Idioma võro

El idioma võro (võro kiil) ye una llingua de la familia de llingües ugro-fineses, ye consideráu dacuando un dialeutu del estoniu, pero tien la so propia lliteratura y busca la reconocencia como llingua rexonal n'Estonia. Ye faláu per alredor de 70 mil persones de la etnia võro, na so mayoría allugaos nel sur d'Estonia, nos ocho parroquies históriques del condáu de Võru (Võromaa).

Võro võro kiil
Faláu en	Estonia
Rexón	Estonia meridional
Falantes	70.000
Puestu	Nun ta ente los 100 primeros. (Ethnologue 1996)
Familia	Urálicu Finu-úgrico Balto-fínica Võro
Estatus oficial
Oficial en	nengún país
Reguláu por	Institutu Võro
Códigos
ISO 639-1	`nengunu`
ISO 639-2	`fiu`
ISO 639-3	`vro`
Estensión del võro

Historia

L'idioma võro baxa de l'antigua llingua tribal del sur d'Estonia y ta menos influyida pol estoniu estándar (que se basa nos dialeutos del norte d'Estonia). Nel so orixe, el võro falábase más al sur y al este de la histórica Võromaa, nos enclaves de Lutsi, Leivu y Kraasna al sur d'Estonia, no que güei ye Letonia y Rusia. Amás del võro, otres variantes contemporánees del estoniu del sur inclúin el mulgi, el tartu y l'idioma o dialeutu de Sebe.

Una de les primeres evidencies por escritu del estoniu del sur ye una traducción del Nuevu Testamentu (Wastne Testament), publicáu en 1686. Anque la situación del estoniu del sur empezó a menguar dempués de la década de 1880, la llingua empezó a esperimentar un resurdimientu na década de 1980.

Anguaño, el võro utilizar nes obres de dalgunos de los dramaturgos, poetes y autores más conocíos d'Estonia (Madis Kõiv, Kauksi Ülle, Jaan Kaplinski, Ain Kaalep, etc.). Esiste un periódicu impresu en võro: la revista quincenal Leht Uma (lliteralmente "El nuesu periódicu"). 26 escueles públiques ufierten selmanalmente clases (na so mayoría extracurriculares) n'idioma võro modernu. La contribución d'Estonia pal Festival d'Eurovisión 2004 foi'l cantar "Tii", que foi interpretada por Neiokõsõ en Võro. El võro ta en peligru d'estinción por cuenta de la falta de compromisu llegal del gobiernu pa protexer esta llingua.

Alfabetu

А /ɑ/	B /p/	C /t͡s/	D /t/	E /e/	F /f/	G /k/	H /h/	I /i/	J /j/	K /kk/
L /l/	M /m/	N /n/	O /o/	P /pp/	Q /ʔ/	R /r/	S /ss/	Š /ʃʃ/	T /tt/	U /u/
V /v/	W /v/	Õ /ɤ/	Ä /æ/	Ö [ø]	Ü /y/	X /ks/	Y /ɨ/	Z /s/	Ž /ʃ/	' /ʲ/

Fonoloxía

Consonantes

	Llabial	Alveolar	Dorsal	Glotal
Oclusiva	p pʲ	t tʲ	k kʲ	ʔ
Africada		ts tsʲ
Nasal	m mʲ	n nʲ	ŋ ŋʲ
Fricativa	f fʲ v vʲ	s sʲ		h hʲ
Aproximante		l lʲ	j
Vibrante		r rʲ

Vocales

	Anterior		Posterior
	non arrondada	arrondada	non arrondada	arrondada
Zarrada	i	y	ɨ	u
Media	e	ø	ɤ	o
Abierta	æ		ɑ

Harmonía vocálica

	Anterior	Posterior
Zarrada arrondada	y	u
Cerrada non-arrondada	i
Media arrondada	ø	o
Media non-arrondada	e	ɤ
Abierta	æ	ɑ

Exemplu

Artículu 1 de la Declaración Universal de los Derechos Humanos en võro:

Kõik inemiseq sünnüseq avvo ja õiguisi poolõst ütesugumaidsis. Näile om annõt mudsu ja süämetunnistus ja nä piät ütstõõsõga ve-y muudu läbi käümä.

En comparanza con estoniu estándar:

Kõik inimesed sünnivad vabadena ja võrdsetena oma väärikuselt ja õigustelt. Neile on antud mõistus ja südametunnistus ja nende suhtumist üksteisesse peab kandma vendluse vaim.

Diferencia ente võro y estoniu

Una diferencia significativa ente l'estoniu estándar y el võro ye la harmonía vocal. Nun hai harmonía vocal na mayoría de los dialeutos del norte d'Estonia y l'estoniu estándar, pero esiste nel llinguaxe de Võro:

Estoniu	Võro	Asturianu
küla	külä	villa
küsinod	küsünüq	(foi) preguntáu
hõbydany	hõbõhõnõ	(fechu de) plata

Dalgunes de les carauterístiques morfolóxiques del võro considérense bien antigües. Por casu, la 3ª persona del singular de la manera indicativa pue tar ensin terminación o, alternativamente, con una s final:

Estoniu	Võro	Asturianu
kirjutab	kirotas	escribi
annab	and	da

Ente les llingües fineses, la doble conxugación de verbos namái puede atopase nes llingües del sur d'Estonia y nel careliu.

El võro tien una partícula negativa que s'amiesta a la fin del verbu, ente que l'estoniu estándar tien un verbu negativu, que preciede al verbu. N'estoniu estándar, el verbu negativu ei utilizar na negación del presente y pasáu , ente qu'en Võro'l mesmu esprésase por partícules distintes:

Estoniu	Võro	Asturianu
sa ei anna	saq anna-aiq	Nun das
sa ei andnud	saq anna-as	Nun disti
ma ei tule	maq tulõ-õiq	Nun vengo
ma ei tulnud	maq tulõ-õs	Nun vini

Consulta la edición de Wikipedia n'idioma võro.

Referencies

Enllaces esternos

Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Idioma võro.