta pallabra significaría orixinalmente 'venado, venáu'

Bibliografía

Knapp Ring, Michael Herbert, Fonoloxía del mazahua, Tesis de llicenciatura, ENAH, Méxicu, 1996
Michael Knapp, 2002 “Elementos de dialeutoloxía Mazahua" En: "Del Cora Al Maya Yucateco: Estudios Llingüísticos Sobre Delles Llingües Indíxenes Mexicanes" Paulette Levy (Ed.), Universidá Nacional Autónoma de Méxicu.

Ver tamién

Referencies

Bibliografía

Amador Hernández, Maricela (1976): Gramática del mazahua de San Antonio Pueblo Nuevu, Tesis de llicenciatura, Méxicu: Escuela Nacional d'Antropoloxía y Hestoria.
Bartolomew, Doris (1965): The reconstruction of Otopamean (Mexico), Tesis de doctoráu, Illinois: Universidá de Chicago.
Escalante Hernández, Roberto (1990): "Glotocronología de los dialeutos mazahuas", Quadrivium 2: 77-78.
Knapp Ring, Michael (1996): Fonoloxía del mazahua, Tesis de llicenciatura, Méxicu: Escuela Nacional d'Antropoloxía y Hestoria.
Jacques Soustelle [1937](1992): La familia llingüística Otomí-Pame de Méxicu Central, Fondu de Cultura Económica, Méxicu DF, ISBN 968-16-4116-7.

Enllaces esternos

Diccionariu Español-Mazahua, nel sitiu de AULEX (Méxicu) (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
http://incubator.wikimedia.org/wiki/Wp/maz/Jña_jñatrjo - Artículu n'idioma Mazahua en incubator

[1] Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes

[2] Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes, decretu publicáu'l 13 de marzu de 2003.

[3] Knapp, 1996

[4] Michael Knapp, 2002, p. 67

[5] Soustelle, 1937, páxs.286-287

[6] Jacques Soustelle, 1938

[7] Esta pallabra significaría orixinalmente 'venado, venáu'

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]