Llingua aislada

Una llingua aislada o llingua aisllada ye una llingua natural pa la que nun se probó nengún parentescu con otra llingua viva o muerta. Presumiblemente, una llingua aislada ye aquella que nun pertenez a nenguna familia de llingües puramente dicha (esto ye, ella ye la única miembru de la so familia).

El euskera, l'ainu, el purépecha, el buruchasqui o burushaski, el mapudungun y el sumeriu son exemplos de llingües clasificaes frecuentemente como aislaes. Pa delles llingües menos documentaes que los exemplos anteriores esisten diferencies ente los autores en si les llingües tienen de considerase non clasificaes o puramente aislaes.

Parentescu

Dizse que dos llingües tán emparentaes cuando per aciu los métodos de la llingüística histórica pudo probase que tienen un orixe filoxenéticu común, y por tanto dambes remanecen d'una llingua falada más antigua que por diversificación dio llugar a eses llingües modernes emparentaes. Ello ye que probóse que casi toles llingües falaes nel mundu pueden ser arrexuntaes según el so orixe históricu nun númberu relativamente pequeñu de families de llingües emparentaes ente sigo. Asina, por casu, l'español ta rellacionáu con otres llingües indoeuropees como'l inglés o'l hindi remaneciendo toes elles d'una llingua común, llamada dacuando protoindoeuropéu. Per otru llau el chinu mandarín, el tibetanu, el birmanu o otres llingües sino-tibetanes resultaron de la evolución histórica d'una llingua común. Según esti criteriu, una llingua aislada constitúi una familia por sigo sola, lo qu'esplica l'interés esceicional qu'espierten ente los llingüistes.

Ye posible que toles llingües falaes anguaño nel mundu tean rellacionaes al baxar d'una única llingua ancestral (anque'l casu del idioma de señes de Nicaragua suxer que so ciertes circunstancies y estímulos fayadizos puede surdir una llingua nueva quasi ex nihilo). Les families de llingües afitaes seríen nesi casu namái les cañes cimeres del inmensu árbol de toles llingües.

Esta ye una de les razones poles que se ficieron incontables estudios buscando emparentar estes llingües. Asina, por casu, l'euskera foi comparáu con práuticamente toles families de llingües vives y muertes, dende'l sumeriu a les llingües del sur d'El Cáucasu ensin resultancies convincentes. Robert M. W. Dixon pela so parte aplicó idees de la teoría de la evolución biolóxica, en concretu de la moderna teoría del equilibriu puntuáu pa desplicar porqué entá nel casu de que toles llingües tuvieren rellacionaes ye imposible atopar parentescos reconocibles que vaigan muncho más allá de 6000 o 8000 años.

Establecimientu del parentescu

L'únicu métodu, universalmente aceptáu, pa probar el parentescu llingüísticu ye catar una llista abondo amplia de términos cognaos per aciu el métodu comparativu qu'exhiba correspondencies fonétiques regulares. Nun esiste alcuerdu sobre'l númberu mínimu de cognaos pa dar per afitada una rellación xenética, anque la mayoría de families de llingües cunten con alredor de mil o dos mil cognaos (nel casu de les families meyor conocíes más). Nel casu tentativu de les macrofamilies el númberu de cognaos amenórgase a unos pocos centenares, munches vegaes duldosos y con correspondencies fonétiques pocu regulares o criticables.

Un bon númberu de les llingües aislaes supuestamente podríen ser l'únicu testimoniu d'una familia de llingües más amplia. Por casu, n'Europa un gran númberu de llingües prerromániques y pre-indoeuropees sumieron ensin dexar documentación. Na cuenca del Amazones munches de les llingües aislaes son falaes por pueblos cazadores-pañadores que frecuentemente ocupen árees marxinales, y foron movíes por pueblos de teunoloxía más avanzada que les sos llingües pertenecen a dalguna de les grandes families de llingües amazóniques.

En dambos casos ye razonable pensar nuna y otra rexón, les llingües aislaes documentaes son les sobrevivientes de families más amplies, que los sos otros miembros sumieron ensin dexar testimoniu.

Exemplos de llingües aislaes

La considerancia de llingua aislada nun ye esautamente la mesma en tolos autores, polo xeneral, llegaron a considerase llingües aislaes tres tipos de llingua:

1. Una llingua falada anguaño pa la que nun esisten otres llingües falaes cola que tean emparentaes.
2. Una llingua falada pa la que nun se conoz bien nenguna otra llingua o testimoniu fragmentariu d'otra llingua cola qu'esista parentescu.
3. Una llingua falada o muerta pa la que nun se conocen nengún tipu de parentescu con otra llingua en nenguna midida.

Polo xeneral los autores más rigorosos col términu llingua aislada acuten el términu llingua aislada pal terceru d'estes acepciones. De siguío danse exemplos de caúna d'estes situaciones:

1. El pirahã, llingua indíxena de Brasil, ye una llingua del primer grupu anterior, yá que ye'l postreru sobreviviente de la familia múra-pirahã.
2. El euskera o vascu modernu, considérase tradicionalmente una aislada anque namái ye aislada nel sentíu del segundu grupu, anque ta rellacionada col antiguu aquitano una llingua fragmentariamente atestiguada n'inscripciones romanes antigües, que claramente son una llingua distinta o un estratu antiguu de vascu que bien probablemente nun yera intelixible col euskera modernu. Nesi sentíu'l términu "aisláu" úsase un tanto laxamente anque ensin dulda la familia cuasi-aislada vascu-aquitana escarez d'otros parientes conocíos.
3. Nel grupu de llingües inequívocamente aislaes ta'l kusunda de Nepal, el zuñi d'Estaos Xuníos, el tarasco y el huave de Méxicu que fueron llargamente estudiaes, falar na actualidá y pa les que nun se pudo proponer nengún parentescu razonable.

Llingües cuasi-aislaes

Nel mundu esisten un puñáu de grandes families llingüístiques formaes por centenar o delles decenes de llingües. Eses grandes families apiguren a la mayoría de llingües del mundu. Sicasí, esisten un bon númberu de families menores formaes por ente 2 y 4 llingües. Nesi casu les llingües d'eses families puramente nun son llingües aislaes, anque dende un puntu de vista históricu, la so situación al respective de la llingüística histórica ye similar a la de les llingües aislaes. En munchos casos, eses pequeñes families tán formaes por un conxuntu de variedaes llingüístiques que dellos llingüistes consideren llingües distintes y otros consideren como parte de la mesma macrollingua. En dellos casos ye dudosu si ye más conveniente clasificar a eses llingües como llingües aislaes (diversificaes dialectalemnte) o como families. Dellos exemplos d'esta situación son:

• L'idioma burushaski (Paquistán).
• El vascu-aquitano (Europa).
• L'Huaorani (Ecuador).
• El Cholón (Perú).
• L'Harakmbet (Perú).
• El Zamuco (Bolivia-Paraguay).
• El Mostén (Bolivia).

Llingües aislaes

El númberu de llingües aislaes en tol planeta ye numberosu, anque'l númberu de llingües varia según l'autor, Lyle Campbell propón una llista de 129 llingües que con un altu grau d'enfotu, anque pa delles llingües de la so llista solo conócense apenes una o dos docenes de pallabres, lo cual polo xeneral ye insuficiente p'asegurar con tou enfotu que se trata de llingües aislaes. Les llingües aislaes dacuando son complicaes de discernir de les llingües ensin clasificar, yá que nun ta definida qué cantidá de léxicu ye necesaria p'asegurar qu'una llingua ta abondo bien documentada o non a efeutos de parentescu. Per otra parte, dellos autores como Campbell consideren llingües aislaes a llingües qu'otru autores consideren como llingües emparentaes a families llingüístiques. Nesta seición dan llistes amplies de posibles llingües aislaes, en llugar de llistes curties col fin d'asegurar que toa llingua realmente aislada foi comentada.

D'África

Llingües aislaes (negru), casi-aislaes (gris escuru) y de clasificación dudosa (gris claru) d'África.

La clasificación de Greenberg de les llingües africanes autóctones, estrema a estes en cinco grupos principales: llingües afroasiátiques, llingües nilo-saḥarianes, llingües nixeru-congoleses, llingua khoisanas y llingües malgaxes (esti últimu grupu acútase solo a la islla de Madagascar). Anque polo xeneral acéptase esta clasificación esisten delles duldes sobre la correición de les llendes. Por casu esisten duldes sobre la unidá filoxenética de les llingües nilo-saḥarianes o sobre si dalgunos de los sos subgrupos nun son en realidad families totalmente independientes o llingües aislaes con influencia de llingües vecines pero non emparentaes coles mesmes. Munches de les llingües que se clasifiquen como nilo-saḥarianes son polo tanto de cutiu consideraes como llingües aislaes. De siguío preséntense les llingües ensin clasificar o con clasificación más dudosa:

• Llingües posiblemente khoisanas o seique aislaes:

1. Hadza, falada en Tanzania, pa esta llingua nun esiste una evidencia de parentescu léxica firme, y la so inclusión dientro del khoisán deber a que son llingües d'orixe pre-bantú que tienen clics.
2. Sandawe, falada en Tanzania, el casu d'esta llingua ye esencialmente'l mesmu que l'anterior, anque s'apurrieron delles evidencies adicionales.
3. Kwadi, falada n'Angola anguaño estinguida, de cutiu considerada como una llingua khoisán.

• Llingües posiblemente nixeru-congoleses o seique aislaes:

1. Jalaa, falada nel este de Nixeria, en peligru de desapaición. Posible pertenencia al grupu níxer-congu.
2. Laal, falada nel centru de Chad, de cutiu considerada como una llingües Níxer-Congu.

• Llingües posiblemente nilo-saḥarianes o seique aislaes:

1. Mekejir o shabo (de cutiu considerada como una llingua nilo-saḥariana.
2. Meroíticu, llingua muerta falada na antigua Meroe (anguaño Sudán), nel reinu de Nubia; esisten intentos de rellacionala coles llingües nilo-saḥarianes.
3. Ongota o Birale, falada n'Etiopía, práuticamente sumida -nel añu 2000, solo rexistráronse 8 falantes. De cutiu considerada como una llingua afro-asiática).
4. Berta (o Wetamit), faláu n'Etiopía.
5. Zaghawa (o Beriaa), faláu en Chad y Sudán, pa munches forma parte del saḥarianu oriental.
6. Kuliak, faláu n'Etiopía, podría constituyir una familia de llingües cuasi-aislaes.
7. Kunama, faláu en Uganda, podría constituyir una familia de llingües cuasi-aislaes.
8. Gumuz, faláu n'Etiopía, podría constituyir una familia de llingües cuasi-aislaes.

• Llingües posiblemente afroasiátiques o seique aislaes:

1. Beya, falada en Sudán, Exiptu y Eritrea, considerada por dalgunos una caña independiente del afroasiáticu, por otros una parte del cushítico, esisten munches duldes sobre la so clasificación.
2. Ongota (o Birale), falada n'Etiopía, de cutiu considerada como una llingua nilo-saḥariana.

D'América

América ye'l continente onde se rexistren más llingües aislaes. Esto ta d'acordies cola mayor diversidá llingüística atopada nesti continente. Amás, esiste un gran númberu de pequeñes families (llingües cuasi-aislaes) que magar tienen parientes cercanos que la so diversificación paez recién, nun pudieron verificase parentescu con dalguna de les families mayor y antiguu. Un últimu factor importante n'América ye que la rápida colonización per parte de los europeos fixo sumir prematuramente un bon númberu de llingües, de les que munches vegaes esiste bien poca documentación (frecuentemente una curtia llista de vocabulariu) a partir de la cual resulta difícil verificar afechiscamente parentescos con otres llingües.

Llingües aislaes (negru), casi-aislaes (gris escuru) y de clasificación dudosa (gris claru) de Canadá, Estaos Xuníos y Méxicu.

• América del Norte (Canadá, Estaos Xuníos, Méxicu y Centroamérica)

Llingües aislaes (de norte a sur y d'oeste a este):

1. Haida
2. Kutenai
3. Siuslaw (†)
4. Takelma
5. Klamath-modoc
6. Molala (†)
7. Cayuse (†)
8. Karuk
9. Chimariko (†)
10. Yana (†)
11. Washo
12. Esselen (†)
13. Salinero (†)
14. Keres
15. Zuñi
16. Tónkawa (†)
17. Karankawa (†)
18. Coahuilteco (†)
19. Atákapa (†)
20. Chitimacha
21. Tunica (†)
22. Natchez
23. Timucua (†)
24. Yuchi
25. Beothuk (†)
26. Seri
27. Huave
28. Purépecha
29. Cuitlateco (†)

Llingües cuasi-aislaes:

1. Alsea (†)
2. Tsimishian
3. Chimaku
4. Wakash
5. Coos (†)
6. Palaihnih
7. Yuki-wappo
8. Shasta
9. Chumash (†)
10. Xinca (†)

Llingües de clasificación dudosa:

1. Tlingit (ND?)
2. Adai (†)
3. Alagüilac (†)
4. Aranama-Tamique (†)
5. Solanu (†)
6. Cotoname (†)
7. Tlapaneco(OM?)
8. Naolano (†)
9. Maratino (†)
10. Guaicura (†)
11. Pericú (†)

Delles llingües aislaes de Brasil, Bolivia, Colombia y Venezuela.

Llingües aislaes (negru), casi-aislaes (gris escuru) y de clasificación dudosa (gris claru) d'América del Sur.

• América del sur:

Llingües aislaes:

1. Aikaná
2. Andaquí (†)
3. Andoque
4. Camsá
5. Canichana (†)
6. Cayubaba (†)
7. Chiquitano
8. Cofán
9. Culli (†)
10. Esmeraldeño (†)
11. Hoti
12. Huaorani
13. Irantxe
14. Itonama
15. Kanoê
16. Kawésqar
17. Kunza (†)
18. Koaiá (kwazá)
19. Leko (†)
20. Mapudungun
21. Mochica (†)
22. Movima
23. Muniche (†)
24. Paez
25. Puelche (†)
26. Puquina (†)
27. Taushiro (†)
28. Tequiraca (†)
29. Ticuna
30. Tinigua (†)
31. Trumaí
32. Tuxá (†)
33. Uranina
34. Warao
35. Yagán
36. Yaruro
37. Yuracaré
38. Yurumanguí (†)

Llingües cuasi-aislaes:

1. Arutani-Sapé
2. Betoi (†)
3. Harákmbut
4. Huarpe (†)
5. Candoshi-chirino
6. Katukina
7. Lule-Vilela
8. Mura-Pirahã
9. Mosetén
10. Peba-Yagua
11. Sec-Catacao (†)
12. Timote-Cuica (†)
13. Uru-Chipaya
14. Yanomami
15. Zamuco

Llingües de clasificación dudosa:

1. Aguano (†)
2. Baenã (†)
3. Borôro (MG?)
4. Cacán (†)
5. Comechingón (†)
6. Chacha (†)
7. Charrúa (†)
8. Copallén (†)
9. Fulnió (MG?)
10. Gorgotoqui (†)
11. Guamo (†)
12. Guató (MG?)
13. Huancavilca (†)
14. Humahuaca (†)
15. Kambiwá (cambioá) (†)
16. Kukurá (?)
17. Maku (†)
18. Matanawí (Mur?,†)
19. Ofayé (MG?)
20. Omurano (†)
21. Oti (†)
22. Otomaco (†)
23. Pankararú (†)
24. Panzaleo (†)
25. Puinave (Makú)
26. Purí (MG?,†)
27. Rikbaktsá (MG?)
28. Sacata (†)
29. Sanavirón (†)
30. Tabancale (†)
31. Tarairiú (†)
32. Yarí
33. Yurí

D'Asia

N'Asia estrémense:

• Llingües aislaes d'Oriente Mediu, pa les que se cunta con material abondo pero considérense aislaes por falta de llingües con qué comparales (podríen cuntar con llingües emparentaes que nun aportar# a rexistraes por escritu) estes llingües son:
  • Elamita (llingua muerta falada nel imperiu Elamita; delles teoríes rellacionar cola llingües dravídiques)
  • Sumeriu (llingua muerta falada nel imperiu del antiguu Sumer)
• Llingües vives que fueron comparaes llargamente y pa la que nun s'atoparon parentescos aceptables:
  • Ainu, llingua falada na islla xaponesa de Hokkaidō y anguaño en peligru de desapaición. Presenta similaridades tipolóxiques coles llingües altaiques.
  • Coreanu, propunxéronse una posible rellación col xaponés y tamién esisten discutinios sobre la so pertenencia a la familia altaica, toes elles pocu clares y bien aldericaes, polo que polo xeneral se sigue considerando una llingua aislada.
  • Xaponés, qu'anguaño entiende en realidá un conxuntu de llingües estrechamente rellacionaes, que derivaríen del proto-japónico, que sí podría ser una llingua aislada (anque se trató de rellacionar cola llingua propia del antiguu reinu de Koguryŏ, en Manchuria).
  • Burushaski, conxuntu de fales emparentaes, consideraes de cutiu como variantes d'una mesma llingua aislada natural del Norte de Paquistán.
  • Kusunda, llingua amenazada de Nepal occidental.
  • Nahali (llingua en peligru de desapaición)
  • Shompen, llingües de la islla Gran Nicobar.
• Llingües paleosiberianas genuinamente aislaes:
  • Ket o yeniseianas nun esisten parientes vivos. Llingua de les llamaes paleosiberianas.
  • Nivj o Gilyak (llingua de les llamaes paleosiberianas)
• Delles pequeñes families, que nun pudieron rellacionase con families de llingües más grandes son:
  • Yucaguir, (llingua de les llamaes paleosiberianas)
  • Chukotko-Kamchadka, (llingües de les llamaes paleosiberianas)

D'Australia y Nueva Guinea

Papúa-Nueva Guinea ye probablemente la rexón lingüísticamente más diversa del planeta, y les clasificación de les llingües de Papúa inda ye preliminar y precisa ser estudiada con mayor fondura, por esa razón munches de les llingües papúes hasta onde se conocen paecen llingües aislaes, anque posteriores trabayos basáu nel métodu comparativu pueden llevar y rellacionar estes llingües aislaes con otres de les families papúes identificaes. Pa Nueva Guinea y les rexones axacentes Campbell propón la siguiente llista de llingües aislaes:

1. Abinomn (Papúa indonesia)
2. Abun (Papúa indonesia)
3. Anêm (Nueva Bretaña)
4. Busa (Odiai), (Nueva Guinea)
5. Elseng (Papúa indonesia)
6. Hatam (Papúa indonesia)
7. Isirawa (Papúa indonesia)
8. Kol (Nueva Bretaña)
9. Kuot (Panaras) (Nueva Irlanda)
10. Massep (Papúa indonesia)
11. Mpur (Papúa indonesia)
12. Pele-Ata (Wasi) (Nueva Bretaña)
13. Pyu (Nueva Guinea)
14. Sulka (Nueva Bretaña)
15. Taiap (Gapun) (Papúa Nueva Guinea)
16. Yalë (Nagatman) (Nueva Guinea)
17. Yawa (dos llingües?) (Nueva Guinea)
18. Yele (Papúa Nueva Guinea)
19. Yuri (Karkar) (Nueva Guinea)

Similarmente, pa les llingües d'Australia propunxéronse un númberu eleváu de families dalgunes de les cualos precisen un mayor estudiu internu, y ye posible qu'un trabayu más ampliu atope parentescu ente les families preliminarmente identificaes. Les llingües de Tasmania na actualidá tán estinguíes y fueron pocu documentaes y esisten duldes inclusive sobre'l so númberu exactu y les rellaciones que pudieron esistir ente elles. Campbell (2010) propón la siguiente llista de llingües australianes aislaes:

1. Enindhilyagwa (Andilyaugwa)
2. Kakadju (Gaagudu)
3. Laragiya (†)
4. Minkin (†)
5. Ngurmbur (†)
6. Tiwi
7. Umbugarla

D'Europa

Llocalización de les llingües preindoeuropeas documentaes.

Los exemplos ensin aldericar de llingües aislaes d'Europa refiérense toos a llingües escastaes, quitando'l euskera, pa les cualos esiste una cierta cantidá d'evidencia epigráfica o toponímica insuficiente pa poder siquier estudiar el so parentescu:

• Ibéricu, llingua muerta paleohispánica qu'inda nun foi traducida o interpretada (ver desciframientu).
• Tartesiu, llingua muerta paleohispánica qu'inda nun foi afechiscamente interpretada.
• Pictu, llingua muerta d'Escocia, que sobrevivió hasta'l sieglu VIII.
• Eteocretense, llingua muerta de la islla de Creta usáu polos minoicos, llingua atestiguada en topónimos, inscripciones en llinial A y préstamos al griegu.
• Eteochipriota, llingua muerta de la islla de Xipre.
• Nurago o paleosardo, llingua muerta de la islla de Cerdeña falada antes del sieglu III e.C., atestiguada solo na toponimia y como sustratu del sardu.

Los casos más frecuentemente citaos de llingües aislaes d'Europa, son agora dudosos como llingües aislaes, yá que esiste cierta evidencia de qu'esistieron llingües rellacionaes:

• Etruscu, llingua muerta del centru d'Italia, anque s'apuntó que podría tar emparentáu col réticu.
• Euskera (descendiente, al igual que la llingua aquitana, del norte de los Pirinéos, del idioma protovascu). Suxirióse la so rellación col íberu, especialmente sobre la base de la toponimia comparada, magar el desconocimientu d'esti idioma fai difícil la so comprobación.

Llingua aislada lingüísticamente y llingua aislada xeográficamente

Nun se debe confundir el conceutu de llingua aislada con una llingua que ta aislada, bien porque tien pocu contautu con otres cultures (como l'idioma rapanui de la isla de Pascua) o bien porque ta bien alloñada d'otres llingües rellacionaes (como ye'l casu del la llingua malgax de Madagascar que los sos parientes más próximos atopar nel Sureste Asiáticu).

Ver tamién

• Llista de llingües aislaes de Ethnologue
• Llingua ensin clasificar
• Genus llingüísticos
• Families llingüístiques

Referencies

Bibliografía

• Lyle Campbell (2010): "Language Isolates and Their History, or, What's Weird, Anyway?", University of Utah, Berkeley Linguistics Society 36th Annual.

Enllaces esternos

• Automated Similarity Judgment Program (ASJP)

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Llingua aislada.

• Datos: Q33648
• Multimedia: Language isolates