Idioma ubijé

El ubijé (tamién llamáu ubykh) yera un idioma del grupu de llingües caucásiques noroccidentales, faláu polos ubijos hasta 1992.

Ubijé twaχəbza
Faláu en	Turquía
Rexón	Manyas
Falantes	llingua muerta
Familia	Caucásica septentrional (en disputa)    Del noroeste     Ubijé
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	cau
ISO 639-3	UBY

La pallabra deriva de wəbəx, nome del ubijé na llingua adigué abdzakh (circasiano). Conocer na lliteratura llingüística por munchos nomes: variantes de ubijé, como ubykh o ubikh (n'inglés), ubıh en (turcu) y oubykh (en francés); y pekhi (del ubijé tʷaχə) y la so variante germanizada päkhy.

Carauterístiques xenerales

El ubijé estremar poles siguientes carauterístiques, dalgunes de les cualos son compartíes coles llingües caucasianes del noroeste:

• Ye una llingua ergativa, que nun realiza diferenciación sintáctica ente'l suxetu d'una frase intransitiva y el oxetu direutu d'una frase transitiva. La ergatividad parcial paez nun tener importancia na gramática, cosa pocu común n'otres llingües.
• Ye fuertemente aglutinante, emplegando principalmente raigaños monu o bisilábiques, llegando pallabres aisllaes a algamar nueve o más sílabes de llargor: aχʲazbatʂʾaʁawdətʷaajlafaqʾajtʾmadaχ. si siquier nun fueres capaz de faer qu'él lo sacara tou otra vegada de debaxo de mi pa ellos. Afixos fúndense bien escasamente.
• Tien un sistema nominal simple, oldeando namái cuatro casos nominales y nun marcando'l númberu gramatical nel casu direutu o nel llocativu.
• El sistema de concordances verbales ye bastante complexu. Los verbos españoles namái tienen de concordar col suxetu; los verbos del ubijé tienen de concordar col suxetu, l'oxetu direutu y l'indirectu y el benefactivo tamién tien de tar marcáu nel verbu.
• El so fonoloxía tamién ye complexa con 83 consonantes distintives (trés de les cualos apaecen namái en préstamos llingüísticos). Sicasí, d'alcuerdu a dellos analises llingüísticos, namái tien dos vocales, pero estes tienen un gran númberu d'alófonos por cuenta de la cantidá de consonantes que pueden acompañales.

Curiosidaes

• El ubijé caltener mientres un tiempu'l récor mundial de soníos consonánticos. Pero foi clisáu pol idioma cungo de los san, que tien 34 consonantes más que'l ubijé.
• El ubijé tenía 26 fonemes fricativos puros, más que cualesquier otra llingua conocida.
• Tien munchos fonemes raros: el soníu [tʷ] namái apaez en ubijé y los sos parientes l'abkhasu y l'abaza, y dos llingües más, dambes falaes na selva amazónica. El fonema [vˁ], una labiodental sonora fricativa faringealizada pue que nun esista en nenguna otra llingua de la tierra.
• Tien 17 fonemes eyectivos, pero escarez de glotal oclusiva.
• La llingua podría tar emparentada col hatti, una llingua falada n'Anatolia escontra'l 2000 e. C. y escrita en cuneiforme.

Evolución

Dientro de la evolución de les llingües caucásiques del noroeste, el ubijé ye la llingua más diverxente de la caña abkhaso-abaza y tienen un númberu de carauterístiques que la faen única inclusive dientro de la familia.

Tien marcadores de clase palatales fosilizaos, ónde toles demás llingües caucásiques noroccidentales caltienen traces d'una clase llabial orixinal: la pallabra ubijé pa corazón , gʲə, correspuende a gʷə en abkhaso, abaza, cabardianu y adigué.

Ubijé tamién tien grupos de consonantes farigeas, que s'atopen n'otros dialeutos de la familia caucásica noroccidental solamente en dellos dialeutos del abkhasu y abaza. Toles demás llingües de la familia tienen consonantes faríngeas auténtiques, pero'l ubijé ye la única llingua qu'usa la faringealización como una articulación secundaria.

Tocantes a los demás miembros de la familia, el ubijé ta más próximu al abkhasu qu'a cualesquier otru miembru, pero ta bastante próximu, tantu en léxicu como en gramática, del adigué.

Dialeutos

Anque nun esistan munchos dialeutos del ubijé, describióse la esistencia d'un dialeutu diverxente. Gramaticalmente ye bien similar del estándar, pero tien un sistema de soníos bien distintu, que se colapsó hasta unos 62 fonemes:

• [dʷ tʷ tʷ] convirtiéronse en [b p pʼ].
• [ɕʷ ʑʷ] nun s'estremen de [ʃʷ ʒʷ].
• ɣ paez sumir.
• La faringealización yá nun ye distintiva y foi sustituyida en munchos casos por consonantes geminadas
• La palatalización de les consonantes uvulares yá nun ye fonémica.

Historia

El ubijé falar na mariña oriental del mar Negru, pela redolada de Sochi, hasta 1875, cuando los ubijé fueron espulsaos de la rexón polos rusos. Finalmente asitiáronse en Turquía, nos pueblos de Hacı Osman, Kırkpınar, Masukiye y Hacı Yakup. El turcu y el circasiano convertir en llingües preferíes pa la comunicación diaria y munches pallabres d'eses llingües entraron a formar parte del vocabulariu ubijé nesa dómina.

El ubijé nun foi nunca una llingua escrita, sacante delles frases que Evliya Çelebi trescribió nel Seyahatname, pero una parte sustancial de la lliteratura oral, xunto con dellos ciclos de la saga de Nart, foi transcrita.

El ubijé s'escastó cuando'l so postreru falante, Tevfik Esenç, morrió'l 7 d'ochobre de 1992. Afortunadamente, antes de la so muerte y la de Huseyin Kozan, recoyérense miles de páxines y munches grabaciones fueren arrexuntaes por una serie de llingüistes, ente los que s'inclúin Georges Dumézil, A. Sumru Özsoy, Hans Vogt y George Hewitt.

El ubijé na llingüística

Julius von Mészáros, un llingüista húngaru, visitó Turquía en 1930 y tomó delles notes sobre'l ubijé. El so trabayu, tituláu Die Päkhy-Sprache (La llingua pekhy), yera exactu y bien estensu, hasta'l puntu que-y dexaba'l so sistema de trescripción (que nun-y dexaba representar tolos fonemes del ubijé) y marcó l'entamu de la llingüística ubijé.

El francés Georges Dumézil tamién visitó Turquía en 1930 pa estudiar el ubijé y convertiríase nel llingüista estudiosu del ubijé más famosu. Publicó una coleición de cuentos populares ubijé a finales de los años 1950, y la llingua llueu atraxo l'atención de los llingüistes pol so amenorgáu númberu (dos) de vocales fonémicas. Hans Vogt, noruegu, produció un monumental diccionariu que, a pesar de los sos munchos errores (correxíos más tarde por Dumézil), inda ye una de les obres clave y referencia de la llingüística ubijé.

Más tarde, nos años 1960 y empiezu de los 70, Dumézil publicó una serie d'artículos sobre la etimoloxía del ubijé en particular y de les llingües caucásiques noroccidentales polo xeneral. El llibru de Dumézil -y Verbe Oubykh (1975), ye una completa descripción de la morfoloxía verbal y nominal de la llingua y ye otra de les obres clave de la llingüística ubijé.

Dende 1980, la publicación de llingüística ubijé menguó drásticamente. Nun se publicaron obres mayores; sicasí, el llingüista holandés Rieks Smeets anguaño ta tratando de compilar un nuevu diccionariu basándose nel de Vogt de 1963 y esiste un proyeutu similar n'Australia.

Autores que publicaron lliteratura sobre'l ubijé inclúin: Brian George Hewitt, Catherine Paris, Christine Leroy, Georg Bossong, Georges Dumézil, Hans Vogt, John Colarusso, Julius von Mészáros, Rieks Smeets, Tevfik Esenç y Wim Lucassen.

Exemplu del ubijé

hu:File:Ubih.ogg - Grabación d'audiu de Tevfik Esenç falando nel so idioma sobre l'éxodu de los ubijé (realizada pol investigador francés Georges Dumézil).

Ver tamién

• Llingües caucásiques

Bibliografía

• Colarusso, J. 1994 Proto-Northwest Caucasian, or, How to Crack a Very Hard Nut. Journal of Indo-European Studies 22: 1-17.
• Dumézil, G. 1965 Documents anatoliens sur les langues et les traditions du Caucase, III: Nouvelles études oubykhs. Librairie A. Maisonneuve: Paris.
• Dumézil, G. 1975 -y verbe oubykh: études descriptives et comparatives. Imprimerie Nationale: Paris.
• Hewitt, B. G. 2005 North-West Caucasian. Lingua 115: 91-145.
• Mészáros, J. von. 1930 Die Päkhy-Sprache. University of Chicago Press: Chicago.
• Michaud, A. 2005 Eating fish makes you clever. Available via [1].
• Vogt, H. 1963 Dictionnaire de la langue oubykh. Universitetsforlaget: Oslo.

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Idioma ubijé.

• Datos: Q36931