Idioma yagán

L'idioma yagán o yámana, mentáu tamién na lliteratura como háusi kúta, inchikut, tekeenika, yahgan o yappu, ye l'idioma de los yaganes, un pueblu amerindiu nómada de les islles y canales del estremu sur de Chile y Arxentina. Considérase una llingua aisllada cercana a la estinción, pos nel presente solo conozse una falante (d'avanzada edá) d'esti idioma: Cristina Calderón, nacida la 24 de mayu de 1928 (95 años), que vive nel pobláu chilenu de Villa Ukika, nes cercaníes de Puerto Williams (Isla Navarino).

Yagán, yahgán, yámana 'Háusi kúta'
Faláu en	Chile (estinguíu n'Arxentina)
Rexón	Archipiélagu de Tierra del Fueu
Falantes	1 (2011)
Puestu	Non nos 100 mayores (Ethnologue 1996)
Familia	Aisllada
Estatus oficial
Oficial en	-
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengunu
ISO 639-2	sai
ISO 639-3	yag
Estensión del yagán, yahgán, yámana

Denominaciones

De les denominaciones daes a los sos falantes, la más conocida ye "yagán" (del inglés Yahgan), inventada pol misioneru colonizador d'Ushuaia, Thomas Bridges:

Di a estos nativos el nome Yahgan porque yera apropiáu. L'estrechu Murray, cerca del cual establecióse la nuesa misión y llamáu polos nativos Yahga, pue ser consideráu'l centru del so territoriu y l'idioma a la manera en qu'ellí se fala ye'l que yo aprendí y esta ye la so forma más pura, siendo la que ta al mediu ente les sos variedaes falaes al sur, al este y al oeste. Poles razones anteriores, Yahgan paeció un nome fayadizu y agora ye conocíu asina perdayuri.

Xunto al nome yagán, emplegóse'l términu "yámana" (del yagán jámana, "home") pa referise al pueblu y a la so llingua; pero esti términu nun yera aceptáu poles últimu dos falantes, por significar "home" solamente na so acepción de "ser humanu de sexu masculín".

El nome inchikut ye una pallabra compuesta que'l so primer términu paez provenir del inglés indian, depués significaría a cencielles idioma de los indios.

D'alcuerdu a Adalberto Salas, el nome háusi kúta (escritu por esti autor háusi kút~) ye'l que-y daben les postreres falantes.

Historia

El yahgán yera la llingua más austral del mundu y hasta entamos del sieglu XX yera faláu nel área costera austral de la isla de Tierra del Fueu, y nes islles y canales ente la canal Beagle y el cabu de Fornos. En 1886 amás rexistrábase una pequeña población falante d'esti idioma tamién nel archipiélagu de les Malvines, nuna misión de la isla Vigía o Keppel.^{[ensin referencies]}

describir como una llingua con un léxicu bien ampliu, pero nun esiste alcuerdu ente los llingüistes alrodiu de la so rellación con otres llingües, y magar permanez considerada un idioma aislláu, intentóse rellacionala con otres llingües del área fueguina, como'l kawésqar o'l chono, les llingües chon y con llingües xeográficamente más distantes como'l mapudungun.^{[ensin referencies]}

La manera de vida de los yaganes actuales ye asemeyáu al de la población rural de cualesquier otru orixe del estremu austral d'Arxentina o Chile, en nada distintu al de la población emigrada, especialmente de Chiloé, escontra esa zona. La única traza cultural relevante que podría ser consideráu ye la llingua, que bien pocos conocen y solo una persona fala fluidamente a principios del sieglu XXI.^{[ensin referencies]}

En 1972 namái dos vieyos, Felipe Álvarez y Benito Sarmiento, taben dispuestos a informar alrodiu de la so llingua y pollos súpose qu'otros 5 ó 7 conocer, qu'ente los demás miembros de la población dalgunos recordaben namái unes cuantes pallabres, y que los más nuevos ignorar por completu. Al referise a l'actitú de los yámana, de nun querer falar la so llingua, afirmaba Benito Sarmiento:

Ye que nun s'escaez, sinón por arguyu dexar, pos yo dixi munches vegaes, yo nun puedo arguyu; yo escaezo yahgán, yo siempres voi siguir falando yahgán, hasta que yo me muerra.

(Benito Sarmiento —fináu en 1975— vivía absolutamente namái na caleta de Moxones, a unos 28 km al oeste de Puerto Williams. En Moxones, alredor de 1930, construyéronse unes casines pa los indíxenes qu'anguaño tán despoblaes dafechu.) La so actitú yera una esceición, tantu los yámanas como los kawésqar amuésense reluctantes a falar les sos llingües ante estrañu.

En 2006 namái quedaba una falante nativa, Cristina Calderón, quien dempués de la muerte de la so hermana Úrsula, nun tien posibilidá de falar la so llingua con otres persones. Atópase empuesta a la creación d'un diccionariu pa caltener tol léxicu que recuerde.

Fonoloxía

Bridges y los demás investigadores del idioma yámana propunxeron distintos sistemes fonolóxicos pa la llingua. L'alfabetu que s'usa anguaño pa trescribila estrema 7 vocales y 16 consonantes, magar hai un estudiu de Poblete y Sales qu'indica qu'habría 18 consonantes. Sicasí, el dialeutu o estadiu del idioma documentáu por Bridges tenía un númberu mayor de consonantes, pos esistía oposición ente sordes como /p/ y /t/ y sonores como /b/ y /d/.^{[ensin referencies]}

Vocales

Na siguiente tabla amuésense les 7 vocales del idioma. Pa la so representación escrita nel Alfabetu Oficial empléguense los mesmos signos que s'usen nel Alfabetu Fonéticu Internacional, con esceición de la vocal media central que s'escribe ö.

	Anterior	Central	Posterior
Zarrada	i		o
Media	y	ə	o
Abierta	æ	a

Consonantes

	Billabial	Llabiu- dental	Alveolar	Alveo- palatal	Retroflexa	Velar	Glotal
oclusiva	p		t			k	ʔ*
africada				ch [t͡ɕ]	tɻ*
fricativa		f	s	š [ɕ]		x	h
nasal	m		n
aproximante	w			j	rh [ɻ]
vibrante			r [ɾ]
líquida			l

* Non reconocíos como fonemes nel Alfabetu Oficial.

Gramática

Ye una llingua altamente aglutinante, d'orde SOV y alliniadura nominativa-acusativu. Escarez d'artículu y xéneru gramatical, pero estrema en númberu singular, dual y plural. Tien 6 casos: nominativu, acusativu, dativu, llocativu y instrumental, sufixos y prefixos locativos, verbalizadores, benefactivos, predicativos, d'orientación, direición, nominalización, ente otros. El verbu conxugar en tres modo: indicativu, imperativu, suxuntivu, persona: primer, segunda y tercer, voz: causativa, reflexiva, recíproca y pasiva, tiempu: presente, pasáu cercanu, pasáu llonxanu, futuru cercanu y futuru alloñáu, aspeutu: continuativo, durativu ya imprecisu, númberu: singular, dual y plural. La forma plural de los verbos tien distintos sufixos según seya coleutivu, paucal, intransitivu, oxetivu, ente otros, sicasí, munchos nun lleven sufixu y son totalmente irregulares. Una carauterística notable ye ser una de les poques llingües d'América qu'utiliza la serialización verbal.

Exemplos de vocabulariu

Na llista inclúyense dellos vocablos.

• humanu: jámana
• home: úa
• muyer: kíppa, kípa
• perru: jašála, ješæel sangre: sápa, sáapa
• brazu: kame, kamáin, kæme *

corazón: sæskin

• lluna: hanúha, hannúxa
• estrella: appárhnix, apærnix
• nieve: pánaxa
• agua: pælaxa
• agua: síma
• borrina: foka, hóxka
• cielu: wákun
• fueu: pušáki
• ceniza: áfua, axuá, ahuá
• día: móala, maóla, mólla
• badea: ošipin, waja
• canoa: ánan
• colibrí: omora

• xilgueru: twin
• llingua: lön
• idioma: kúta
• unu: okóle
• uña: kaluf
• vientu: húša *

banduyu: weina

• volar: alapa
• yerba: chouka
• foín: chiloe, chilóea

Ver tamién

• Cristina Calderón
• Mamihlapinatapai

Referencies

Bibliografía

• Adelaar, Willem (2004). The Language of the Andes. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-36275-7.
• Regúnaga (2016). «Nominalización deverbativa en yagán». Cuaderno de la ALFAL 09:  páxs. páxs. 25-47. http://www.mundoalfal.org/sites/default/files/revista/09_cuadiernu_003.pdf. 
• Golbert de Goodbar, Perla (1985). Escontra una morfoloxía verbal del yagán. 51. ISSN 0020-7071. http://www.jstor.org/stable/1265288. 
• Bridges, Thomas (1894). «A few notes on the structure of Yahgan» (n'inglés). Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, London 23:  páxs. pp.. 
• Golbert de Goodbar, Perla (1977). «Yagán, les partes de la oración». Vicus, Amsterdam 1:  páxs. páxs. 5–60. 
• Golbert de Goodbar, Perla (1978). «Yagán, morfoloxía nominal». Vicus, Amsterdam 2:  páxs. páxs. 87–101. 
• Holmer, Niels.M (1953, 1954). «Apuntes comparaos sobre la llingua de los yaganes (Tierra del fueu)». Revista de la facultá d'humanidaes y ciencies, Montevideo 10–11:  páxs. páxs.193–223, 121–142. 
• Sales, Adalberto y Valencia, Alba (1990). «El fonetismo del yámana o yagán. Una nota en llingüística de salvataje». Revista de Llingüística Teórica y Aplicada, Concepción 28:  páxs. páxs.147–169. 
• Adam, Lucien (1885). Grammaire de la langue jâgane (en francés).

Enllaces esternos

• Yagán (Universidá de Chile)
• Llingua Yagán (Universidá de Chile)
• Alfabetu yahgán (inclúi archivos de soníu)
• Yagán actual
• South American Missionary Society: Tierra del Fueu, 1898:
  • Tekenika: young Yaghan women
  • Tekenika: Mr. Pringle with young Yaghan men
• Yagán dictionary online (select simple or advanced browsing)
• Llingües Australes
• Waata Chis, a discussion list on the Yaghan people, their language, and their culture
• Moribund 'Savages' of Tierra del Fueu
• Little Yagan Dictionary
• Acts of the Apostles translated into Yahgan, Google Books
• Acts of the Apostles translated into Yahgan, www.archive.org
• Gospel of John translated into Yahgan, Google Books
• Gospel of John translated into Yahgan, www.archive.org
• Gospel of Luke translated into Yahgan, www.archive.org
• Glossar der feuerländischen Sprache (1882)
• YAMANA ENGLISH DICTIONARY OF THE SPEECH OF TIERRA DEL FUEU (1933), www.archive.org
• Mission scientifique du Cap Horn, 1882–1883, Volume 7, páxs. 262–335 on Yahgan language, grammar
• Adam, Lucien (1885). Grammaire de la langue jâgane. Maisonneuve frères & C. Leclerc. Consultáu'l 24 d'abril de 2013.
• Oración matutina y vespertina, coleutes (Yahgan) Anglican liturgical translation
• 1865 (early) version of Yahgan-English, English-Yahgan dictionary by Thomas Bridges
• Yahgan Phonetic Alphabet by Thomas Bridges

• Datos: Q531826