Lousame

Lousame
Alministración
País	España
Autonomía	Galicia
Provincia	provincia d'A Coruña
Tipu d'entidá	conceyu de Galicia
Alcaldesa de Lousame	María Teresa Villaverde Pais (es)
Nome oficial	Lousame (gl)
Códigu postal	15214
Xeografía
Coordenaes	42°45′32″N 8°49′46″W / 42.758888888889°N 8.8294444444444°O
	Lousame Lousame (España)
Superficie	94.24 km²
Altitú	20 m
Llenda con	Dodro, Rianxo, Boiro, Porto do Son, Noia, Brión y Rois
Demografía
Población	3145 hab. (2023); - 1647 homes (2019); - 1691 muyeres (2019)
Porcentaxe	0.28% de provincia d'A Coruña
Densidá	33,37 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00
	concellodelousame.com

Lousame ye un conceyu español. Pertenez a la Contorna de Noia y ta asitiáu al norte de la península del Barbanza nel suroeste de la provincia de La Coruña, Galicia. El conceyu tien una superficie de 93 Km². Llenda al norte col conceyu de Brión, al sur con Boiro y Rianxo, al este con Rois y Dodro y al oeste con Porto do Son y Noia.

Nel añu 2016, según l'INE cuntaba con una población de 3.429 habitantes.

Lousame ye un conceyu principalmente agrariu. Ta estremáu en 7 parroquies y arrexunta 86 nucleos de población según el PGOM de Lousame (75 según el INE), toos ellos son pequeñes aldegues que nun devasen los 250 habitantes. La capital municipal ye l'aldega de Portobravo.

Toponimia

El topónimu del conceyu caltiénse dende la romanización, vien de la pallabra llatina lausia que correspuende a les lloses (en gallegu lousas) que tanto abonden na parroquia homónima al conceyu.

Xeografía

Relieve

Lousame tien un relieve abrupto y fuertes contrastes ente la fondura de los valles y los puntos de mayor altitú que tán alredor de 700 metros como'l monte Iroite. Faciendo una clasificación de les unidaes morfolóxiques de Lousame, puede estremase les tierres de mayor altitú, que superen los 400 metros, yá que a partir d'esta cota'l clima modifícase, faise más frescu, y los nucleos de población mengüen y son de menor entidá que los que s'alluguen fastera embaxo o nes tierres más planes. Les tierres más altes traviesen el conceyu de Noroeste a Sureste diendo a menos escontra l'interior de la superficie municipal, y volviendo destacar, notablemente, na so parte más occidental, onde atopamos col entamu de la Sierra del Barbanza (Iroite 685 m), que forma la Península del mesmu nome, y que dixebra les Ríes de Murios y Noia y la d'Arousa.

Les elevaciones más importantes son: Iroite con 685 metros, La Muralla con 674 metros, O Pedrido con 604 metros, Pena de Ferro con 529 metros, Colou con 509 metros, Monteagudo con 504 metros, Coto de Tállara con 483 metros, Coto da Vista con 474 metros, Camporredondo con 441 metros y Monte Castelo con 359 metros.

La otra unidá morfolóxica significativa ye la conformada polos valles fluviales que fueron formaos pol encajamiento de los ríos que crucien el conceyu desaguando nes Ríes d'Arousa y Noia. Ye xustamente nestos valles onde s'alluguen la mayor parte de los nucleos de población.

Hidrografía

Los valles del ríu Llobu y del Pesqueira que, dixebraos pelos montes de Berrimes, formen dos claros caminos escontra'l mar. Son les tierres baxes de les parroquies de Tállara y Lousame.

Casa consistorial de Lousame.

El Ríu de Vilacova percuerre'l conceyu d'este a oeste, estremando les parroquies de Vilacova, Lesende per un sitiu, y Lousame, por otru. Tien una importante diversidá morfolóxica, alternando tramos onde'l ríu va totalmente encaxáu (As Peninsas), con otros onde forma riberes más llanes. Asina mesmu, hai que destacar la importancia ecolóxica d'esti ríu que finca nel bonu caltenimientu de la vexetación de la ribera en dalgunos de los sos tramos que xunto colos sos magníficos pozos, que col pasu del tiempu l'agua llabró nes piedres sobre les qu'escurre'l calce del ríu, formen paisaxes de singular ya impresionante guapura. Esti ríu acaba xuniéndose col ríu de San Xusto formando'l ríu Traba y desagua na ría de Noia.

Ríu de San Xusto.

El ríu San Xusto, que cuerre'l conceyu de nordés a suroeste, fai, en bona parte del so percorríu, de llenderu ente los Conceyos de Lousame y Noia. Ye'l ríu que forma'l valle más estrechu de toos, especialmente a partir de Toxosoutos. Al altor de les tierres del antiguu monesteriu de Toxosoutos onde ésti ríu forma dos cascaes que contribúin al encantu natural d'esti cursu fluvial. El ríu acaba xuniéndose al ríu de Vilacova formando'l ríu Traba.

El Ríu da pesqueira, conocíu nel so primer tramu como ríu da mina, naz cerca de les mines de San Finxs, traviesa la parroquia de Lousame, faciendo de frontera ente esta y la de Tállara n'unu de los sos tramos y acaba desaguando al altor de portobravo na unión del ríu Vilacova y el ríu de San Xusto, formando'l ríu Traba que lleva les sos agües a la ría de Noia.

El ríu Llobu, conocíu como'l ríu de Tállara, percuerre la parroquia de Tállara de sur a norte, dempués de nacer embaxo de la vecina Moimenta (Boiro). Forma'l valle nel que s'alluguen aldegues como Tállara o Merelle, y la carretera AC-3101, que va de Noia a Boiro, que'l so trazáu ye paralelu al so cursu. Desagua en Noia ente San Llázaro y el Campu de Noia.

El Ríu Beluso, conocíu como'l ríu de Escabia, ye l'únicu que lleva les sos agües a la Ría d'Arousa. Dempués de nacer n'Aldaris, drena tola parroquia de Fruime escurriendo ente'l Cotu da Vista, Castelo de Fruime, na ribera derecha y el Monte da Corneta na esquierda.

El Ríu Hornanda que pasa por Camboño, naz nel norte d'Iroite y desagua na Ría de Murios y Noygooa, na sablera de les Gaviluetes.

Clima

Tien carauterístiques asemeyaes a les del restu de la Galicia de dominiu oceánicu-húmedu, anque que les temperatures modificar nes altitúes, volviéndose más fresques. Estes son nidios y con escasa oscilación térmica.

Los iviernos son templaos y los branos relativamente frescos siendo la temperatura medio añal de 12,5 °C, la del mes más templáu 18,5 °C y la del más fríu 7,2 °C.

Les precipitaciones son bien abondoses y tán regularmente partíes a lo llargo de tol añu, llegando a algamar los 2.850 mm añales.

Vexetación

Les formaciones vexetales qu'hai en Lousame, tán caracterizaes pol predominiu del pinu marítimu (Pinus pinaster) anque tamén repoblóse y síguese repoblando con pinu radiata, (Pinus insignis) y nestos últimos años ta empezándose a introducir el pinu d'Oregón. Xunto con estos trés cada vez abonda más, llegando a predominar nel paisaxe, otra especie forana d'introducción más recién: l'ocalitu Eucalyptus globulus.Tan solo nos fondos montes de dellos valles caltién dalgún rodal de monte atlánticu formáu por especies autóctones como los carbayos Quercus robur o les castañales Castanea sativa ente otres especies acomuñaes a les mesmes, tales como Alnus glutinosa (omeros), Corylus ablana (ablanares), Fraxinus excelsior (fresnos), Salix sp. (sauces).

Paisaxe

Monte de La Muralla al fondu col parque eólicu de monte Treito, vistu dende San Mamede.

Dende'l puntu de vista del paisaxe, podemos dicir qu'en Lousame hai una gran variedá, derivada de los fuertes contrastes morfolóxicos. Yá que nel territoriu municipal atopamos colos dos puntos más elevaos de la contorna, La Muralla y el Iroite, esto dexa que les panorámiques que pueden llograse tantu de les ríes de Murios y Noia como d'Arousa y del propiu conceyu, lo mesmo que de los circundantes, sían bien variaes.

El Iroite colos sos 685 metros, ye'l puntu más altu de Lousame y del Barbanza.

Los paisaxes predominantes en Lousame, si clasificar pol usu del suelu, son típicos del rural agrariu gallegu. Un mediu rural bien humanizáu dende va munchos sieglos, como denotan los restos arqueolóxicos, pero que tamién contién espacios naturales significativos, como pueden ser les riberes de los nuesos ríos, la sufreral de San Llorienzo, el macizu graníticu del Confurco, ente otros.

Ye tamién un paisaxe nel que'l auga tien muncha relevancia, dada la bayura de cursos fluviales y pequeños regatos en tol territoriu municipal. Reflexu d'esta importancia son la bayura de molinos y fábriques de papel qu'hai nes riberes de los ríos, que nos dexen unos paisaxes nos que l'agua ye protagonista indiscutible, direuta o indireutamente.

Pero los protagonistes del paisaxe de Lousame son los montes, pol so predominancia, y la vinculación que dende siempres tienen los sos habitantes con ellos, tanto como llugar de trabayu, como fábrica natural de recursos (lleña, piñes, felechos, madera, caza y, más apocayá, cogordes), y tamién como sitiu d'esfrute nel que pasar el tiempu d'ociu, yá sía en romeríes, paseos o caminaes.

Historia

Antigua casa rectoral, parte de lo que foi'l monesteriu de Toxosoutos. Güei reconvertida n'albergue.

Nel conceyu caltienen restos prehistóricos (Túmulos), de la Edá del Bronce, como'l Petroglifu de Lesende, y de la dómina castrexa. De fechu nel conceyu hai siete castros (Coto do Castro, Castro de Comparada, Castro de Servia, Castro de Fruíme, Castro de San Lorenzo, Castro de Berrimes y Castro de Lourido).

Estes tierres na edá media formaben parte del condáu de Posmarcos, que tomaba tola zona ente los ríos Tambre y Ulla. Nel añu 569 pertenecía a la diócesis d'Iria Flavia. El 21 de febreru de 934 el rei Ramiro II y la so muyer, Urraca, donen a la ilesia de Compostela el condáu de Posmarcos. Más tarde na Edá Media tol actual territoriu de Lousame formó parte de la Tierra de Noia y más tarde del señoríu xurisdiccional de Noia, siempres dependiente de la Ilesia de Santiago de Compostela.

Nesta dómina produzse unu de los fechos más importantes de la historia de Lousame, cuando'l 16 d'ochobre de 1127 el monesteriu de San Paio de Antealtares dexa una pequeña capiya dedicada a los Santos Xustu y Pastoral al infanzón Pedro Crescóniz, por que fundaren nel mesmu sitio un monesteriu de la orde de San Benedicto los cabelleros Froila Alonso y Pedro Muñiz Carnota, que se va convertir n'unu de los centros relixosos más importantes de la zona. Nel monesteriu apaez reflectida muncha documentación de la dómina medieval. Nel sieglu XVII el monesteriu foi anexonáu al de Sobrado dos monxes.

En 1634 los monxos de Toxosoutos van consiguir que se cree una nueva xurisdicción col nome de xurisdicción de Toxosoutos, biforcada de la del señoríu xurisdiccional de Noia, de les que dependeríen a partir d'esi momentu les parroquies de Toxosoutos, Barru, Lesende y Roo ente que les parroquies de Lousame (Camboño Fruíme, Lousame Tállara y Vilacova) siguiríen perteneciendo a la xurisdicción de Noia.

Ente 1730 y 1777 vivió na aldega de Fruíme Diego Antonio Cernadas de Castro, un escritor y defensor de Galicia, qu'exerció'l cargu de cura en dicha aldega.

Mapa del Reinu de Galicia de 1784, onde yá se pueden apreciar llugares como Camboño, Lesende, Tállara, Fruíme, San Xusto, Vilacova o Lousame

Tou caltuvo igual nel territoriu lousamiano hasta la guerra contra los invasores franceses, cuando les cortes de Cádiz decreten la eliminación de tolos señoríos xurisdiccionales. La xurisdicción de Noia dexa de depender de Santiago y na constitución de Cádiz de 1812 establezse que se van crear conceyos pa los pueblos que nun los tengan. Nenguna d'estes midíes podrán llevase a cabu hasta'l trieniu lliberal (1820-1823) depués de que Fernandu VII reconoza la constitución de Cádiz y acepte el lliberalismu. Mientres esta dómina'l territoriu actual de Lousame va estremar en tres ayuntamientos distintos depués d'esaniciar la xurisdicción de Noia y la Xurisdicción de Toxosoutos, pero la so esistencia foi bien efímera, pos cola vuelta al absolutismu y rematáu el trieniu lliberal restáurense los dos antiguos señoríos xurisdiccionales.

Depués de la muerte de Fernandu VII en 1833 retornar al lliberalismu y les reformes empecipiaes nel trieniu lliberal. Esaníciense definitivamente los antiguos señoríos xurisdiccionales y retómase la creación d'una división municipal, polo qu'en 1835 créase'l conceyu de Toxosoutos, precursor del actual conceyu de Lousame y que taba formáu pola parroquies de Roo, Lousame, Vilacova, Tállara, Lesende y Toxosoutos. Pero la esistencia d'esti nuevu conceyu tamién foi bien efímera, pos el 7 de xunu de 1836 créase definitavamente el conceyu que llega hasta los nuesos díes. Alcuérdase que'l nome va camudar de Toxosoutos a Lousame y que la parroquia de Fruíme, que pertenecía a Boiro, y la parroquia de Camboño, que pertenecía a Porto do Son, pasaríen a formar parte del nuevu conceyu. Amás la parroquia de Santa María de Roo, qu'en principiu diba ser de Lousame pasó al conceyu de Noia.

Pocos años más tarde en 1842, la Diputación de la Coruña alcuerda amenorgar el númberu de conceyos de la provincia, y entamóse incluyir el conceyu de Lousame dientro del conceyu de Noia, pero finalmente nun se llevó a cabu. Tamién en 1845 los vecinos de les parroquia de Lesende Toxosoutos y Roo unviaron el pidimientu a la diputación de constituyise nun conceyu independiente, pero foi refugada.

Cola instauración del lliberalismu'l monesteriu de Toxosoutos perdió tola influencia y poder que tuvo na edá media. Cola desamortización de Mendizábal se desintegró por completu, convirtiéndose na ilesia parroquial de San Xusto de Toxos Outos y perdiendo l'autonomía xurisdiccional que tuvo na Edá Media.

Fábrica de papel de Brandia.

Mientres la segunda metá del sieglu XIX llegó a haber 5 fábriques de papel en Lousame a lo llargo de la ribera de dellos ríos del conceyu, siendo la más importante la fundada en 1863 por Domingo Fontán. Taba na ribera del ríu Vilacova, yera de planta rectangular.

La casa consistorial ta en Portobravo dende la década de 1950 (antes taba na aldega de Cruído). Nesa dómina Lousame tuvo la so máxima población (6.555 habitantes) por cuenta de la esplotación de les Mines de San Fins.

Les mines de San Finx en Vilacova.

Los años 40 y 50 del Sieglu XX fueron una etapa d'importancia primordial na historia de Lousame que ye cuando empieza la estracción de wolframiu, qu'apaez en San Finx con muncha pureza y con una bayura similar a la del estañu. Esti periodu de gran valor del mineral, dada la demanda de los países que taben arreyaos na Segunda Guerra Mundial, especialmente Reinu Xuníu y Alemaña, da llugar a que lleguen a Lousame cientos de persones dende conceyos estremeros y otros non tan próximos de resultes de la fame col que se convivía nos primeros años de la posguerra.

Esta xente, que venía diariamente a cuerpu o se quedaba a dormir nes aldegues próximes a les mines, trabayaba estrayendo wolframiu a nivel superficial na llamada "zona llibre".

Ye nesti contestu de miseria y fame cuando San Finx supunxo un impulsu importante na economía de la zona, y de resultes tamién la demografía de Lousame vese afeutada, creciendo la población de los alredor de 4000 habitantes que tenía'l conceyu en 1900 hasta superar los 6500 nel añu 1955. Esti fechu ye más significativu si tenemos en cuenta qu'esta primer metá del sieglu XX carauterizar en toa Galicia por una masiva emigración escontra América en busca d'una meyora nel mediu de vida.

La mina tuvo funcionando hasta pocu dempués de rematar la II Guerra Mundial, pero na actualidá empezó a funcionar de nuevu.

Nel añu 1974 construyir na aldega de La Silva el colexu CPI Cernadas de Castro que foi ampliáu y reformáu nel 1999 xunto cola construcción de la piscina y el polideportivu municipal. Tamién se construyó otru colexu más pequeñu na aldega de Sanguiñal.

Na actualidá la principal actividá económica de Lousame sigue siendo l'agricultura, la población mengua progresivamente yá que nel añu 2000 cuntaba con 4199 habitantes y nel añu 2010 con 3699.

Política

Santiago Freire Abeijon (Derecha) con Alberto Nuñez Feijoo (Izquierda) presidente de Xunta de Galicia.

Teresa Villaverde Pais, actual alcaldesa de Lousame

Dende 1979 hasta 2003, l'alcalde de Lousame foi Jose Vidal Castelo (PSOE). Tres les eleiciones municipales de 2003 Santiago Freire Abeijon (PP) ocupo'l puestu d'alcalde de Lousame hasta 2012, fecha na cual, tres les eleiciones autonómiques de Galicia, pasu a ser diputáu nel parllamentu de Galicia. Dende 2012 el puestu d'alcalde ye exercíu por Teresa Villaverde Pais.

Alcaldes dende les eleiciones de 1979
Llexislatura	Nome	Partíu
1979-1983	José Vidal Castelo	PSdeG-PSOE
1983-1987	José Vidal Castelo	PSdeG-PSOE
1987-1991	José Vidal Castelo	PSdeG-PSOE
1991-1995	José Vidal Castelo	PSdeG-PSOE
1995-1999	José Vidal Castelo	PSdeG-PSOE
1999-2003	José Vidal Castelo	PSdeG-PSOE
2003-2007	Santiago Freire Abeijón	PP
2007-2011	Santiago Freire Abeijón	PP
2011-2015	Santiago Freire Abeijón (hasta setiembre de 2012) Teresa Villaverde Pais (dende setiembre de 2012)	PP
2015-2019	Teresa Villaverde Pais	PP
2019-2023	n/d	n/d
2023-	n/d	n/d

Últimes resultancies eleutorales

Eleiciones municipales, 25 de mayu de 2003^[3]
Partíu	Votos	%	Conceyales
PSOE	794	29,33 %	3
PP	1.173	43,33 %	5
BNG	495	18,29 %	2
P.I.L	220	8,13 %	1

Alcalde electu: Santiago Freire Abeijon (PP).
Votantes: 2682
Astención: 33,53%

Eleiciones municipales, 27 de mayu de 2007^[3]
Partíu	Votos	%	Conceyales
PSOE	561	22,04 %	2
PP	1.560	61,30 %	8
BNG	201	7,90 %	1
IDL	188	7,39 %	0

Alcalde electu: Santiago Freire Abeijon (PP).
Votantes: 2545
Astención: 37,97%

Eleiciones municipales, 22 de mayu de 2011^[4]
Partíu	Votos	%	Conceyales
PSOE	451	18,67%	2
PP	1.648	68,24%	8
BNG	238	9,86%	1

Alcalde electu: Santiago Freire Abeijon (PP).
Votantes: 2.415
Astención: 25,46 %

Eleiciones municipales, 25 de mayu de 2015^[5]
Partíu	Votos	%	Conceyales
PSOE	512	25,46 %	3
PP	1.039	51,67% %	6
BNG	175	8,7 %	1
PT	249	12,48 %	1

Alcalde electu: Teresa Villaverde Pais (PP).
Votantes: 2072
Astención: 32,99 %

Parroquies

Mapa de la península del Barbanza y la zona norte de la ría de Murios y Noia, en color los conceyos de la contorna de Noia con toles sos llocalidaes, que figuren nel INE y nos respctivos Planes xenerales d'ordenación municipal. Lousame en verde.

Llocalidaes

El conceyu de Lousame tien 3.657 habitantes partíos en 86 nucleos de población según el PGOM de Lousame y el IGE (75 según el INE), de los cualos l'aldega de Portobravo ye la so capital y Cruído la so llocalidá más poblada.

Cruido

Lousame

Afeosa

Seoane

La llista del INE nun inclúi nucleos claramente estremaos como Horta y Béxeres que los sos habitantes tán sumaos al nucleu de Quintans. Lo mesmo pasa coles aldegues del Sanguiñal y San Roquiño, que nun apaecen na llista del Nomenclator y que los sos habitantes tán incluyíos nel nucleu de Pousada.

Entidaes de población

#	Parroquia	Entidaes de población (llugares)^[6]	Población (2019) (hab)
1	Lousame	Berrimes • As Bouciñas • Brandía • O Castro • Cerquides • Ces • Chave • A Costa • Croído • Filgueira • Gandarela • Lousame (Aldeagrande) • Maxide • O Outeiro • Pastoriza • Portobravo • Quintáns de Berrimes • Riatelo • Seixido • Seoane • A Silva • Boca do Souto • Vilanova	1044
2	Tállara	Abeixón • Abelendo • A Barreira • Carantoña • Cernande • O Cruceiro • A Eirexa • Figueiroa • Guiende • Marracín de Abaixo • Marracín de Arriba • Meixonfrío • Merelle • Pascual • Ponte de San Francisco • A Portela • Pousada • Vilar • San Roquiño • Sanguiñal • Carabeiras	940
3	Vilacoba	A Fiosa • Comparada • Froxán • Marselle • As Minas de San Fins • Servia • Silvarredonda • Vilacova • Vilar de Reconco • Xestoso	372
5	Fruíme	Aldarís • Ardeleiros • As Arribas • Bursó • Cabalariza • A Escabia • Fruíme • Millón • Vilas • Saramagoso	341
4	Lesende	A Aguieira • Cairo • Lesende • O Mirón • Quintáns • Soutorredondo • Béxeres • Horta • Cabanetán	282
7	Camboño	Arxellas • Camboño • Nabal • Soutelo • Chousa • O Corral de Arriba • O Corral de Abaixo • Crons • Millaradelo • Monteselo	189
6	Tojosoutos	Bargo • Fontefría • O Madeiro • O Sabugueiro • San Xusto • Cedofeito	170

Les llocalidaes nes que nun apaez la población son nucleos que figuren nel IGE y nel Pan Xeneral d'ordenación municipal de Lousame, pero non nel INE, polo qu'escarecen de datos de población. Los habitantes d'estos nucleos tán sumaos a nucleos vecinos.

Economía

El presupuestu del conceyu amontóse a lo llargo de los años debíu a la crecedera económica qu'esperimentó'l país ente otros factores. En 1985 el presupuestu del conceyu de Lousame foi de 298.504,68 euros. Para 2000 el presupuestu yera de 1.366.504,47 euros y en 2009 foi de 3.479.560,00 euros. En 2014 el presupuestu del conceyu foi de 2.900.000 euros con una delda de 2013 de 498.000 euros.

Nel añu 2000 el númberu d'empreses nel conceyu yera de 96. En 2013 hai rexistraes nel conceyu 126 empreses, pero esi mesmu añu cerraron nel conceyu 21 empreses y creáronse 14.

El sector primariu de Lousame centrar nes aldegues allugaes a mayor altitú y polo tanto más lloñe de la mariña y de los principales nucleos económicos. En 2002 había un total de 216 esplotaciones ganaderes de bovín, con un total de 1766 bóvidos. En 2012 les esplotaciones ganaderes de bovín yera de 109 con 1908 bóvidos.

No que se refier al sector secundariu nel añu 2002 había un total de 22 actividaes industriales, y 47 de construcción, dando un total de 69.

En sector servicios ye minoritariu nel conceyu anque n'espansión.

La renta familiar bruta disponible por habitante en Lousame nel añu 1996, yera de 4.110,77 euros. La renta aumentó progresivamente hasta l'añu 2008, cuando yera de 10.868,20 euros. Nel añu 2009 la renta familiar yera de 10466,81.

En payares de 2007 el númberu de paraos nel conceyu yera de 173 persones. Cola crisis económica qu'empezó en 2008 el númberu de paraos aumentó algamando'l so máximu en marzu de 2013 con 365 persones. N'avientu de 2014 el paru nel conceyu yera de 280 persones. El númberu d'afiliaos a la seguridá social en setiembre de 2014 yera de 1.071 persones.

Demografía

El periodu de máxima población algamar nos años 1950 (6.555 habitantes) debíu al gran apoxéu nes esplotaciones mineres de San Fins (onde s'estrayía principalmente wolframiu), pero na actualidá la población mengua progresivamente. El númberu d'estranxeros que moren nel conceyu en 2013 ye de 8 persones.

Evolución de la población de Lousame - dende 1900 hasta 2011 -
1900	1930	1950	1981	2004	2007	2010	2011
5.543	5.857	6.555	5.014	3.912	3.756	3.699	3.657
Fontes: INE e IGE (Los criterios de rexistru censal variaron ente 1900 y 2011, y los datos del INE y del IGE pueden nun coincidir.)

Censu Total (Habitantes)	3.621
Menores de 15 años	385 (10.63 %)
Ente 15 y 64 años	2.166 (59.82 %)
Mayores de 65 años	1.070 (29.55 %)

La edá media en Lousame ye de 48,5 años. Amontóse dende 1998 cuando yera de 42,1 años. Esti avieyamientu de la población deber a que cada vez nacen menos neños, al igual que na mayor parte de Galicia, pero nes zones rurales como Lousame esto ye más evidente. En 1975 nacieron 76 y morrieron 51 persones, Nel 2000 nacieron 27 y morrieron 48 persones y para 2013 nacieron 13 y morrieron 60 persones.

Cultura y deporte

Casa de la cultura de Lousame.

Nel conceyu esiste una casa de la Cultura onde se celebren una serie d'actividaes como obres de teatru, esposiciones y otres actividaes. Na casa de la cultura ta la biblioteca municipal y l'aula d'informática.

El Gobiernu municipal entama tolos años una serie d'actividaes culturales pal ociu de los sos vecinos como campamentos de Branu, Caminaes, Escursiones pa la tercer edá o pa la mocedá y festivales nel polideportivu municipal en Navidá, Antroxos o Magosto. Tamién dellos años nel día de reis un tren percuerre les aldegues partiendo carambelos.

Nel añu 2004 creóse'l grupu de teatru de Lousame que cunta anguaño con 16 actores. la so primer actuación foi n'ochobre de 2004 na casa de la cultura de Lousame cola obra Humor a esgalla. Dende la so primer actuación celebraron tolos años actuaciones, tantu en Lousame como n'otros conceyos como Rois, Porto do Son o Ferrol.

En 1994 empecípiense les clases na escuela municipal de Música. Depués en 1996 va crease la Banda Municipal de Lousame que va faer la so primer actuación en día de les lletres Gallegues d'esi mesmu añu. La banda recueye la tradición musical de Lousame con bandes como la tallara activa hasta los años 1960. La banda nos sos entamos cuntaba con 25 músicos, dirixíos por Prudencio Romu, noyés miembru fundador del grupu "Vos Tamara". Na actualidá cunta con 45 músicos. La Banda participa en fiestes y romeríes por toa Galicia según en diversos festivales de música. Mientres el branu entama un alcuentru de bandes n'homenaxe a Prudencio Romu nel campu de San Roquiño.

En xineru de 2006 créase l'Asociación Cultural Prudencio Romu, encargada dende esi momentu de la organización y xestión de la banda lo mesmo que de la Escuela de Música, qu'amplía'l so plantel de profesores y que toma toles especialidaes instrumentales d'una banda de música. Dende ochobre de 2006 la banda ta dirixida por Fernando Frojan Canle.

Fiestes

28 de mayu: fiesta de la nuesa señora d'A Gorgosa en Camboño.
11 de xunu: fiesta de San Benitu en Vilacova.
Del 24 al 28 de xunu: fiesta de San Juan en Aldeagrande.
29 de xunu: fiesta de San Pedro na aldega de Eirexa.
Segundu domingu de xunetu: fiesta de San Cristoval na aldega de Ces.
1 d'agostu: fiesta de San Fins en Vilacova.
Primer domingu d'agostu: fiesta de la pelegrina en Lesende.
Agostu: fiesta de Santos Xusto y Pastor en Toxos Outos.
Segundu sábadu y domingu de setiembre: fiestes patronales en Vilacova, n'honra a San Antonio y San Roque.
Tercer domingu de setiembre: fiesta de A nosa señora das cabeces na aldega de Fruíme.
Últimu domingu de setiembre y los cinco díes siguientes: fiesta de San Roquiño nes aldegues de San Roquiño y Sanguñial.
2 d'ochobre: fiesta de San José en Camboño.
11 de payares: fiesta de San Martiño en Lesende y na aldega de Fruíme.

Deporte

Escudu del Lesende FC

Nel conceyu esisten diverses instalaciones deportives como'l polideportivu municipal Pilar Barreiro Senra, construyíos en 1999. Nel polideportivu tamién esta'l ximnasiu municipal, que ye l'únicu del conceyu. Amás esisten múltiples pistes polideportivas nel Confurco, La Escabia, Sanguiñal, Camboño, Lesende, Vilacova y Toxosoutos.

La piscina municipal, construyida al empar que'l polideportivu en 1999, abre pel branu dende xunetu hasta setiembre. Nun ta cubierta y cuenta con vestuarios.

Campu de Fútbol del Cruido en La Silva

Esisten tres campos de fútbol, el de Tallara, que ta n'estáu d'abandonu y nun esiste nengún tipu de caltenimientu. El del Cruído, que, por cuenta del so estáu, construyóse otru meyor preparáu na aldega de La Silva en 2012, a poca distancia del antiguu. L'otru campu de fútbol del conceyu ye'l de Cabanetán, el campu del Lesende CF, que ye l'equipu de fútbol más importante del conceyu. El campu de Cabanetán ye de recién construcción y ta bien forníu.

Nel conceyu esisten deportistes destacaos como Pilar Barreiro Senra, que dio nome al polideportivu municipal o José Luis Pan Sobradelo, que consiguió la medaya d'oru en Natación de Minusválidos en diverses ocasiones. Tamién ye destacáu Luis Carballido Eiras, Profesor Téunicu de Automoción nel Institutu de Formación Profesional de Verín (Ourense), y corredor de Rallyes.

En gobiernu municipal entama frecuentemente caminaes a les que s'apunten munchos de los vecinos del conceyu. Tamién, cada añu entamar na rexón el Rally de Noia, que suel tener dellos de los sos tramos nel conceyu.

Patrimoniu

Mámoas

Nel conceyu solo caltiénense dafechu les mámoas de Casamea, que tán asitiaes na parroquia de Camboño.

Esisten referencies de la esistencia de mámoas en Lesende, pero nun son alcontraes o posiblemente desaparecienron. Tamién esisten referencies de 1888 de la esistencia una mámoa en Cerquides, pero desconoz si entá esisten.

Les mámoas de Pedra Cana, taben na parroquia de Camboño, na fastera del monte Iroite pero fueron destruyíes, en parte, al construyir la carretera que xubía dende Moimenta a esti monte. El so diámetru yera de cerca de 20 metros. Cerca d'esta podría esistir otra, pero en tan mala traza que nun se puede afirmar con seguridá.

La mámoa de Arxellas ta a unos 500 metros de l'aldega del mesmu nome, nun se conoz esautamente la so dimensión, porque ta cortada per una carretera.

Petroglifos

Petroglifos de Lesende.

Nel conceyu de Lousame atópense los petroglifos d'Agru da Costa, na parroquia de Lesende. Son dibuxos lliniales sobre una roca de granitu, con elementos xeométricos, nos que s'aprecien cazueles y figures circulares. Nun puede datase con exactitú.

Castros

En Lousame pueden estremase dellos castros' integraos en finques o montes, casi siempres cubiertos pola vexetación. El castru de Comparada ye'l meyor calteníu.

Arquiteutura relixosa

Ilesies parroquiales

Ilesia de San Xusto de Toxosoutos.

La ilesia de San Xusto de Toxosoutos son los restos de lo que nel so día foi'l monesteriu de Toxosoutos fundáu nel 1132. Foi construyida n'honor a san Xusto.

La ilesia de San Martiño de Lesende foi fundada nel sieglu XVII n'honor a san Martín de Tours.

La ilesia de San Xuan de Lousame foi construyida n'honor a San Xuan Bautista.

La ilesia de Santolaya de Vilacova ta dedicada Santolaya.

La ilesia de San Xuan de Camboño ta dedicada a San Xuan Bautista

La ilesia de San Martiño de Fruíme foi construyida n'honor a san Martin de Tours, según un documentu de 1162. La fachada afatada con una imaxe del patrón, ta acabada con un campanariu central de dos cuerpos, pa dos campanes y una campana respeutivamente. Nel mesmu allugamientu hubo un templu d'estilu románicu, que sufrió delles remodelaciones hasta que foi reconstruyida nel 1867.

La ilesia de San Pedro de Tállara foi Construyida n'honor a san Pedro. El topónimu Tállara ye'l que más camudó nel municpio. Yá hai menciones d'esta parroquia yá nel añu 1154, onde se menta como San Petri de Taliar.

La puerta principal ye l'únicu elementu importante que se caltién de l'antigua construcción románica, d'arcu de mediu puntu con moldures. Cuenta con una nave rectangular, col presbiteriu cubiertu con bóveda d'aresta, más altu y avolumáu que'l restu de la contrcción, al llau de la sancristía. Na torre del campanariu, pa cuatro campanes, hai una imaxe del patrón.

Capiyes

Capiya de San Mamede.

La capiya de Santa Costa da Gorgosa ta na parroquia de Camboño. Ye una pequeña capiya restaurada. La fachada tien una puerta, una ventana y ta rematada por un triángulu. Dispón de campanariu. Nel so interior guarda una pintura de 1796 na que s'esplica'l milagru que dio orixe a la devoción a Santa Costa d'A Gorgosa. Yá esistía a lo menos nel 1607.

La Capiya de San Cristoval de Ces ta na aldega de Ces y pertenez a la parroquia de Lousame. Ye de planta rectangular alta, con un pórticu pa protexer la entrada, sancristía y una sola campana. Na puerta consta que foi construyida o, lo más seguro, retaurada en 1818,

La Capiya de San Llorienzo y San Amede del Confurco ta asitiada nel Monte de San Amede, ente Carballos centenarios, de los pocos d'esti tipu qu'entá se caltienen na contorna. na entradda figura l'añu 1746. Ye grande de planta rectangular con sancristía y pórticu. la so festividá ye'l día 10 d'agostu y 17 que coíncide con San Mamede, santu casi escaecíu anguaño, al contrariu que nel pasáu.

La Capiya de San Roquiño ye una capiya grande, de planta rectangular, con sancristía y pórticu. Nun se conoz l'añu de la so fundación pero créese que ten de ser anterior al sieglu XVIII. Foi restaurada en 1991.

Personaxes pernomaos

Diego Antonio Cernadas de Castro

Conocíu como O cura de Fruime, Diego Antonio Cernadas de Castro, nació en Santiago de Compostela en 1702. Fíu d'un escribán, estudió llatín colos xesuites, foi ordenáu sacerdote y consiguió el grau de bachiller en teunoloxía pola USC en 1729. Con 28 años pasó a exercer el cargu de cura en Fruíme onde permaneció hasta la so muerte. Escribió obres en prosa y en versu en defensa de Galicia y de les inxusticies polo xeneral, ganó un premiu poéticu en Murcia y fomentó na parroquia'l cultivu de maíz. Escribió obres de teatru simples coles qu'enseñaba a lleer a los vecinos y esplicaba dalgunos de los misterios de la relixón.

Los sos restos atópase en 1958, que se calteníen na ilesia parroquial de Fruíme.

Na so honra'l CPI de Lousame asitiáu na aldega de Silvar lleva'l so nome.

Francisco Romero Blanco

Nacíu na so casa de Vilar de Tállara, Lousame el 21-10-1838 y fináu en Noia el 21-11-1918. Francisco Romero Blanco foi doctor en Medicina, catedráticu d'Anatomía Descriptiva dende 1871 de la Universidá de Santiago, foi Rector d'ésta tres veces y senador en 1896 pola so Universidá. Foi académicu de la Real Academia Nacional de Medicina y académicu fundador de la Real Academia Galega.

En gallegu ye autor de dellos cuentos bien interesantes por ser publicaos nun periodu d'escasez narrativa, y ente ellos hai que citar: "A cama do santu", "Mariquiña i eu", "Variedaes. Outono", "A morte de miña nai", "Un amor que mata y outro que dá vida", "A romaría da ponte" y "A pedra da xerpe". Aínda que se pode citar a prosa "Máis bonit'he Lidón".

Ente les sos obres en castellán hai que citar "L'heriedu simia del home", "L'heriedu del primer pecáu según la ciencia y la carta d'un cura", "De la Medicina considerada como ciencia y como arte", "Tratáu de Angio-neuroloxía o sistema vascular y nerviosu consideraos paralelamente na so parte anatómica-filosófica", "La vida en toles sos manifestaciones", "Llei de transaición orgánica" y "La mano". Publicó amás "Programa d'anatomía humana: normal y fisólógica, xeneral y descriptiva" y "Programa razonáu d'Anatomía Xeneral y Descriptiva". Ente los sos artículos científicos destaquen "Ablancazamientos de los güesos pola esencia de trementina", "La filosofía del Señor Nieto Serrano" y "Construcción arquitectónica de la calavera".

Francisco Romero Blanco fai la primer esposición en Galicia de les teoríes de Darwin pero evoluciona a posiciones más conservadores y busca una solución concordista a la tema de la creación, pos ingeniosamente conclúi que Dios creó la naturaleza siguiendo un plan evolucionista.

Ta soterráu nel so mausoléu de San Pedro de Tállara, Lousame.