Kikapú
Los kikapú son un pueblu indíxena binacional, qu'habiten tantu n'Estaos Xuníos como en Méxicu. N'Estaos Xuníos habiten nes reservaciones en Oklahoma, Kansas y Texas.[1] En Méxicu, moren nel ejido d'El Nacimiento nel conceyu de Melchor Múzquiz nel Estáu de Coahuila[1], los kikapú tamién habiten en Tamichopa y San José de los Pozos, conceyu de Bacerac, nel estáu de Sonora[2] y tamién nel estáu de Durango.
| Tipu | etnia |
|---|---|
| Población total | 5000 |
| Llingua | Idioma kikapú, inglés y castellanu |
| Relixón |
animismu, Iglesia Nativa Americana (es)  y cristianismu |
| Xeografía | |
| Estáu | Kansas, Oklahoma, Texas, Coahuila de Zaragoza y Sonora |
 | |
Nome
editarEn Méxicu prefier el términu kikapú, tantu en singular como en plural, pa denominar a esti pueblu indíxena. Los términos kikapús o kikapúes representen una castellanización non bien apreciada polos kikapú. N'inglés denominar kickapoo. Nel idioma kikapú denominar kikapua pa una persona y kikapuaki pa delles persones. Estos términos deriven de kikaapoa que significa "los qu'anden pela tierra". Dellos autores rellacionen dichos términos cola pallabra kiwigapawa o kiwikapawa que quier dicir "el que se mueve pequí o per allá".[1]
Historia
editarSegún etnólogos, vinieron de les nieves del norte de Canadá. Allugar nel centru norte del güei Estaos Xuníos, no que güei ye l'estáu d'Indiana. A mediaos del sieglu XVIII fueron obligaos a fuxir, polos colonizadores, escontra'l sur. Munchos estableciéronse nos estaos d'Oklahoma y Kansas. Un pequeñu grupu siguió fuxendo hasta entrar a la Nueva España. Carlos III dio-yos territorios en Coahuila nes riberes de los Ríos San Angelo y Sabines. Guadalupe Victoria, dempués de la Independencia, venció-yos tierres en Texas. En 1850 allugar nel conceyu de Múzquiz onde viven anguaño. Benito Juárez dio-yos la posesión definitiva de les tierres. En 1919, Venustiano Carranza donó-yos 7 mil hectárees. Lázaro Cárdenas amás de visitalos, confirmó los sos derechos y apurrió-yos sofitos pa los sos trabayos agrícoles. Les sos tierres son grebes, cunten cola agua de les agües, afluentes del ríu Sabín y frescu manantiales. Hai palmeres, nozales, árboles frutales y na parte alta, pinos. La rexón ye llamada El Nacimiento. Cultiven maíz, frijol, calabaza y tienen daqué de ganáu. Los gobiernos d'Estaos Xuníos de Norteamérica y Méxicu apurriéron-yos dellos derechos por ser consideraos un grupu étnicu de la rexón, yá que los sos principales asentamientos atópense los estaos d'Oklahoma, Texas y Coahuila, por ello pueden transitar llibremente cruciando la frontera ensin la estricta documentación que se solicita polo xeneral a les persones qu'ingresen a estos dos países. Nes reserves del sur de Texas, la tribu ye propietaria d'unu de los centros d'entretenimientu y apuestes más importantes del estáu, el Kikapoo Lucky Eagle Casino. El sosuelu ye ricu en minerales. Nello tienen fontes de trabayu na zona industrial de Monclova. Cuando nun hai emplegu emigren de braceros a los Estaos Xuníos d'América.[3]
Relixón
editarLos kikapú son bien celosos de les sos creencies y tradiciones. La so relixón inflúi en tolos aspeutos de la so vida. Na so mitoloxía Kitzihiata ye l'espíritu creador. Divinidá cimera cosmogónica qu'apodera tou lo esistente: material o non, y les fuercies que los interconecten. Kitzihiata salvó a los kikapúes de nun perecer nun diluviu universal, fai miles d'años, p'ayudar a repoblar la tierra. Poro, son un pueblu escoyíu.
Tou lo orgánico, incluyendo a la humanidá, y lo inorgánicu, tien vida propia, poder, y tamos interrellacionaos cola Tierra y el cosmos. Cuando un familiar fina, el so cuerpu nun s'escasta, pasa a formar parte de la tierra y renaz. Namái trespasa otra etapa y entra n'otra dimensión. Cuando lo sotierren, tras de la so casa, semen enriba de la tumba un árbol, ser con espíritu, que va compartir la so nueva vida colos sos seres queríos. Ellos cultivaben los sos propios alimentos.
Gobiernu
editar
El gobiernu de los kikapú en Méxicu ta presidíu por un "capitán" con poder civil y relixosu. Ye escoyíu por ellos, la so sabiduría ye reconocida y la so identidá y respetabilidad intachable. Dirixe les ceremonies, igua los problemes, enseña y ye'l so representante ante otres autoridaes.
Vistimienta
editarUsen pantalones de tela, un llargu chalecu y chaparreres de gamuza bordada en chaquira. Calcen unos mocasinos o tehuas tamién d'esta piel y bordaos. Les muyeres lleven faldes, camises o vistíos amplios de teles de colores. Son espertos en curtir la piel del venado pos, dempués d'un complicáu procesu, dexar nidiu como la seda. Emiten xiblíos con maestría, xuntando les manes sobre la boca. Con ellos identifíquense, comuníquense y cortexen a les novies unviándo-yos mensaxes d'amor. Les sos costumes son bien rigoroses. Constantemente faen ritos de purificación individuales o coleutivos con ayunos, meditación y sacrificios.
Vivienda
editarTienen dos tipos de cases. La de branu o casa india Utinekane y la "apakuenikane" pal iviernu les cualos caracterícense por tener una forma de domo y tar feches principalmente de campera y cañes.
Cacería
editarLa cacería llevar a cabu en dos niveles: nel ceremonial, venceyáu a lo relixoso, y nel cotidianu de calter secular. Pero dambos formaben una unidá, cuando se consideraba que la so vida yera enfusada polo espiritual; esto ye, la cacería, una actividá necesaria pa la so subsistencia material yera, n'última instancia, un don del Gran Espíritu, a quien se dirixía tola so vida. Asina, Rede Bird comentó cómo los guerreros y cazadores de los lacota fueron pidise al Gran Espíritu (Wakan Tanka) por que protexera a la so tribu en tiempos de la guerra y nos campos de cacería, porque tol beneficiu provién d'él, sobremanera, pa los que cumplen la so voluntá. Asina, cada cla tien el so tótem que, polo xeneral, pertenez al reinu vexetal o animal, inclusive a fenómenos cósmicos.17 Les tribus de cazadores yeren tamién pañadores, espuestes día y nueche a la naturaleza y al cosmos. Nel casu de les tribus cazadores predominaben los emblemes d'animales de caza que protexíen y fortalecíen al clan.[4]
Notes y referencies
editar- ↑ 1,0 1,1 1,2 Mager Hois, Elisabeth A. (2006). Kikapú. Méxicu: CDI. ISBN 970-753-079-0. Consultáu'l 28 d'agostu de 2012.
- ↑ «Kikapoo» (castellanu). Antecedentes. Canal Sonora. Consultáu'l 26 de setiembre de 2016.
- ↑ «pueblu-que s'aguanta-a-perder-la so-identidá-coahuila.html LOS KIKAPÚES, UN PUEBLU QUE S'AGUANTA A PERDER LA SO IDENTIDÁ (COAHUILA)». Méxicu desconocíu (264). Julio de 1997. http://www.mexicodesconocido.com.mx/los-kikapues-un pueblu-que s'aguanta-a-perder-la so-identidá-coahuila.html.
- ↑ Mager Hois, Elisabeth Albine (2016). La Cacería, Un Elementu Importante De La Identidá Kikapú. UNAM. http://code.kiutz.com/emager/Caceri%CC%81a_y_identidá.pdf.
Bibliografía
editar- Mager Hois, Elisabeth A. (2010). Casinos y poder. El casu del Lucky Eagle Casín. Méxicu: Facultá d'Estudios Cimeros Acatlán-UNAM. ISBN 978-607-02-1741-8.
- Mager Hois, Elisabeth A. (2004). tribu+kikapu&source=bl&ots=FnW6Db_Tve&sig=UjdFBLf7wij4-0y-el so4PT3iJjGw&hl=es&sa=X&ei=-cOTU6qdHsuHqgaAp4DgCQ&ved=0CCUQ6AEwAA#v=onepage&q=Llucha%20y%20resistencia%20de%20la%20tribu%20kikapu&f=false Llucha y resistencia de la tribu kikapú. Méxicu: Facultá d'Estudios Cimeros Acatlán-UNAM. ISBN 970-32-2223-4.
- Mager Hois, Elisabeth Albine (2006) Kikapú, 1, Méxicu: CDI. ISBN 970-753-079-0.
Enllaces esternos
editar
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Kikapú.- "La casa d'iviernu", cápsula de video de la serie Horizontes indíxenes, producida pola Comisión Nacional pal Desenvolvimientu de los Pueblos Indíxenes (CDI) de Méxicu.
- Los kikapúes de Coahuila en Rede escolar, ILCE.
- Primeres naciones (n'inglés)
- http://www.texasindians.com/kickapoo.htm Kikapúes de Texas (n'inglés)
- Kickapoo State Park (n'inglés)
